Uzbek philosophers’ East and West views Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Ozat. Meqalede XX esrin evvellerinde Türküstanda geni§ vüset alan, tarixde "cedidler" adi ile me§hur olan ózbek maarifqilerínin medeni ve maarífqilik fealiyyetinden behs edilir. Banisi ve lideri oldugu bu móhte§em herekatin inki§afinda Mahmudxoca Behbudinin maarífqilik fealiyyeti helledici ehemiyyet kesb etmi§dir. Bóyük edib ve maarifqinin eserlerinde Türküstanm yeni dovrdeki ictimai-siyasi ve edebi-medeni siyasetinin esas meqsedleri ve konturlari i§iqlandmlmi§di. M. Behbudi uzaqgórenlik ve müdriklik nümayi§ etdirerek, Türküstanin yeni icitimai-siyasi realliqlar müstevisinde inki§af istiqametlerini, bu yónde maarifqilerin ve tereqqiperver milli gencliyin esas missiya ve vezifelerini góstermeye qali§irdi. Ozbek maarifqilerinin meqaleleri, ümumen, onlarin o dovrdeki §erq ve Qerb górü§lerí bugünkü gün nóqteyi-nezerinden de óz aktualligini ve tarixi qiymetini qoruyub saxlamaqdadir.

Agar sozlar: cedidler, ózbek maarifqileri, Mahmudxoca Behbudi, §erq ve Qerb.

Взгляды узбекских просветителей на восток и запад

Аннотация. В статье рассматриваются о просветительской и культурной деятельности узбекских просветителей, которая была развернута в начале 20-го века в Туркестане и прослыла в истории под названием «джа-диды». Просветительская деятельность Махмудходжы Бехбуди, который являлся одновременно и основоположником, и лидером этого грандиозного движения, сыграла решающую роль в его развитии. В произведениях великого мыслителя и просветителя были освещены основные цели и контуры литературно-культурной и общественной политики Туркестана в новую эпоху. Статьи узбекских просветителей и сегодня сохраняют свою актуальность

Qasimbayli Ya§ar Alikulu1 Email: yashargasimov@mail.ru

Ózbak Maarifgilarinin §arq Va Qarb Górü§lari

УДК: 5716.01;5717.01

и историческую значимость с точки зрения отображения в общем взглядов на восток и запад в ту эпоху.

Ключевые слова: Джадиды, Узбекские просветители, Махмудходжа Бехбуди, Восток и Запад.

Uzbek Philosophers' East and West Views

Summary. The cultural and educational activity of Uzbek philosophers known by the name of "chadidler" thatwidespreads in Turkestan is dealt in the article of "Uzbek philosophers' national language view" at the beginning of XX century. The founder and leader Mahmudxocha Bexbudi's educational activity was important in the development of this movement. In the great thinker and philosopher's works the main goals of the literary and cultural policy in the new era of Turkistan is enlightened. Demonstrating wisdom and farsightedness M. Behbudi tried to show not only old centuries traditions of language in Turkestan, but also the main mission and duties of the modern communication in terms of changing political realities. In generally, the articles by Uzbek philosophers about East and Westhaven't lost its historical value and relevance.

Keywords: Chadids, the Uzbek philosphers, Mahmudhocha Behbudi, The East and The West.

§erqde maarifgilik herekatinin tarixi inki§af merhelerinde §erq ve Qerbin

1 Гасымбейли Яшар Аликулу, д.филол.н., главный научный сотрудник Института литературы им. Низами НАНА (Баку: Азербайджан).

münasibetlerine, geleceyine ve taleyina münasibet hemi§e mühüm ehemiyyet kesb edib. Qslinde bu herekatin te§ekkülünün esasinda, ictimai-siyasi ve felsefi-mefkurevi özülünde mehz §erqin Qerbe, Qerbin ise §erqe özünemexsus baxi§lari dayanirdi. Azerbaycan maarifgilerinin yaradiciliginda oldugu kimi, özbek maarifgilerinin eserlerinde de §erqin yeniden qurulmasi ve yaradilmasi qabariq suretde nezere garpirdi. Daha dogrusu, §erqin qerble§mesi meselesi, yeni texnologiya ve i§ üsullarinin, modern qerb heyatinin §erqe inteqrasiyasi meseleleri maarifgileri en gox dü§ündüren problemlerden biri idi. §erq memleketlerinin Avropanin ve ümumen, Qerb sivilizasiyasinin ugur ve yeniliklerini menimsemesi ve müasirle§mesi meselesi bütün maarifgilerinin fealiyyetinin esasinda dayanib. Özü de tekce §erq medeniyyetinin ve humanitar sistetminin deyil, bütün ictimai, siyasi ve iqtisadi teserrüfat sisteminin, heyatinin kökünden deyi§dirilmesi gündemde dururdu. §erq maarifgiliyinde ikinci mühüm ve ümimle§dirici cehet ise, bu prosese nece ve neden ba§lamaq üsullari ile baglidir. Üsuli-cedid mektebleri, teatr, qezetgilik, publisistikanin ve s. maarifgi-medeni yenilikleri xüsusi qeyd etmeliyik. Bütün §erq maarifgilyi ügün seciyyevi olan bu xüsusiyyetler ve parametrler Türküstan maarifgilerinin yaradiciliginda ve maarifgilik fealiyyetinde de qabariq suretde nezere garpmaqdadir.

Taninmi§ özbek edebiyyat§ünasi, filologiya elmleri doktoru, prof. Naim Karimov "Mahmudxoca Behbudi" kitabinda yazir: "Mahmudxoca Behbudi XX esrin evvellerinde Türküstanda meydana gelen milli oyani§ herekatinin görkemli rehberlerinden biri olaraq, bu dövrde özbek xalqi ictimai §üurunun oyanmasinda mühüm rol oynami§dir. O, Türküstanda yeni üsul mekteblerinin agilmasi, milli metbuatin yaranmasinda feal i§tirak etmekle kifayetlenmemi§, eyni zamanda, birinci özbek dramini yazib, proffesional özbek teatr senetinin meydana gelmesine zemin hazirlami§dir. O, xalq ve cemiyyeti maariflendirmek vasitesile müsteqilliye nail olmaq ideyasini ireli süren ve bu müqeddes yolda heyatinin ve yaradiciliginin gigeklendiyi bir vaxtda helak olan ulu ecdadimizdir." [1, s. 3].

XX yüzilin evvellerinden - 1913-cü ilden Mahmudxoca Behbudinin ne§r etdirmeye ba§ladigi "Ayna" jurnali

Türküstan ölkesinin ictimai-siyasi ve edebi-medeni heyatinda silinmez iz qoydu. Bu jurnalin sehifelerinde tekce M.Behbudinin me§hur ve tarixi meqaleleri - "Ehtiyaci-millet", "Millet nece tereqqi eder", "Teatr nedir", "Sart sözü mechuldur",, "Bugda haqqinda", "Dil meselesi", "iki deyil, dörd dil lazimdir", "Genclere müraciet", "Amalimiz ve ya muradimiz", "Tenqid -segmekdir", "Türküstan tarixi lazimdir", "Cehalet derdleri", "Bizdeki hallar ve i§ler", "Bize eziyyet veren merezler", "Mübahise medeniyyeti" ve s. eserleri deyil, müasirlerinin ve davamgilarinin Türküstan medeniyyeti tarixinde progressiv rol oynami§ onlarla meqale ve publisistik yaradiciliq nümuneleri de i§iq üzü görmü§dür. Türküstan medeniyyetinin ve maarifinin inki§afi tarixinde heri biri özünemexsus sehife agmi§ Abdulla 9vlani, Sedreddin Ayni, Seyid Rza Qlizade, Qbdurauf Fitret, Siddiqi-Gczi Semerqendi, Tevvalla, Haci Muin, Mahmud Terzi ve onlarla ba§qa müelliflerin dünyagörü§ü M.Behbudinin ba§gisi ve te§kilatgisi oldugu edebi mühitde formala§mi§, qelemleri mehz bu jurnal sehifelerinde cilalanmi§di.

XIX esrin 90-ci illeri ve XX esrin evvelleri gar Rusiyasinin terkibinde ya§ayan türk xalqlarinin ictimai-siyasi ve medeni-iqtisadi heyatinda yenilenme dövrü kimi seciyyelenir. Xüsusen, 1905-ci il rus inqilabindan sonra müstemleke xalqlarinin ictimai ve medeni heyatinda ba§ veren deyi§iklikler bariz suretde nezere garpirdi. Rusiya imperiyasinin nisbeten merkezi eyaletleri hesab olunan Kazan ve Volqaboyu, eyni zamanda, Ukrayna ve Krim regionunda ya§ayan tatarlarin, Cenubi Qafqazda ya§ayan müselman xalqlarinin, xüsusen azerbaycanlilarin ve Merkezi Türküstanda ya§ayan müselman ehalisinin heyatinda ve güzeraninda ba§ veren yenilikler qar§iliqli suretde bir-birlerine tesir edirdi. ictimai-siyasi ve iqtisadi heyatdaki köklü deyi§meler, feodal geriliyinin yeni kapitalist münasibetlerle, orta esrler teserrüfat heyatinin yeni senayegiler ve islahatgilarla evez olunmasi milli tefekkürü herekete getirir, onun inki§afinda yeni merhelenin ba§lanmasina tekan verirdi. Türk xalqlarinin edebi-medeni heyatinda maarifgilik herekatinin yaranmasinda ve süretle yükseli§inde mehz yuxarida qeyd etdiyimiz ictimai-siyasi ve iqtisadi prosesler dayanirdi.

Bu nöqteyi-nezerden yana§diqda

Azэrbaycan vэ Türküstanda maarifçilik hэrэkatlnln mэn§эyi, inkiçaf yollari vэ mэrhэlэlэri arasinda özünэmэxsusluqlarla birlikdэ, xeyli uygunluqlar vэ bэnzэrliklэr dэ diqqэti cэlb edir. Нэг iki regionda maarifçilik mэdэniyyэtinin tэ§эkkülü, tarixi vэ mэn§эyi son dэrэcэ yaxin olsa da, onlarin yaranma vэ э^уэ^э^э dövrlэri arasinda bir qэdэr fэrqlilik mövcuddur. Mэsэlэn, эsas bэnzэrlik bundan ibarэtdir ki, 1пэг iki ölkэdэ maarifçiliyin tэ§эkkülü vэ ilk rü§eymterinin cücэrmэsi Rusiya istilasindan sonraki dövrtere aiddir. Azэrbaycan Türküstana nisbэtэn, tэxminэn, 50 il, уэт yarim эsr эvvэl Rusiya эsarэtinэ dü§mü§dü. Е1э bu sэbэbdэn dэ, bizdэ maarifçilik meyllэrinin эгаэуэ gэlmэsi dэ xeyli эvvэlэ tэsadüf edir. Türküstan ölkэsinin Rusiya tэrэf¡ndэn zэbt edilmэsi XIX yüzilin 60-ci illэrindэ ba§a çatir. Türküstan maarifçilik hэrэkatlnln tarixini dэ tэdqiqatçllar sonraki onillikte^n baçlayirlar.

Tэbii ki, yeni epoxanin ictimai^^fi vэ estetik dünyagörü§ü kimi formalaçmaga baçlayan maarifçilik mэfkurэsi özünэ qэdэrki proqressiv mэnэvi-mэdэni dэyэrlэri qoruyub saxlamaqla birlikdэ, bir sira yenilikter dэ gэtirdi. Maarifçilik dünyagörü§ünün bэdii tэfэkkürdэ özünэmэxsuslugunu açiq-a§kar göstэrэn эdэbi növ vэ janrlar meydana gэldi. Azэrbaycanda maarifçilik estetikasinin banisi vэ ilk böyük nümayэndэsi M.F. Axundzadэ öz yaradiciliginda §э^э birinci olaraq maarifçi эdэbiyyatln nümunэlэrini yaratmaga müvэffэq oldu. Bu vaxta qэdэr Azэrbaycan эdэbiyyatl üçün namэlum olan vэ içtek olmayan bir çox publisistik janrlar vэ mэqalэ janri, dramatik janrlar meydana gэldi. Ümumэn, эdэbiyyat§ünasllqda göstэrildiyi kimi, maarifçilik hэrэkatlnln эsas bэdii tэzahürlэri kimi publisistika, eyni zamanda, teatr vэ dramaturgiya diqqэti cэlb edir. Bu da ondan ireli gэlirdi ki, maarifçiter öz fikir vэ mövqelэrini xalqa birbaça çatdirmaq, oxucuya vэ tamaçaçiya daha yaxindan vэ tэsirli müraciэt etmэk istэyirdilэr. Maarifçilэrin yaradiciliginda publisistika vэ dramaturgiya janrlarinin üstünlük tэ§kil etmэsinin эsas sэbэblэri mэhz bu mэnэvi-etstetik mэqsэd vэ ehtiyaclarla qirilmaz surэtdэ bagli idi.

Maarifçi эdiblэrin эdэbi-mэdэni fэaliyyэtindэ bэdii yaradiciliq, tэbii ki, эsas yer tuturdu. Amma onlar sadэcэ yeni эdэbiyyat yaratmaqla öz içterini bitmiç hesab etmirditer. Maarifçilэr millэtin ictimai-

siyasi vэ mэdэni dünyagörü§ünü dэyi§mэk, müasirlэ§dirmэk, xalqin hэyatlnl yenidэn qurmaq istэyirdilэr. Mэhz bu mэqsэd vэ ehtiyacin nэticэsidir ki, onlarin эdэbi эsэrlэrindэ, xüsusэn publisistikasinda xalq vэ ölkэ hэyatlnln o dövr üçün aktual vэ zэruri olan, demэk olar ki, bütün mэsэlэlэrinэ, qaygilarina, hэlli zэruri olan i§ vэ milli vэzifэlэrэ münasibэt bildirildiyinin çahidi oluruq. Yeni dövtet quruculugu, parlament, muxtariyyэt, seçki mэdэniyyэti, millэt hэyatlnn müasir vэ sivil qaydalara uygun tэrzdэ tэzэdэn formalaçdirilmasi, teatr vэ mэdэniyyэt ocaqlarinin, yeni vэ Avropasayagi mэktэblэrin yaradilmasi, cэmiyyэtdэ gedэn çoxspektrli vэ mürэkkэb yenilэnmэ prosesindэ dilin mövqeyi vэ statusu, milli dilin mahiyyэti vэ funksiyasi barэsindэ maarifçilэr çoxsayli mэqalэlэr yazir, qizgin diskussiyalar aparirdilar. Türküstan maarifçilik hэrэkatlnln banisi vэ XX эsrin эvvэllэrindэki liderlэrindэn biri kimi Mahmudxoca Behbudinin mэhsuldar vэ vэtэnpэrvэrlik duygulari ilэ yogrulmuç yaradiciligi yuxarida qeyd etdiyimiz mэsэlэlэr nöqteyi-nэzэrindэn xüsusi ilэ эhэmiyyэtэ malikdir.

Özbэk maarifçiterinin yaradiciliginda, xüsusэn, publisistikasinda milli dilin yenilэ§эn cэmiyyэtdэki roluna vэ mövqeyi fэal münasibэt daha çox diqqэti cэlb edir. "Ûsuli-œdid", yэni yeni tipli, yeni tэdris vэ tэlim üsullarina эsaslanan mэktэblэrin tэrэfdarlarl vэ tэ§kilatçllarl kimi mэ§hur olan maarifçiteri onlarin fэaliyyэtinin mэhz bu cэhэtinэ görэ hэm dэ "cэdidlэr^' adlandirirdilar. Mahmudxoca Behbudinin Türküstan cэdidlэrinin müэllimi vэ lideri kimi fэaliyyэtini dэ mэhz bu xüsusiyyэt sэciyyэlэndirirdi. Rusiya imperiyasinda müsэlman xalqlari hэyatlnda vэ tarixindэ silinmэz iz qoymu§ maarifçilik hэrэkatlnln, o cümlэdэn "Üsuli-cэdid" mэktэblэrinin banisi kimi §öhrэtlэnmi§ kirimtatar xalqinin böyük oglu ismayil Ьэу Qaspirali Türküstan œdidbrinin dэ ehtiram bэslэdiklэri vэ pэrэsti§ etdiklэri mэnэvi lider idi. M. Behbudi özü vэ ardicillari mэhz ismayil Ьэу Qaspirali mэktэblэrinin Türküstandaki ilk havadarlarindan vэ yaradicilarindan biri olmu§dur. Yuxarida söybdiyimiz kimi, yeni mэktэb ideyasi vэ ümumэn, cэdidizm hэrэkatl milli dil mэsэlэsinэ özünэmэxsus vэ tэzэ mövqeb^n yana§magi tэlэb edirdi. Türküstan œdidbrinin, o cümlэdэn Mahmudxoca Behbudinin bu mövzudakэ

meqaleleri fikrimizin isbati ola biler. Xususen, boyuk maarifginin "Ehtiyaci-millet", "Millet nece tereqqi eder", "Teatr nedir", "Sart sozu mechuldur",, "Bugda haqqinda", "Dil meselesi", "iki deyil, dord dil lazimdir", "Genclere muraciet", "Amalimiz ve ya muradimiz", "Tenqid -segmekdir", "Turkustan tarixi lazimdir", "Cehalet derdleri", "Bizdeki hallar ve i§ler", "Bize eziyyet veren merezler", "Mubahise medeniyyeti" ve s. eserleri XX yuzilin evvellerineki Turkustanin tarixi §eraitini, ictimai-siyasi ve medeni ehtiyaclarini, eyni zamanda, maarifgilerin bu problemlere munasibetini agiq §ekilde numayi§ etdirmekdedir.

Xususen, "Ehtiyaci-millet", "Millet nece tereqqi eder", "Dil meselesi", "iki deyil, dord dil lazimdir", "Genclere muraciet", "Amalimiz ve ya muradimiz" ve s. meqalelerde Avropa dillerinin ve rus dilinin lazimligi, cemiyyetin menevi-ictimai ehtiyaclarini odemek ugun son derece muhum ehemiyyete malik olmasi baresinde rasional fikirler ireli surulub. M.Behbudi muasir Avropa elminin ve texnologiyasinin yenilikleri ile tani§ olmaqdan otru fransiz ve rus dillerini bilmeyin muhum ehemiyyeti oldugunu ayrica vurgulayir: "Fereng ve rus alimlerinin eserlerinden faydalanmaq rus ve ya turk dillerini bilmekle mumkun olur, gunki bugun Osmanli, Qafqaz ve Qazan turkleri muasir elm adamlarinin eserlerini turkceye gevirib yaymi§lar, yeni turkce bilen adam zamanla ayaqla§a bilir. Her bir yeni ve faydali kitablar muxtelif dillerden turk diline tercume olunub. 9reb medeniyyeti Sokrat, Hippokrat, 9flatunlar kimi me§hur yunan medeniyyeti numayendelerinden qidalandigi kimi, hazirki zamanda biz de Tolstoy, Jul Vern, Keppler, Kopernik, Nyutonlardan oyrenmeliyik". [2, s. 12 - 14]. Muellifin rus dilinin Turkustan xalqlarinin milli-menevi ehtiyaclarina cavab vermesi baresindeki fikirleri, rusca unsiyyetin ictimai-siyasi ehemiyyeti haqqindaki du§unceleri de gox maraqlidir: "Bize lazimdir ki, oz xeyrimiz ugun rusca bilek, hokumet mekteblerinde oxuyaq. Dovlet vezifelerinde i§lemek ugun de rus dilini bilmek zeruridir. Vetenimize ve oz dinimize xidmet etmek ugun, bir muselman kimi inki§af etmek ugun rusca unsiyyet qurmagi bacarmaliyiq. Qunki indiki zamanda ticaret de, senaye ve memleket i§leri de, hetta dini-islama ve millete xidmet de elmsiz, tehsilsiz

mümkün deyil. Mosolon, bugün "pad§ahin dumasinda" oz dinimiz vo millotimiz monafeyi haqqinda soz soylomok, fikir demok imkanimiz var. Amma orada gedib gixi§ etmoyi, soz demoyi bacaran bir adamimiz varmi? Bu soviyyoto gatmaq ügün azi 10 il moktobdo tohsil almalisan, zamanin ehtiaycalarindan, qanunlardan, yeniliklordon xobordar olmalisan". [2, s. 12 -14].

Oton yüzilin ovvollorindo qolomo alinmi§ bu moqalolordo, osas tezislorindon goründüyü kimi, Türküstanin on mühüm icimai-siyasi vo milli-modoni ehtiyaclari ardicil §okildo tohlil edilir. Burada soylonmi§ bir gox fikirlor o dovrdoki Azorbaycan maarifgilorinin vo ziyalilarinin movqelori ilo do üst-üsto dü§ür. Yuxarida nozordon kegirdiyimiz moqalolordo XX osrin ovvollorindo Türküstan vo Azobaycan ictimai-siyasi vo modoni mühitlorindoki problemlorin uygunlugu vo bonzorliyi diqqoti gokir. Mosolon, M.Behbudinin "Mohtorom goncloro müraciot" (1914) moqalosi xüsusi ilo ciddi tarixi ohomiyyot da§iyan publisistik nümunolordon sayila bilor. Müollif homin moqalosindo o dovrdoki Türküstanin bir sira taleyüklü qaygi vo dordlorini votonda§liq qaygisi ilo oz müasirlorinin nozor-diqqotino gatdirirdi: "Hor bir momlokotdo islahatlara vo modoniyyoti yenilo§dirmoyo yonolon to§obbüslor homin momlokotin gonclori torofindon ba§landigi kimi, bizim Türküstanda da modoniyyot sahosindo, moktob vo maarif i§lorindoki intibah, yeni islahatlarin cargisi olan milli motbuatin yaradilmasi istiqamotindoki ugurlu yeniliklor qeyrotli vo maarifporvor gonclorimiz torofindon hoyata kegirilmokdodir. Mohz buna goro do hor bir milli mozmuna vo miqyasa malik xeyirli i§lorimizdo, millotimizin fayda vo toroqqisino xidmot edon todbirlorimizdo gonclorin to§obbüskar olmasina ümid edirik vo onlardan millot faydasina yardimlar etmosini gozloyirik" [3, s. 970 - 972].

"Mohtorom goncloro müraciot" moqalosindo müollif gonclorin birinci novbodo gormoli olduqlari i§loro vo yerino yetirmoli olduqlari vozifoloro diqqoti yonoldir. Bu moqalonin adindan goründüyü kimi, müollif oz dü§üncolorini goncloro xitab §oklindo ifado edib. Boyük maarifgi sanki momlokotin on cavan vo qüvvotli toboqosini millotin taleyi ügün mübarizoyo vo soforborliyo sosloyirdi: "Mohtorom

qardaçlar! Hamimiza günэ§ kimi aydin vэ mэlumdur ki, mэktэb - milli tэrэqqinin baçlangici, mэdэniyyэt vэ milli sэadэtin qapisidir. Нэг bir miltet ilk növbэdэ öz ibtidai mэktэblэrini zэmanэnin tэlэblэrinэ uygun olaraq islah edib müasirlэ§dirmэsэ, tэrэqqi yoluna çixib mэdэniyyэtdэn faydalana bilmэz. Inkiçaf etmi§ mэdэniyyэtdэn vэ elmdэn mэhrum olan, müasir maarifte vэ tэhsillэ silahlanmayan miltet isэ dünyada heç zaman rahatliq vэ sэadэtэ yeti§э bilmэz. Yaçamaq vэ hэyat ugrundaki mübarizэlэrdэ mütlэq mэnada mэglub olar, ayaqlar atlinda эzilэr, dini, mэdэni, siyasi vэ iqtisadi i§lэrdэ özgэlэrin эsiri olub, yava§-yava§ öz millэtliyini vэ dэyanэtini dэ эldэn verэr. Nэticэdэ isэ maddi vэ mэnэvi müstэqilliyini itirib, tamamilэ mэhv olub gedэr. Mэhz buna görэ dэ yer üzündэki bütün millэtlэr öz uçaqlarinin ibtidai tэrbiyэsinэ vэ tэhsilinэ, mэktэblэrin hэr cэhэtdэn intizamli vэ mükэmmэl olmasina ciddi эhэmiyyэt verib, miltet balalarinin milli vэ

dini ruhda mükэmmэl tэlim almasina taleyüklü mэsэlэ kimi baxirlar. е1э bu sэbэbdэn dэ, baçqa millэtlэr yüksэk dini vэ milli hissiyata malik olub, hrar bir i§dэ dэyanэt vэ milliliyi üstün tuturlar. Lazim gэldikdэ isэ bu yolda vэ bu mэqsэd ugrunda öz mal vэ canlarini эsirgэmirlэr. Bugünkü dэh§эtli müharibэlэr vэ iqtisadi münaqi§эlэr mэhz dэyanэt vэ milliyэt hissiyatinin kэskinlэ§mэsinin nэticэsidir^'. [3, s. 970 - 972].

XXI yüzilin sэviyyэsindэn vэ problemlэrindэn çixi§ edэrэk, ötэn эsrin эvvэllэrindэ maarifçilэrin öz qarçilarina qoyduqlari möhtэ§эm mэdэni vэ ictimai-siyasi mэqsэdlэrэ nэzэr salarkэn heyrэtlэnmэmэk olmur. Onlarin qizgin vэ zэngin ictimai-estetik vэ maarifçilik fэaliyyэti bütün Türküstan xalqlarinin milli-siyasi tэfэkkürünün yetkinlэ§mэsindэ vэ ölkэdэ milli istiqlal ideyalarinin doguluçunda, ümumэn, böyük bir regionun milli oyaniçinda hэlledici rol oynadigi bariz §эkildэ nэzэrэ çarpmaqdadir.

Эdэbiyyat:

1. Naim Karimov. Mahmudxoca Behbudiy I N. Karimov. - To§kent, 2010.

2. Mahmudxoca Behbudiy. iki emas, tört til lozim I M. Behbudiy II Oyna. - 1913. - № 1. -S. 12-14.

3. Махмудхужа Бехбудий. Мухтарам ёшларта мурожаат II Ойна. - 1914. - № 41. - Б. 970 -972.

о\ о

<ч