CC BY
23Hasanova Parvin Qhmsd qizi HERMENEVTIKA: ANLAMA VO ONUN RASIONAL ...
UDC 101.1: 167.1
DOI: 10.34671/SCH.HBR.2019.0303.0022
HERMENEVTIKA: ANLAMA УЭ ONUN RASIONAL IDRAKDA ROLU
© 2019
Hasanova Parvin Olimad qizi, dosent, Falsafa kafedrasi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: jurnalist99kerem@gmail.com)
Xulasa. Hermenevtika matnlarin anlami ila bagli metod olaraq dunyanin butun madani bolgalarinda, Qarbda, §arqda da ozunamaxsus adlanir, forma, janr, istiqamatlarda movcud olmu§dur. Hermenevtika takamul prosesinda metod olmaqla barabar falsafa statusu da qazanmi§dir. Bahs etdiyimiz ma§hur alman filosoflari F.§leyermaxer, V.Diltey, M.Haydegger, H.Q.Qadamerin elmi-nazari ara§dirmalari sayasinda anlam fenomeninin ahata dairasi geni§lanmi§, hermenevtika filoloji, dini, huquqi va i.a. matnlarin §arhi usullarindan -yad fardiyyati-ozgani anlamaq sanatina, ruh haqqinda (humanitar) elmlarin metodologiyasina va nahayat, anlam haqqinda bitgin konsepsiyasi olan ontoloji talima gevrilmi§dir. Bu baximdan anlam falsafasi adlandirilan falsafi hermenevtikanin vatani Almaniyadir. Ozundan avvalki, Avropa falsafasinin bir sira muddaalarini tanqid edan falsafi hermenevtika, falsafanin qadim dovrdan ba§lami§ XX asra qadar ki tarixi inki§afin naticasi kimi meydana galmi§dir. Yuxarida adlan gakilan filosof-hermenevtiklarin har birinin ideya irsi anlam fenomeninin asas va muhum aspektlarina muxtalif noqteyi-nazardan yana§maqla ananavi hermenevtikani yeni, orijinal muddaa va nazariyyalarla zanginla§dirarak falsafi hermenevtikanin ta§akkulunun muhum marhalalarini ta§kil edir. Falsafi hermenevtikanin banilarinin ideyalari eyni zamanda talimin sonraki inki§afina takan vermi§, yeni nazariyya konsepsiyalarin meydana galmasina sabab olmu§dur. Kegan asrin 60-ci illarindan ba§layaraq, hermenevtika problemlari dunyanin bir gox olkalarinda filosoflar tarafindan ciddi tadqiq olunmaga ba§lami§dir. Falsafi hermenevtikanin Haydeggerin va Qadamerin tamsil etdiyi ontoloji talimi ila yana§i, metodoloji va qnoseoloji istiqamatlari da ta§akkul tapmi§dir. Hermenevtika XX asrda avvalca ekzistensializm gargivasinda (Haydegger), sonra isa falsafanin metodoloji amaliyyatlarindan biri kimi formala§ir. Son dovrlarda isa sosial falsafada hermenevtikanin xususi novu sayilan hermenevtik ontologiya da meydana gixmi§dir. Bu talima gora, varliq, movcudluq dilin varligidir: dil isa sosial varligin §artidir. Odur ki, falsafada dilin toxundugu problemlar atrafinda tahlil kifayatlanmamalidir, ham da ona yeni tafsirlar, §arhlar vermalidir.
Afar sozlar: XX asr falsafasi, hermenevtika talimi, anlama, rasional idrak, humanitar elmlar va hermenevtika.
HERMENEUTICS: UNDERSTANDING AND ITS ROLE IN RATIONAL KNOWLEDGE
© 2019
Hasanova Parvin Ahmed, Associate Professor, Department of Philosophy Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilova, 23, e-mail: journalist99kerem@gmail.com)
Abstract. Hermeneutics, being a method of interpretation of texts, has peculiar names in all cultural regions of the world, in the West and in the East, differing in form, genres and directions. Hermeneutics in the process of evolutionary development also acquired a philosophical status as a method. Thanks to the scientific and theoretical studies of the famous German philosophers F. Schleiermacher, V. Dilthey, M. Heidegger, H. Gadamer, the scope of the phenomenon of understanding has expanded, hermeneutics has evolved from a means of interpreting philological, religious, legal and other texts into the art of understanding human subjectivity. The interpretation of the texts has become an ontological teaching, which is the ultimate concept of the meaning of the individual - the art of the individual, the methodology of the human soul, and finally the meaning. From this point of view, Germany is the birthplace of philosophical hermeneutics, called philosophy of understanding. The early philosophical hermeneutics, in which certain provisions of European philosophy were criticized, arose as a result of the historical development of philosophy from ancient times to the twentieth century. The ideological heritage of the above-mentioned representatives of philosophical hermeneutics is an important stage in the formation of this science. Thus, the traditional hermeneutics is enriched with new, original provisions and theories. Today, the main and important aspects of the intellectual heritage of hermeneutics are developing in various aspects. The ideas of the founders of philosophical hermeneutics stimulated the further development of this doctrine, contributed to the formation of new theories and concepts. Since the 60s of the last century, the problems of hermeneutics have been seriously studied by philosophers in many countries of the world. Along with the ontological doctrine, developed by the philosophical hermeneutics Heidegger and Gadamer, methodological and epistemological directions of this doctrine were also developed. In the twentieth century, hermeneutics was originally formulated as part of existentialism (Heidegger), and then it became one of the methodological procedures of philosophy. Recently, a hermeneutic ontology, which is considered a specific type of hermeneutics, has also emerged in social philosophy. According to this teaching, being, existence is the existence of language: language is a condition of social existence. Therefore, philosophy should not be limited to the analysis of problems related to language, but should also give here new interpretations and explanations.
Keywords: philosophy of the 20th century, hermeneutics, understanding, rational knowledge, humanities and herme-neutics.
ГЕРМЕНЕВТИКА: ПОНИМАНИЕ И ЕЕ РОЛЬ В РАЦИОНАЛЬНОМ ПОЗНАНИИ
© 2019
Гасанова Парвин Ахмед, доцент кафедры философии
Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, З. Халилова, 23, e-mail: journalist99kerem@gmail.com)
Аннотация. Герменевтика, являясь методом толкования текстов, имеет своеобразные наименования во всех культурных регионах мира, на Западе и на Востоке, различаясь по форме, жанрам и направлениям. Герменевтика в процессе эволюционного развития также приобрела философский статус как метод. Благодаря научно-теоретическим исследованиям известных немецких философов Ф. Шлейермахера, В. Дильтея, М. Хайдеггера, Х. Гадамера, круг охвата феномена понимания расширился, герменевтика превратилась из средства толкования филологических, религиозных, юридических и других текстов в искусство понимания человнеческой субъективности. Интерпретация текстов превратилась в онтологическое учение, которая является конечной концепцией значения индивида - искусства индивида, методологии человеческой души и, наконец, значения. С этой точки зрения Германия является родиной философской герменевтики, называемой философией понимания. Ранняя философская герменевтика, в которой критиковались некоторые положения европейской философии, возникла в результате исторического развития философии с древних времен до ХХ века. Идейное наследие упомянутых выше представителей философской Хуманитарни Балкански изследвания. 2019. Т.3. № 3(5) 85
Hasanova Parvin Ahmed HERMENEUTICS: UNDERSTANDING .
philosophical sciences
герменевтики, представляет собой важные этапы формирования этой науки. Тем самым традиционная герменевтика обогащается новыми, оригинальными положениями и теориями. Сегодня основные и важные аспекты интеллектуального наследия герменевтики развиваются в различных аспектах. Идеи основателей философской герменевтики стимулировали дальнейшее развитие этого учения, способствовали формированию новых теорий и концепций. С 60-х годов прошлого века проблемы герменевтики серьезно изучались философами во многих странах мира. Наряду с онтологическим учением, разработанным представителями философской герменевтики Хайдеггером и Гадамером, были также разработаны методологические и гносеологические направления этого учения. В ХХ веке герменевтика первоначально была сформулирована как часть экзистенциализма (Хайдеггер), а затем она стала одной из методологических процедур философии. В последнее время в социальной философии также возникла герменевтическая онтология, которая считается специфическим типом герменевтики. Согласно этому учению, бытие, существование - это существование языка: язык является условием социального существования. Следовательно, философия не должна ограничиваться анализом проблем, связанных с языком, а должна также давать здесь новые интерпретации и объяснения.
Ключевые слова: философия XX века, герменевтика, понимание, рациональное познание, гуманитарные науки и герменевтика.
§leyermaxer hermenevtikanin nazariyyasinin yaradici-sidir. "Hermenevtika" yunan dilinda olan "hermeneyein" sözündan götürülmü§dür. Tarcümada izah etma, §arh etma, tafsir etma, yozmaq, tarcüma etmak, anlatmaq manalarini ifada edir. Bu sözlarin hamisinda asas maqam nayi isa anlatmaq ba§a dü§ülür. Hermenevtika sözünün etimologiyasi antik mifologiyada Olimp allahlarinin amirlarini insanlara gatdirmaq missiyasini yerina yetiran Zevsin oglu Hermesin adi ila baglidir. insanlann ilahi dilini ba§a dü§masi ügün Hermes allahlar ila insanlar arasinda yalniz vasitagi rolunu deyil, ham da ilahi fikirlarin §arhgisi va tarcümagisi rolunu da yerina yetirmi§dir. Bu, o demakdir ki, hermenevtika lap avvaldan tafsir va anlama ila bagli olmu§dur. Latin dilina maxsus "interpretasiya" sözü da eyni manani da§iyir. Hazirda falsafi terminologiyada har iki sözdan geni§ istifada olunur.
Hermenevtika ilk dafa antik Yunanistanda meydana galmiijdir [2, s.4-7]. Qadim Yunanistanin markazi §ahari Afinada oxu darslari va adabyyatin tadrisi Homerin ba§a dü§ülmasi "iliada" va "Odissey" poemalannin öyranilmasi ila ba§lanirdi. Buna göra da Afina müallimlari noemalann §arhi üzarinda gargin i§lamali olurdular. Ellinizm dövründa klassik matinlarin (Homerin) izahi va tadqiqi ila alaqadar meydana galmi§ hermenevtika sonradan dini kitablann §arhi gargivasi daxilinda inki§af etdirilmi§dir. Hermenevtika müqaddas matinlarin (Bibliyanin) düzgün tafsiri haqqinda talim manasinda i§ladilmi§dir [1, s.60]. V.Dalin ma§hur izahli lügatinda da "Hermenevtika"- yunanca müqaddas yazini izah edan elm [1, s.60] kimi taqdim olunur.
XIX asrda alman alimi §leyermaxer (1768-1834) ilk dafa hermenevtikanin nazariyyasini yaratmi§dir. Onun fikrinca hermenevtika istar badii, istar müqaddas yazilann, istarsa da tarixi asarlarin, istarsa da hüquqi sanadlarin ba§a dü§ülmasina tatbiq edilmalidir. Onun fikrinca matnin mazmununu oldugu kimi, onu heg bir dayi§ikliya ugratmadan ba§a dü§mak ügün §arhgi müallifin manavi dünyasina nüfuz etmali, onun ya§antilanni hiss etmali va onlan özünda ya§atmalidir. §leyermaxerin hermenevtikaya yana§ma üsulu yeni va orjinal idi [13]. Ümumiyyatla o, anlamanin hermenevtik yaradilmasi ügün gox i§ görmü§dür.
Alman filosofu §leyermaxer ilk dafa hermenevtikanin takca dini matnlarin (Müqaddas kitabin) izahinda deyil, bütün matnlarin agiqlanmasi ügün zaruri oldugunu göstarmi§dir. §leyermaxera göra hermenevtika matnlarda yarana bilacak "anla§ilmazliq"in qar§isini almaq ügün "Metod"dur. Matn müayyan bir zamanda yazilir. illar va ya asrlar kegir, zaman dayi§ir, dü§ünca dayi§ir va hamin matna yenidan qayidilir. Burada oxucunun öz düjünca tarzini matna yüksaltma ehtimali yüksakdir. Oxucu kegmi§a qayida bilmir, onun dü§ünca tarzi dayi§mi§dir. Bu zaman matn müallifin yaratdigi manadan yayinir va belaca matnin mahiyyati itir. Burada hermenevtika ona göra zaruridir ki, o bu yanli§ligin qar§isini alir, müallifin zehin dünyasina qaytanr va ya ona yaxinla§dinr va onun nazarda tutdugu manani canlandinr. Matnin darki aslinda "müallifin fikir dünyasinin barpasi" demakdir. Bu olmasa matn düzgün anla§ilmayacaq. Belalikla, matnin iki cür izahi var: qrammatik va texniki.
Qrammatik izah matnin dilina, texniki izah isa müallifin psixikasina aiddir. Oxucu matnin dilini tam bilmakla
hamin matnin yazildigi dilin imkanlanni, qaliblarini, bütövlükda dilin mansub oldugu madaniyyati öyranir. Dil ham da madaniyyatin tazahürüdür. O, xalqin madaniyyatini, düsüncasini, adat-ananasini aks etdirir. Lakin qrammatik izahla yana§i oxucu ham da müallifin hansi dövrda ya§amasim, onun hansi psixoloji vaziyyata sahib olmasini, azad yoxsa tazyiq altinda yazdigini, hatta müallifin §axsi keyfiyyatlarini da öyranmalidir. Bütün bunlar matnin dürüst va obyektin darkina yardim edan amillardir. Oxucu bu faktlan nazara alarsa matni müallifin özündan daha yax§i anlaya bilar.
§leyermaxerin fikrinca matn nainki yazili, eyni zamanda sifahi söz, hamginin takca elmda deyil, mai§atda da i§lanma baximindan tafsir edila bilar [1, s.90-91]. Bu halda hatta müxtalif dialektlari, konkret insana xas olan, onu basqalarindan farqlandiran fardi xüsusiyyatlarida nazara almaq lazimdir. Belalikla, §leyermaxerügün anlam gatinliklari va anla§ilmazliq tasadüfi hallar olmayib, iralicadan aradan qaldinlmali olan vacib inteqral maqamlardir. §leyermaxer hermenevtikaya "anla§ilmazliqlardan qurtulmaq sanati" kimi tarifi verir. O, ümumi hermenevtikani müstaqil metoda gevirarak, "anlam sanati haqqinda talim" kimi müayyanla§dirmi§dir [1, s.91]
Belalikla, §leyermaxera göra hermenevtika har seydan avval yad fardiyyati, "özgani", "basqasini" anlama üsuludur.
§leyermaxerda tarixi abidalarin, matnlarin anlami ümumiyyatla basqa insani ba§a dü§makla six baglidir. Anlam sözün an genis manasinda ünsiyyatin mühüm elementidir. insanlann bir-birini anlamasi dil vasitasila hayata kegirilir. Onun taliminda dil müstaqil ahamiyyat da§iyir. O, deyirdi ki, hermenevtikaya lazim olan har §ey dildir, günki onun axtardigi har §ey dildadir. O, dilda bir-birila alaqali, six bagli iki maqami bir-birindan ayirirdi. Dilin normativliyi (eynilik sabitliyi) insanin fardi tafakkürünü mahdudla§dinr va müayyan edir [13].
§leyermaxer qadim hermenevtika ananasi ruhunda özünün universal hermenevtikasinin asas prinsiplarindan biri kimi hermenevtik daira prinsipini irali sürür. Onun fikrinca bütövü, tami anlamaq ügün onun ayn-ayn hissalarini anlamaq zaruridir.
§leyermaxer anlam problemi kimi tarcüma masalasindan da yan kegmamis, ona münasibatda ümumi hermenevtikanin prinsiplarina sadiq qalmi§dir. O, müallifin fardiliyini, orjinalligini qabanq nazara gatdirmaq ügün dilin va fardi tafakkürün ruhuna nüfuz etmayi tarcümada da birinci daracali vazifa hesab edirdi. §leymaxer hermenevtikanin sonraki inki§afina güclü tasir göstarmi§dir.
Anlamanin hermenevtik konsepsiyasi. Anlamanin hermenevtik konsepsiyasi ilk dafa alman filosofu va madaniyyat tarixgisi V.Diltey tarafindan yaradildi. V.Diltey hermenevtikaya insanin manavi dünyasini öyranan elm kimi baxirdi. Diltey göstarirdi ki, humanitar elmlar insan fikrinin, madaniyyatinin va tarixinin ba§a düsülmasina xidmat edir. Dilteya göra anlama öz mahiyyati etibarila izahatdan farqlanir, bela ki, o, hami§a insan faaliyyatinin manasinin agiqlanmasi ila baglidir.
V. Dilteya göra humanitar tadqiqatlarda halledici maqam onlann daxili va xarici amillarini vahdat halinda birlasdiran
86
Humanitarian Balkan Research. 2019. Т.3. № 3(5)
Hsssnova Psrvin Qhmsd qizi HERMENEVTIKA: ANLAMA V3 ONUN RASIONAL ...
anlamaya maxsusdur. Buna göre Diltey anlamaya insanin daxili tacrübasinin, arzu, maqsad va dalillarinin spesifik ifadasi kimi baxirdi. V. Dilteya göra tabiat§ünasliq ümumi sxemlar va qanunlar gargivasinda olan hadisalarin izahindan ibaratdir. Anlama isa manavi hayatin xüsusi va takrarsiz taraflarini manimsamaya kömak edir. Anlama va izahatin bir-birna qar§i aks qoyulmasi özünün qabariq ifadasini Dilteyin "biz tabiati izah edir, insanin canli ruhunu isa anlayiriq" aforizminda tapmi§dir [11].
§leyermaxer kimi Diltey da ariamani ela bir proses kimi ba§a dü§ürdü ki, onun gedi§inda insan obyektin daxili, gizli taraflarini dark edir. Anlama daxili manavi faaliyyatin xarici tazahürlarinin interpretasiyasi ila ba§lanir. Diltey interpretasiyalarin va müvafiq olaraq anlamanin §araitindan, makan va zamandan asililigini xüsusi qeyd edirdi. izahatdan ba§lanan anlama hermenevtika dairasinda ba§a gatir.
V. Diltey hermenevtikani madaniyyati va tarixi öyranan bilik sahalari ila alaqalandirirdi. O, bu bilik sahalarina camiyyati va insani öyranan elmlari daxil edirdi. Diltey göstarirdi ki, canlandirmaq manbalarin matinlarini düzgün §arh etmakdan asilidir. Bunun ügün isa matni yazan müallifin psixologiyasini, motivlarini, mentalitetini, hayat tarzini va fikrini anlamaq lazimdir [11]. Dilteyin dövründan ba§layaraq hermenevtika sosial-humanitar fanlarin mühüm metoduna gevrilmi§dir.
M.Haydeggerin fundamental ontologiyasi (ekzisten-sializmi) va anlam ontologiyasi hermenevtikada. Anlama, onun metod va funksiyalari haqqinda Qarb falsafasinin görkamli nümayandalarindan olan Haydeggerin da xidmatlari az olmami§dir. ekzistensializm taliminin banisi olmuijdur. Haydegger insan varliginin ekzistensialist asaslari haqqinda falsafi konsepsiya yaratmi§dir. Haydekkerin yaradiciliginda hermenevtikanin na matnlarin interpretasiyasina, na §leyermaherin linqvistik anlama nazariyyasina, na da Dilteyin manavi faaliyyat haqqinda elmlarin metodologiyasina aidiyyati yoxdur. Haydegger interpretasiya va anlamaya insan varliginin fundamental üsullari kimi baxaraq öz falsafasini varligin germenevtik interpretasiyasina gevirmi§dir.
Haydegger XX asr falsafasinin an görkamli simalarindan biridir. O, goxsayli asarlarinda dövrünün gox mühüm manavi problemlarinin tahlilini vermi§dir. Onun ideyalari Qarb falsafasinin, ham da humanitar elmlarin inki§afina olduqca güclü tasir göstarmi§dir. Haydegger anlami alamda varligi tamsil edan insanin mövcudlugunun azali hayata kegma formasi, varligin qabiliyyati va "imkani" kimi saciyyalandirarak, hermenevtik problemin tamamila yeni aspektini a§kara gixarmi§dir [12]. Onun fundamental ontologiyasi (ekzistensializmi) va anlam ontologiyasi hermenevtikani falsafaya gevirmi§dir. Bu hermenevtikanin inki§afinda yeni va radikal dönü§ idi. M.Haydeggerin dil va anlam haqqinda talimi gergakliyin an müxtalif sahalarinda, tabiat§ünasliq, filologiya, estetika, etika, dilgilik, tarix, psixologiya, tababat, siyasat, texnika, teologiya, ideoloji publisistikada hermenevtik yana§manin meydana galmasina takan vermi§dir. Onun yaradiciligi iki dövra bölünür. Birinci dövrda filosof "Varliq va zaman" asarini va bir sira tadqiqat asarlarini yazmi§dir, ontologiyanin nazari asaslari ila ma§gul olmu§dur. Sonralar isa falsafa va madaniyyat tarixi ila maraqlanmiijdir.
Haydegger falsafanin fundamental ontologiyanin asas masalasini varligin manasi ta§kil edir. Hermenevtika insan varliginin, insan mövcudlugunun na oldugunu göstaran ontoloji §artlari a§kara gixarir.
Haydeggerin anlam taliminda dil fenomenina müstasna ahamiyyat verilir. Onun fikrinca dünyanin varligi dilda tazahür edir. Dilin sayasinda dünyani, onun obyektiv varligini anlamq olur. Haydegger göstarirdi ki, dil varligin özüdür. Bu o demakdir ki, bir dil ila dani§miriq daha gox dil bizimla, bizim vasitamizla dani§ir. Dil burada varligin yaratdigi mahsul deyil, varligin evi, manzilidir [1, s.117].
Belalikla, Haydegger dili mistikla§dirarak, dil va tafakkürün vahdatindan gixi§ edarak varligi, insan varligini onun komponentlarindan biri olan dilla eynilasdirir. Dili
varligin evi hesab edan Haydegger dilin taleyini xalqin varliga münasibati ila asaslandirirdi. Dil ela bir tarixi formadir ki, onda bu va ya digar xalqa oz dünyasi agilir. Müxtalif xalqlarin dillari müxtalif oldugu ügün onlari ahata edan dünyalar da basqadir.
X.Q. Qadamer anlama probleminin falsafi mahiyyati barada. Hermenevtika va interpretasiya sahasinda atilmis novbati addim X.Q. Qadamerin adi ila baglidir. Müasir hermenevtikanm yaradicisi olan Qadamer anlama problemini falsafanin mahiyyatina gevirarak hermenevtikaya universal mana verdi. Hermenevtika baximindan falsafi biliyin predmeti insan ünsiyyati sahasi sarh edilan insan alamidir. Mahz bu sahada insanlar madani va elmi sarvatlar yaradir.
Qadamer talimi Haydeggerin talimini bir sira mühüm müddaalarla zanginlasdirmisdir. O, falsafi hermenevtikam, har seydan avval varliq haqqinda talim, ontologiya kimi nazardan kegirir, dil fenomenini oz falsafasinin markazi anlayi§i kimi aydinlasdirir. O, anlam falsafasini dovrümüzün universal falsafasi hesab edir. Filosofun fikrinca, anlam kateqoriyasinin tatbiq sahasi yalniz matnlarin tahlili va ya sosial, madani-tarixi hayat proseslari ila bitmir, istisnasiz olaraq bütün hayat hadisalarina samil edilir.
Hermenevtikanin predmetini dünya va varliq haqqinda insan biliklarinin bütün macmusu taskil edir. Qadamer anlam imkanlannm ümumi sartlarini askar edir va falsafi tafakkürü ontologiya müstavisina kegirir. Onun fikrinca, falsafi hermenevtika bela bir asas suala cavab vermalidir: neca olur ki, bizi ahata edan dünya anlamdir. Bu anlamda varliq haqiqati neca tacassüm edir. Bir sozla, onun falsafasi anlami izah etmakdan ibaratdir.
Qadamer falsafasinda dünyanin manimsanilmasinin üniversal üsulu olan "tacrüba", "praktika" kimi gixis edir. insan dünyam takca nazari cahatdan dark etmir, ham da praktiki hayatda sinaqdan gixarir. Filosof ümumi hermenevtik tacrüba nazariyyasi yaradir. Onun dünya tacrübasi adlandirdigi bu tacrüba ozünda bilavasita duyumlar-hayat tacrübasi, "tarixi tacrüba" ila yanasi, hamginin realligin estetik cahatdan manimsanilmasinin müxtalif formalarini-"incasanat tacrübasini" ehtiva edir. Tacrübani formalasdiran, bitkin sakla salan isa dildir. Qadamera gora insanm dünya tacrübasi dil saciyyasi dasiyir.
Qadamer bahs etdiyimiz falsafi prinsiplardan gixis edarak, ananavi hermenevtikanm bir sira prinsiplarini, problematikasim koklü suratda dayi§mi§dir.
Qadamer ügün matn son realliqdir va buna gora falsafanin asas predmeti olmaqla yanasi, ham da sirli müstaqil qüvvadir. Qadamer yalniz matnin ozüna arxalanir, diqqatini burada aksini tapan predmeta yonaldir, heg bir kanar xarici realliga istinad etmir. O, matn barada matnin ozü istisna olmaqla, har hansi sosial-siyasi, psixoloji, elmi, madani-tarixi malumatlara asaslanan har cür mühakimalari, neca deyarlar, motariza xaricina gixarir. Eyni zamanda matnin manasinm onun ideyasina müncar edilmasina qarsi gixir.
Bu fundamental prinsipa asaslanaraq Qadamer falsafi hermenevtikanm kegmis hermenevtikadan mühüm farqlarini sarh edir. Malumdur ki, kegmisdan biza galib gatmis incasanat va adabiyyat asarlari maxsus olduqlari dünyadan sanki qoparilmislar. Onanavi hermenevtikaya gora hamin dünyanm barpa edilmasi, yaradici sanatkarin "nazarda tutdugu" ilkin vaziyyatin, ideyanm oldugu kimi canlandinlmasi badii asarin haqiqi manasim basa düsmaya komak etmakla onu yanlis anlamdan va saxta aktuallasmadan qoruyur. Hermenevtik vasitalarla kegmis dovrün bütov manzarasini oldugu kimi yenidan canlandirmaq fikri aglabatan deyil. Bela ki, barpa edilan, ozga mühitdan qaytarilan hayat hamin ilkin hayatin eyni ola bilmaz. Masalan, muzeydan kilsaya qaytarilmis ikona, yaxud oz avvalki saklinda restavrasiya edilmis bina-memarliq abidasi oz dovrlarinda olduqlari kimi deyillar, onlar vaxtila dasidiqlari funksiyalarini itirmis, turist maragi obyektina gevrilmislar. Elaca da kegmis ideyani barpa etmaya yonalmis hermenevtik faaliyyat olmüs mananin yalniz xabar verilmasidir. Qadamer haqli olaraq gostarir ki, har bir dovr ozünün da mansub oldugu tarixi ravayati istadiyi kimi basa düsür, onun vasitasila ozünü anlamaga galisir.
Hasanova Parvin Ahmed philosophical
HERMENEUTICS: UNDERSTANDING ... sciences
Эvvэlki hermenevtika mэtnin mэnaslni açkara çixarmaq üçün müэllifin çэxsiyyэtinэ, onun daxili abmim müraciэt edirdi. Fэlsэfi hermenevtika diqqэtini müэllifin özünэ yox, onun fikir-düçüпcэbrini mэçgul edэn, gözü qarçisinda dolaçan predmetэ vэ mэtn vastesib hэmin predmetin mэnaslna yönэldilir.
Çrnki mэna d^ümn subyektэ münasibэtdэ transsen-dentdir, эsэr müэllifin subyektivliyinэ sigmayan gerçэklikdir. Demэli, mэtndэ müэllifin пэ demэk istэdiyi deyil, onun istэyindэn asili olmayaraq "nэyin deyildiyi" §эЛ olunmalidir. Baçqa sözlэrlэ desэk, fэlsэfi hermenevtikanin, keçmiç mü^kkirbrin fikrini sadэcэ çэrh etmэk deyil, hэmin fikri qoruyub saxlamaq, onu fasilэsiz dэyiçэn zaman uygun bэrpa etmэklэ müasirbçdirmэk vэ hэmiçэ gэrэkli etmэkdir.
Qadamerin fэlsэfi hermenevtikasi müэyyэn mэnada Haydeggerinkindэn dэ radikal tэsir bagiçlayir. Bu onun dib böyük эhэmiyyэt vermэsi ilэ baglidir. O, insanin fэrdi mövcudlugu vэ özünü anlamasi ib bilavasitэ эlaqэsi olmayan mэdэni tэcrübэsinin simvolik formalarini ontolojibçdirerek, "anlam ontologiyasinin" mövzu dairэsini hэdsiz dэrэcэdэ geniçbndirir. O, insanin dünyaya ümumiyyэtlэ vэ prinsipcэ münasibэtinin dil sэciyyэsi daçimasi vэ buna görэ anlanilan olmasi ideyasindan çixiç edэrэk, hermenevtikanin fэlsэfэnin universal aspektini tэmsil etmэsini эsaslandlnr. Qadamer göstэrir ki, dil varliqdir. Varligin hэqiqэti insana dil vastesib aydin olur. Lakin Qadamer ^ün bütün varliq yox "Anlanilmasi mümkün olan varliq dildir" [l, s.143]. Bu tэrifdэ anlam-tэfsir, varliq vэ dil üst-üstэ düjür, vэhdэt tэçkil edir.
Canli daniçiq dilinэ bu cür münas^t fэlsэfi hermenevtikanin sэciyyэvi xüsusiyyэtlэrindэndir.
Qadamerin fэlsэfэsi dialektikaya эsaslanlr. O, Haydeggerin baxiçlanm Hegelin baxiçlanna yaxinlaçdiraraq, dialektikani ciddi-cэhdlэ hermenevtika zэmininэ qaytarmaq zэrurэtini qeyd edir vэ praktikasinda buna эmэl edirdi. Onun dialektikasi istэr insanlar arasinda anlamda, istэr mэtn ilэ, rэvayэt ib, эпэпэ ilэ, istэrsэ dэ keçmiçb indi, tarixlэ müasirlik arasinda dialoqa, sual-cavaba эsaslanir vэ humanist mahiyyэtdэdir.
Matnlarin va i§ara strukturlarinin interpretasiyasi. Mэlumdur ki, bizim idraki fэaliyyэtimiz daniçiq vэ yazili dilin, эdэbi vэ incэsэnэt эsэrlэrinin içarebrinin, simvollannin, sэslэrinin vэ cümlэlэrinin interpretasiyasi ib baglidir. Biz digэr çэxsbri baça düçmэk üçün onlarin jestbrini, sözbrini, hэrэkэtlэrini çэrh etmэli oluruq. Alim elmdэ nэzэriyyэbri, riyaziyyatçi, formal sistembri, musiqi^ünas ifa etdiyi эsэrlэri, эdэbi tэnqidçi araçdirdigi problembri, sэnэtçünas bэdii çэkilbri vэ s. interpretasiya etmэli olur. Demэli interpretasiya yalniz dil sahэsi ilэ mэhdudlaçmaylb, bütövlükdэ insanlarin kommunikasiya vэ digэr fэaliyyэt sahэbrini dэ эhatэ edir. interpretasiya prinsipcэ dilsiz mövcud oldugu halda, dil interpretasiyasiz keçinэ bilmir. Dil anlama prosesim daha yaxin olub, onunla six baglidir. Mэlumdur ki, dil insanlarin ünsiyyэt vэ fikir mübadibsi formasi onlarin birgэ hэyat fэaliyyэti prosesindэ meydana gэlmiçdir. Buna analoji olaraq yazili dildэki içarebre vэ onlarin ardicilligina da belэ informasiya daçiyicilan kimi baxmaq olar. Buna göre bir hэqiqэtdэ sэslэri, ьйгаэп, hэtta sözlэri deyil, ancaq onlarin ifadэ etdiklэri mэnalaп anlayiriq, informasiyalarin daçiyicisi rolunda çixiç edэn hэr çeyi biz ümumi formada "içare sistemlэri" adlandira bilэrik [ll].
içare sistemlэrinin öyrэnilmэsi ilэ semiotika elmi mэçgul olur. Semiotika-içare sistemlэrinin ümumi nэzэriyyэsidir. Semiotikada dэqiq tэyin olunmuç anlayiçli içarebr mэcmusu dil materiali kimi götürülür. Dil ifadэlэrinin mэnaslnln açiqlanmasi onlarda istifadэ olunan sözbri vэ cümlэlэrin interpretasiyalan ilэ baglidir. Anlama ifadэsi ilэ adэtэn sözün mэna vэ эhэmiyyэtinin mэnimsэnilmэsi baça dü^ülür. Semiotikada interpretasiya mэhz içare sistemlэrinэ verilэn mэna kimi dэyэrbndirilir.
Mэtnlэrin vэ içare strukturlannin interpretasiyasindan fэrqli daha bir üsulu vardir. Bu üsul qarçiliqli anlaçma adlanir. insanlar arasinda jestlэr, siqnallar vasfesib reallaçan SS
elementar anlama geniç yayilmiçdir. Anlamani müxtэlif mэnalarda, o, cümlэdэn idrakin içtirak etdirilmэsi prosesi kimi dэ baça düçmэk olar. Anlamaya idraki fэaliyyэtin nэticэlэrinin dэrin mэnaslnln açiqlanmasi ilэ bagli proses kimi baxilmasi onun yaradici, konkret-tarixi vэ fэal xarakterinin açkarlanmasina sэbэb olur. Anlama mürэkkэb vэ çoxçaxэli prosesdir: burada obyektiv vэ subyektiv, induktiv vэ rasional, psixi vэ mэntiqi tэrэflэr tэsir göstэrir, hэm dэ bu tэrэflэr anlamanin müxtэlif mэrhэbbrindэ vэ sэviyyэlэrindэ müxtэlif cür tэmsil olunurlar. Buna uygun olaraq anlamanin müxtэlif növlэrini fэrqlэndirmэk olar.
Anlamanin birinci növü dil ünsiyyэtinin gediçindэ tэzahür edir. Bu halda dialoq içtirakçilan sözlэrin semantik mэnaslni tэxminэn eyni cür anladiqlanndan bir-birini baça dü§ürbr. Anlamanin ikinci növü mэtnin sözlэrinin vэ cümlэlэrinin bir di^n baçqa dilэ adekvat tэrcümэsi ib baglidir. Tэrcümэnin bütün çэtinliyidэ mэhz buradan irэli gэlir. Anlamanin ^üncü növü bэdii vэ incэsэnэt эsэrlэrinin interpretasiyasi ilэ baglidir. Klassik hermenevtikanin yaradicilan olan §leyermaxer vэ Diltey bu mэsэlэni hэmiçэ diqqэt mэrkэzindэ saxlamiçlar.
Sözsüz ki, anlamanin daha yüksэk tiplэri mükэmmэl tэdqiqat vastobri tэlэb edir. Buna göre dэ, hermenevtikada anlamanin iki sэciyyэsi fэrqbndirilir [4, s.l73]. Tarixi idrakda izahat interpretasiya vэ anlama ilэ üzvi surэtdэ baglidir. Biz tarixi hadisэbri пэ qэdэr dэrindэn dэrk ediriksэ onlann bir o qэdэr aydin vэ dэqiq izahini verэ bilirik. Lakin izahatdan fэrqli olaraq anlamada insanlann fikirlэri, hisslэri, mэnэvi hэyatl ilэ bagli bir sira subyektiv-psixoloji mэqamlar oldugu üçün tarixçilэr tarixi idrakda tэbii-elmi metodlardan istifadэ edilmэsini yol verilmэ sayirdi. ЭШэйэ, burada bir hэqiqэt var, beb ki, humanitar anlam hэmiçэ insanlann fэaliyyэtinin mэnaslmn vэ rэngarэng tэzahürbrinin açiqlanmasi ilэ bilavasitэ bagli oldugundan o tэbii-elmi izahatdan mahiyyэt etibarib fэrqlэnir. Humanitar elmlэrdэ sözsüz, anlama daha üstün rol oynayir. Bebki, insan hэyatimn vэ tarixin nadir vэ tэkrarslz hadisэlэrinin dэrki yalniz anlama vash^sib gerçэklэçэ bilir. Humanitar elmb^n fэrqli olaraq tэbiэtçünasllq ümumi sxembr vэ ya qanunlar çэrçivэsinэ yerlэçdirilэn hadisэlэrin yalniz izahati ib mэhdudlaçlr. Bu mэnada sosial hэyaün spesifik vэ tэkrarslz xüsusiyyэtlэriпi dэrk etmэyэ imkan verэn anlama mэnэvi hэyatln dэrki üçün izahata nisbэtэn daha mümkün эhэmiyyэt kэsb edir [4, s.l76].
Tэbii-elmi vэ tarixi interpretasiyanin fэrqi, hэr çeydэn эvvэl, interpretasiya obyektinin özünün xarakterindэn töreyir. Tэbiэtçünasllq üçün bu obyekt tэbiэtin hadisэ vэ proseslэri oldugu halda, tarixdэ vэ digэr hümanitar-ictimai elmb^ (etika, estetika, hüquqsünasliq vэ.s.) söhbэt insanin mэqsэdlэrinin, ifadэsiпin, hisslэrin tэcэssüm oldugu maddi vэ mэnэvi fэaliyyэtin nэticэlэrindэn gedir. Keçmiç hadisэlэrin öyrendiyi tarixi idrakda interpretasiyanin hэqiqiliyi mövcud faktlarla yoxlana bilmэdiyi üçün tarixdэ bizэ gэlib çatan azsayli çэhadэtnamэlэrэ bir qэdэr tэnqidi yanaçmaq lazim gэlir.
Belэ bir sual ola bibr: Anlamanin izahatdan fэrqi mdir? Belэ bir ifadэ içlэdilir ki, hadisэni baça düçmэk üçün guya эvvэlcэ onu izah etmэk lazimdir, lakin bu vэ ya baçqa bir hadisэ baça düçülэ dэ bilэr, düçülmэyэ dэ bilэr. Müэlliflэrin эksэriyyэti bu fikirdэdir ki, anlamanin izahatdan fэrqi onun bütövlüyündэ, tamligindadir, belэ ki, ayn-ayn qanunlar, prinsipbr эsaslnda qurulan izahatdan fэrqli dэ dэrk olunmasindadir [4, s.l59]. Elmin metodologiyasinda izahatin kэskin çэkildэ anlamaya qarçi qoyulmasi fikrinэ tez-tez rast gэlinir. Bu halda belэ bir arqumentdэn dэ istifadэ olunur ki, guya izahatdan yalniz tэbii-elmi idrakda, anlamadan isэ ancaq sosial-humanitar elmbr dэ istifadэ olunmalidir. Sosial vэ tarix elmlэrindэ yeni izahat metodlannin tэtbiqi ilэ эlaqэdar hazirda izahat vэ anlamanin qarçiliqli tэsiri vэ bir-birinэ yaxinlaçma meyli müçahidэ olunmaqdadir. Buna görэ dэ, anlamanin izahatla eynilэçmэsi, ya da ona müncэr edilmэsi fikrimizcэ düzgün sayila bilmэz.
izahat vэ anlamanin müqayisэsinin lap ilk addimlanndan mэlum olmuçdur, anlamanin mэzmununda insanin mэnэvi Humanitarian Balkan Research. 2019. Т.3. № 3(5)
Hasanova Parvin Qhmad qizi HERMENEVTIKA: ANLAMA V3 ONUN RASIONAL ...
dünyasinin, fikirlarinin hisslarinin va digar elementlarinin manimsanilmasi ila bagli subyektiv-psixoloji komponentlar i§tirak edir.
Anlama haqqinda talim hermenevtika adlamr. izahatin strukturu va formal-mantiqi xarakteristikasi ila tani§liq göstarir ki, onun gedi§inda elmi qanunlardan istifada edildiyindan izahat bilavasita mahiyyatin darki ila baglidir. Lakin izahatin formal mantiqi xarakteristikasindan bela natica gixarmaq düzgün olmaz ki, guya izahat mahiyyatin darki ila baglidir. Bela ki, izahatin gedi§inda yalniz qanunlara deyil, ham da gergakliyin tasadüfi, kegici, takca taraflarina va qanunlann faaliyyat göstardiyi konkret, spesifik saraita isnad edilir. Bela ki, hadisani izah eda bilmak ügün mahiyyatdan alava onun tazahür etdiyi konkret sarait da nazara alinmalidir.
Elmi izahatin asas qanunauygunluqlarinin sistemli tahlili bizi onun metodoloji funksiyalan haqqinda a§agidaki naticalari gixarmaga asas verir: izahatin asas metodoloji funksiyasi obyektin mühüm alamatlarinin segilib götürülmasindan, avvallar tasvir edilmis obyektlarin tasnif edilmasindan va sistemlasdirilmasindan ibaratdir[9].
izahatin üstün cahatlarindan biri da obyekt haqqinda avvallar qazanilmis biliklarin digar hadisalarin izahi ügün istifada edilmasidir. Bu manada izahatin mahiyyatini daha ümumi biliklardan daha konkret biliklara kegid prosesi ta§kil edir. izahatin asasim ta§kil edan qanundan, konsepsiyadan va ya nazari baxi§lardan asili olaraq eyni bir hadisani müxtalif yollarla izah etmak olar. interpretasiya hami§a subyektin matna müayyan mana veran faaliyyati ila baglidir. Belalikla, insanm yaradici faaliyyatinin zaruri sartlarindan bin kimi gixi§ edan anlama probleminin halli konkret müxtalif tadqiqat vasitalari talab edan kompleks problemidir.
Hermenevtikadan tarix, hüquq elmlarinda va süurlu insan faaliyyatinin obyektivla§dirilmi§ naticalarinin tahlili ila alaqasi olan digar elmlarda istifada oluna bilar. Hermenevtikaya göra, tarixi matnlari va kegmi§in har hansi bir abidasini anlamaq ügün onlann yarandigi madani-tarixi mühita balli olmaq vacibdir va onu mümkün qadar daqiqlikla tadqiqatginin taassüratinda va ümumiyyatla süurunda tasvir etmaya gali§maq lazimdir. Hermenevtika maqsadi matnin obyektiv (sözlarin qrammatik manalan va tarixan §artlanmi§ variantlan) va subyektiv (müalliflarin niyyati) asaslanna göra maqam müayyan etmak olan §arh maharati nazariyyasidir. Hermenevtika-matnlarin §arhi, tasviri sanati va nazariyyasidir. Bu carayan falsafi tahlilin ba§lica istiqamatlarini va maqsadini matnlarin sarhinda görür. Bela ki, bizim dünyam duymagimiz va dünyam anlamagimiz matnlar olan dil interpretasiyasinda camla§ir.
Nstics. XX asrda hermenevtikamn falsafasi formala§ir. Falsafi hermenevtika sosial humanitar elmlarin metodu kimi insam va camiyyati öyranmakla matnlarin sarhinin va tasvirinin na daracada ahamiyyatli oldugunu asaslandinr. Falsafi hermenevtikamn yaranmasi onun idrak talimi metodundan varliq haqqinda talima gevrilmasina sabab olur. Falsafi hermenevtikamn asas tezisi beladir: "insan varligi anlamaqdan ibarat olan mövcudatdir". Anlamaq ancaq dark etmak üsulu deyil, o, ham da insanin mövcud olmaq üsuludur. Manalandirma matnin mana strukturunun darinliyina varmaq demakdir. Manalandirma anlamanin, ba§a dü§manin vazifalarina tabedir. Ba§a dü§ma va anlama hermenevtikamn asas masalalaridir.
Bununla alaqadar olaraq hermenevtikada daira ideyasi meydana galir. Hermenevtik dairanin asas prinsipi bundan ibaratdir ki, tamin öyranilmasi, ba§a düsülmasi hissalarin ba§a düsülmasindan ta§kil olunur. Hissalarin ba§a düsülmasi ügün isa tamin ba§a düsülmasi zaruridir. Bu baximdan matnin ba§a düsülmasi daira boyu tamdan hissaya, hissadan tama dogru gedan harakatdir. XX asr hermenevtikasinin görkamli N.C. Hadamer göstarir ki, hermenevtika ügün ba§langic problemi yoxdur, bela ki, son avvali, avval isa sonu müayyanlasdirir. Anlama prosesi daim tamdan hissaya, yenidan hissadan tama kegir. Matni oxuyarkan onda har hansi mana gözlayirik. Matnin manasim arasdirarkan insanda avvalcadan bu matna nayasa inam yaranacaqdir. Anlamanin maqsadi basqa alamdan (tarixi va ya linqvistik) öz alamina
fikri alaqa yaranacaqdir. Burada söhbat ba§qa insanin daxili alamina gox diqqatli münasibatdan ba§qa, madaniyyata qaygili münasibatdan gedir. Bunlarin hamisi ba§a dü§an, anlayan subyektin qavrama saviyyasindan asilidir. Falsafi hermenevtika insanlarin qar§iliqli münasibatini, insani ünsiyyatlarin müxtalif formalarini nazardan kegirir. Onun an kaskin manavi, axlaqi pafosu insanlarin bir-birindan ayri dü§masi tahlükasi haqqinda qaygiya qalmasidir. Bir-birini qar§iliqli ba§a dü§mak bu gün insanlar ügün zaruridir. Bu, insan naslinin ya§amasinin mühüm göstaricilarindan biridir.
Falsafi tutumda hermenevtika XX asr madaniyyatinin farqlandirici cahatlarindan birini özünda ehtiva edir. Klassik falsafada va elmda insan subyektidir, o, subyekt olaraq dünyaya bir obyekt kimi aksdir. Bundan alava hermenevtikamn asasinda bela bir inam durur ki, insan subyekt-obyekt münasibatinda son natica obyekt kimi tasira maruz qalir. Hermenevtika tak manin ba§a dü§ülmasi falsafasi kimi ba§a dü§mak birtarafli ola bilar. Hermenevtika markazinda anlamaq prosesi duran falsafi fikirlar söylamak üsuludur. XX asrda hermenevtika iki istiqamatda inki§af etmi§dir. §üurun hermenevtikasi, varligin hermenevtikasi. §üurun hermenevtikasina göra digarinin psixoloji alamina öyra§mak, ali§maq, birga ya§amaqdir. (subyektin psixoloji qohumlugudur). Varligin hermenevtikasina göra, anlamaq insan tacrübasinin manasidir ki, fardin amallarinda va dilinda hayata kegir. Varligin hermenevtikasi hermenevtik i§larin daxilinda olur, insanlarin ¡jüurunu kanarda qoyur. §üurun hermenevtikasi isa insanlarin bu va ya digar predmeti, o cümladan texniki qurgunu, kitabi, teatr tama§asini, musiqi asarlarini yaradan insanlarin psixi alamina daxil olmaga gali§ir.
§üur hermenevtikasi va varliq hermenevtikasi har ikisi anlamanin mühüm xüsusiyyati kimi bunu asas götürürlar ki, tami anlamaq ügün onun ayri-ayri hissalarini bilmalisan, bunun ügün isa tamin manasi haqqinda tasavvürlara malik olmalisan. Matnin ba§langicini ba§a dü§mak bütün matnin ba§a dü§ülmasini nazarda tutur. Matnin ortasini va ya sonunu anlamaq ahamiyyatli daracada ba§langici ila müayyan olunur. §üurun hermenevtiki va varligin hermenevtiki hamsöhbatlar arasinda dialoqun samaraliliyini alda etmaya say göstarirlar. §üurun hermenevtikliyi dialoq vasitasi ila müqabil tarafin psixikasina nüfuz etmaya gali§ir. Varligin hermenevtikliyina göra har bir elm alimlarin birga hermenevtik tacrübasindaki amal va i§dir. Lakin amal va i§ yena da anlamaq vasitasila dark edilir. Belalikla, müasir hermenevtikamn har iki qanadi har bir elmin hermenevtik mazmununu isbat edir.
Müasir falsafi hermenevtika dili sosial hayatin va madaniyyatin asasi hesab edir, anlama problemini falsafanin mahiyyatina gevirarak hermenevtikaya universal mana verir. Hermenevtika baximindan falsafi biliyin predmeti insan ünsiyyati sahasi §arh edilan insan alamidir. Mahz bu sahada insanlarin gündalik hayati kegir, madani va elmi sarvatlar yaranir.
ODÖBiYYAT SÍYAHISI:
1. Гаджиева А. Философско-методологическое значение герменевтики в изучении культурно-исторического наследия. Баку: Адилоглу, 2004
2. Гаджиева А. Герменевтика на Востоке. Баку: Адилоглу, 2006
3. Гаджиев З. Философия. Учебник. Баку: Туран эви, 2012
4. Мамедов А. Рациональность и нерациональность. Баку: «Наука», 2010.
5. Азербайджанская Советская Энциклопедия. IV том. Баку: 1980.
6. Исмаилов Ф. История западной философии ХХ века. Том 2. Баку: 2000
7. Философский энциклопедический словарь. Баку: 1997.
8. Варыгин В.Г. Проблема понимания в современной герменевтике //Российский гуманитарный журнал, 2012, том 1, № 1, с.67-72
9. Hans-Georg Gadamer. Truth and Method, 2nd edn, Sheed and Ward, London 1989, XXVIII
10. Полани М. Личностное знание: На пути к посткритической философии. /Пер. с англ. М. Б. Гнедовского. М.: 1985. 344 с.
11. Дильтей В. Собр. соч. в 6 томах. Т. 3. Под ред. А.В. Михайлова и Н.С. Плотникова. М.: 2001.
12. Хайдеггер М. Исток художественного творения. М.: 2008. 528 с.
13. Шлейермахер Герменевтика. СПб, «Европейский Дом». 2002. 242 с.
