YARADICILIQDA İNTUİTİV KOMPONENTLƏR

Əliyeva Gülşen Fazil

Qliyeva Gülten Fazil YARADICILIQDA iNTUiTiV ...

UDC 316

DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0404.0006

YARADICILIQDA iNTUiTtV KOMPONENTLOR

Oliyeva Gülten Fazil, Siyasi Elmlar va Sosiologiya kafedrasinin müallimi Baki Dövlat Universitet (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: [email protected])

Xülasa. Tabiati etibarila yaradici xaraktera malik olan insan idraki daim yeni problemlarin a§karlanmasina yönalmakla onlarin hallinda ananavi vasitalardan alava standart olmayan üsullardan da istifada edir. Bu baximdan yaradiciliq daimi va takrarolunmaz proses kimi manalanir. Son dövrda insanin yaradiciliq faaliyyatini tadqiq edan yeni bilik sferasinin (evristikanin) tazahürü da tasadüfi deyildir. Bu elm, yaradiciligi insanin gergakliyi öz maqsadlari va talabatlarina uygun suratda dayi§dirmaya istiqamatlanan faaliyyat kimi qiymatlandirir. Yaradiciligin an ilkin marhalasi isa mövcud talabatin dark olunmasi ila problemin irali sürülmasi tasabbüsüdür. Qeyd etmak lazimdir ki, insanin yaradiciliq prosesi subyektin taxayyülü va fantaziyasindan kanarda mövcud deyildir. Bu keyfiyyatlardan mahrum olan insanin yaradici tafakküra malik olmasi aglasigmazdir. Qünki bela adam digar insanlarin ahamiyyat vermadiklari faktlari mövcud olan qeyri-adiliyi sezmak qabiliyyatindan uzaqdir. Yaradiciliq prosesi digar amillarla da sartlanir. Masalan, güclü müsahida qabiliyyatina malik olmaq yaradiciliq prosesina özünamaxsus takan verir. Yüksak emosional vaziyyat va elaca da güclü intuitiv hassasliq insanin beyninda onu düsündüran anlayi§larin effektiv takrarlanmasina müsbat tasir göstarir. Hamin prosesda hiss üzvlarinin funksional faalligi güclanir va bunun sayasinda qavrayis, tafakkür va hafiza xeyli daracada qüvvatlanir. Bunlar bütövlükda ilhamli yaradiciligin zirva saviyyasini yaradan orijinal ideyalarin, kaflarin tazahürüna imkan yaradir.

Afar sözlar: yaradici intuisiya, problemin sosioloji, falsafi, psixoloji taraflari, intuisiyanin mahiyyati va ifada formalari.

INTUITIVE COMPONENTS IN CREATIVITY

Aliyeva Gulshen Fazil, Lecturer, Department of Political Science and Sociology

Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z.Khalilov 23, e-mail: [email protected])

Abstract. Human cognition, which is creative in nature, is constantly focused on the discovery of new problems and uses non-standard methods in addition to the traditional means of solving them. From this point of view, creativity is understood as a constant and unique process. It is no coincidence that a new area of knowledge (heuristics) has recently emerged that studies human creative activity. This science evaluates creativity as an activity aimed at changing the reality of a person in accordance with his goals and needs. The first stage of creativity is an initiative to raise the problem with an understanding of existing needs. It should be noted that the creative process of a person does not exist outside the imagination of the subject. It is inconceivable that a person devoid of these qualities would have a creative mind. Because such a person is far from realizing the strangeness of facts that do not bother others. The creative process is driven by other factors. For example, the ability to observe gives a special boost to the creative process. A high emotional state, as well as a strong intuitive sensitivity, have a positive effect on the effective repetition in the human brain of concepts that make him think. In this process, the functional activity of the sense organs is enhanced, as a result of which perception, thinking and memory are significantly strengthened. All this allows you to embody original ideas and discoveries that create a peak of inspiring creativity in general.

Keywords: creative intuition, sociological, philosophical, psychological aspects of the problem, the essence of intuition and forms of expression.

ИНТУИТИВНЫЕ КОМПОНЕНТЫ В ТВОРЧЕСТВЕ

Алиева Гюльшен Фазиль кызы, преподаватель кафедры политологии и социологии Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, З.Халилова 23, e-mail: [email protected])

Аннотация. Человеческое познание, носящее творческий характер, постоянно ориентировано на открытие новых проблем и использует нестандартные методы в дополнение к традиционным средствам их решения. С этой точки зрения творчество понимается как постоянный и уникальный процесс. Не случайно в последнее время возникла новая область знаний (эвристика), изучающая творческую деятельность человека. Эта наука оценивает творчество как деятельность, направленную на изменение реальности человека в соответствии с его целями и потребностями. Первый этап творчества - это инициатива поднять проблему с пониманием существующих потребностей. Следует отметить, что творческий процесс человека не существует вне воображения испытуемого. Немыслимо, чтобы у человека, лишенного этих качеств, был творческий ум. Потому что такой человек далек от того, чтобы осознавать странность фактов, которые не волнуют других. Творческий процесс обусловлен другими факторами. Например, способность наблюдать дает особый импульс творческому процессу. Высокое эмоциональное состояние, а также сильная интуитивная чувствительность положительно влияют на эффективное повторение в мозгу человека понятий, заставляющих его думать. В этом процессе усиливается функциональная активность органов чувств, в результате чего значительно укрепляются восприятие, мышление и память. Все это позволяет воплощать оригинальные идеи и открытия, которые создают пик вдохновляющего творчества в целом.

Ключевые слова: творческая интуиция, социологический, философский, психологический аспекты проблемы, сущность интуиции и формы выражения.

Yaradiciliga yaradici intuisiyanin an geni§ tazahür etdiyi saha kimi baxmaq lazimdir. Yaradiciliqdan dani§arkan ilk növbada "yaradiciliq" va "mahsuldarliq" anlayi§larini ayirmagi maqsadauygun hesab edirik. Bu baximdan K.V. Teylor va J.Hollandin fikirlari problemin mahiyyatini yax§i agir: "Yaradiciligi mahsuldarliqdan ayirmaq lazimdir, günki mahsuldarliq kamiyyati ahata edir va yaradiciliq xüsusi yüksak keyfiyyati ehtiva edir" [1, s.7]. Qeyd etmak lazimdir ki, mahsuldar bir alim yüksak yaradiciliq potensialina malik Хуманитарни Балкански изследвания. 2020. Т. 4. № 2(8)

olmaya bilar, yani basqalarinin söyladiyi gox dayarli fikir va fikirlari sistemlaijdirmak va inki§af etdirmak yax§idir. Yüksak yaradiciliq potensialina sahib bir alim öz növbasinda gox az asar yaza bilar, yani daha az mahsuldar ola bilar. Masalan, A. Einstein, N. Bohr, Louis de Broy va basqalari. nisbatan az sanad yazdi. Bazi hallarda yaradiciliq va mahsuldarliq üst-üsta dü§ür [2, s.128].

Yaradiciliq intuisiyanin an geni§ sakilda a§karlandigi sfera kimi onu nazardan kegirak. Yaradiciliq barada danisarkan

Aliyeva Gulshen Fazil INTUITIVE COMPONENTS ...

isa ilk avval «yaradiciliq» va «mahsuldarliq» anlayi§larinin bir-birindan farqlandirilmasini maqsadauygun hesab edirik. Bu baximdan K.V.Teylor va C.Holandin fikri masalanin mahiyyatini yax§i agir: «Yaradiciligi mahsuldarliqdan farq-landirmak lazimdir, bela ki, mahsuldarliq ozunda kamiyyati yaradiciliq isa xususi yuksak keyfiyyati ehtiva edir» [1, p.7].

Qeyd etmak lazimdir ki, mahsuldar alim yuksak yaradici imkanlara malik olmaya da bilar, yani o, digarlarinin soyladiyi gox qiymatli ideyalari, fikirlari yax§i sistemla§dira va inki§af etdira bilar. Yuksak yaradici imkanlara malik olan alim da oz novbasinda gox az asar yaza bilar, ba§qa sozla, az mahsuldar olar. Masalan, A.Eyn§teyn, N.Bor, Lui de Broyla s. nisbatan az asar yaziblar. Bazi hallarda isa yaradiciliq va mahsuldarliq ust-usta du§ur [2, c.128].

Poetik va elmi yaradiciligin manbaini ara§diran Platon ozunun bazi dialoqlarinda ("Ion", "Ziyafat" va s.) bela bir naticaya galib gixir ki, o, qeyri-§uuri xarakter da§iyir, ilhamdan qaynaqlanir va soyuq aqli tafakkurla heg bir alaqasi yoxdur. Filosofun fikrinca, §airlar an yax§i asarlarini dumanlanmi§ §uur halinda yazirlar va bu sababdan da, oz yaradiciliqlarini §arh etmak iqtidarinda olmurlar. idealistik falsafasinin ruhuna uygun olaraq, Platon bela bir fikri tasdiqlayirdi ki, aslinda, tanri insanlardan bazilarini ozunuifada ugun alat kimi segir. Har bir halda Platon yaradiciliq prosesinda qeyri-§uuri maqamin varligi faktindan gixi§ edir. Bu maqam "Menon" dialoqunda da atrafli muzakira olunur. Platonda qeyri-§uurilik avvallar (ideyalar alaminda olanda) qazanilan biliklarin macmusu kimi bilinir.

Qeydetmaliyikki, bu noqteyi-nazartakca antik falsafaugun deyil, butun §arq falsafasi ugun saciyyavidir. Metampsixoz (reinkarnasiya, ruhlarin kogmasi) pifaqorgulara, Platona, Plotina xas oldugu kimi qadim Hind filosoflarina da xas idi (yoqa sistemina, §ankarin falsafasina va s.). Aydindir ki, butun bu hallarda sohbat kegmi§ tacrubaya arxalanan intuisiyadan gedir. Hind falsafasina gora avvalki hayatlar barada informasiya yalniz idraki baximdan gox inki§af etmi§ adamlarda yetkin dovrlarina yaxin dark olunmaga ba§layir. Digar insanilarda isa bu informasiyalar aglin darinliklarinda gizli qalir.

Umumiyyatla, yaradiciliq prosesini §arh etdikda bir sira marhalari ayirmaq olar:

1) Har hansi bir masalanin va ya problemin yaranma, yaxud qar§iya gixmasi;

2) Movzunun subyekt tarafindan qavranilmasi, problemin hansi vaziyyatda olmasinin tahlili.

3) Subyektin problemi hall etmaya gali§masi. Bu istiqamatda gedan tafakkur prosesi, yeni ideyalarin yaranmasi;

4) Hallin tapilmasi ugun qeyri-§uuri saviyyada alinan naticalarin qaflatan §uur saviyyasina kegmasi;

5) Hallin meydana galmasi va naticanin qeyda alinmasi.

Yaradiciliq mahiyyat etibarila insan tafakkurunun

mahsuldar faalligi kimi saciyyalanir va rasional faaliyyatila zidd deyildir. Tafakkurun yaradici faalligi insanlann hayat - faaliyyatinin iki ba§lica sahasinda - maddi va manavi faaliyyat prosesinda realla§ir [3, c.27]. Olbatta yaradiciliq hamin faaliyyat sahalarinda spesifik §akilda tazahur edir. Masalan tabiat§unasliqda yaradiciligin an yuksak saviyyasi kaflardir, elaca da ixtiralar faalligin mahsuludur. Yara-diciligin bu iki formasi axtarilan problemin halli kimi saciyyalanir. Har bir kaf va ixtira kohnanin inkari olmaqla yana§i ham da yeninin yaradilmasidir [4, c.49].

Umumiyyatla, yaradiciliq prosesi nizamsiz halda deyil, muayyan mantiqi ardicilliqla ta§akkul tapir. Bazan ozuna-maxsus proses kimi manalanan yaradiciliq prosesi heg bir mantiqi gargivaya sigmir va ondan kanara gixa bilmasi ila saciyyalanir. Tafakkur prosesi yalniz yaradiciliq sayasinda yenila§mir. Bazi hallarda insan uzun muddat arzinda hall etmaya qadir olmadigi bu va ya digar problemi ani olaraq darindan ba§a du§ur va onun duzgun halli yolunu muayyanla§dirir. Qaflatan gozlanilmadan tazahur edan bu keyfiyyat intuisiya adlanir [5, c.125].

Intuisiyada qeyri-§uurinin ahamiyyatli rol oynamasi onunla alaqadardir ki, o azaddir, harakatinda daha gox geviklik 26

tazahür etdirir. Intuisiya emosional-rasional prosesdir. Müxtalif mütafakkirlar nurlanmanin rolunu dafalarla qeyd edarak bela qanaata galmi§lar ki, yaradiciliq prosesinin an mahsuldar dövrü ilhamagalma maqamidir. Ilham müayyan tamkinlilik, hisslarin intensiv tazahür etmasi, hayacan, fikri faaliyyatin yekununu iralicadan görmak qabiliyyatini ifada edan intellektual co§qunluq ba§a dü§ülür.

Bazan bela bir düzgün olmayan fikra tasadüf olunur ki, zakanin alamatini zakanin i§i deyil, har hansi mantiqi dü§ünca tarzindan kanar olan qeyri - §üuri manavi yüksali§ ta§kil edir. Oslinda isa har cür yaradiciliq va intuisiya zakanin gargin i§inin tarkib hissasidir. A.Puankarenin bela bir fikrini qeyd etmak yerina dü§ar ki, yaradiciliqda intuisiya ¡jüuralti ünsürlarla va ¡jüurlu proseslarla müqayisada daha gox yer tutur [3, c.90]. Falsafi adabiyyatda qeyd olundugu kimi, intuisiyanin falsafi idrak sferasinda ahamiyyat kasb etdiyini sübuta yetiran misallar az deyildir. Masalan, Aristotelin sillogizm ideyasi, R.Dekartin falsafa ila riyaziyyati alaqalandirmak ideyasi, I.Kantin antinomiyalari mahz hamin qabildandir.Bütün bu deyilanlardan bela naticaya galmak olar ki, insan yeni biliyi hami§a yalniz mantiqi tafakkürün kömayi ila alda etmir. Intuisiya mahz idraka nüfuz edan yol kimi dayarlandirilmalidir.

Hisslar va mücarrad tafakkür kimi intuisiya da bütün insanlarda mövcuddur. Böyük ingilis filosofu Bertran Rassel bela naticaya galmi§di ki, müayyan maqamlarda irada gücüna yaradici i§i iralilatmak cahdlari heg bir natica vermir. Bela maqamlarda bu filosof ¡jüuralti saviyyada ideyalarin yeti§acayi ani sabrsizlikla gözlamayin zaruriliyina inanirdi. «Man kitab üzarinda i§layarkan demak olar ki, har geca onu yuxuda görüram» [4, c.l7].

Intuisiyanin ba§lica növlarindan biri mahz evristik (yaradici) intuisiyadir. Bu funksiya spesifik idrak prosesidir. Yaradici intuisiya mahiyyat etibarila hissi obrazlarin va mücarrad anlayi§larin qar§iliqli tasirini ifada etmakla yeni obrazlarin va anlayi§lann yaradilmasi ila naticalanir. Onlarin mazmununu avvalki qavrayi§lan sadaca sintez etmakla va yaxud mövcud anlayi§larla mantiqi amaliyyatlar aparmaq yolu ila hasil etmak mümkün deyildir

Intuisiyanin formala§masini va tazahürünü tamin edan ümumi amillar bunlardir:

1) insanin asasli pe§a hazirligina malik olmasi, problemi darindan manimsamasi;

2) axtan§lari ahata edan §arait, problemlarin saviyyasi;

3) problemi hall etmak ügün fasilasiz va gargin axtan§larin olmasi;

4) yeni fikrin ta§akkülü

Intuisiya müayyan manada instinktiv xaraktera malikdir. O, eyni zamanda adi ¡jüurdan yüksakda qararla§ir. Bela bir ümumi falsafi mövqe ila razila§maq olar ki, intuisiya idraki qüdrati baximdan fövqal§üur kimi qiymatlandirila bilar. Intuisiya birca anda barasinda dü§ünülan obyektin ünsürlarina va hissalarina nüfuz etmak va hamin obyektin mahiyyatini bütövlükda aks etdirmak gücüna malikdir. A.Berqsonun qeyd etdiyi kimi intuisiya intellektin yarimkölgasidir. Burada A.Spirkinin da bela bir adalatli fikrini tasdiqlamak olar ki, intuisiya bir an igarisinda obyektin bütöv bir tam kimi mahiyyatini ahata eda bilir. Bu i§i ela süratla görür ki, rasional mantiq ona gata bilmir [6, c.514].

Yaradiciliqda intuitiv komponentlarin «dark edilmasi» ügün intuisiyanin faydali saciyyavi alamatlarinin müayyan-la§dirilmasi praktiki maraq kasb edir. Va hazirda hissi va intellektual intusiyanin mahiyyatini neyrofizioloji üsullarla yana§i sinergetik metoda asaslanaraq da izah etmaya ciddi say göstarilir [1, s.35].

Elmi idrak - gox mürakkab va bir gox cahatdan hala sirli qalan prosesdir. Elmi kaflar neca ba§ verir? Alimlarin ¡jüurunda yeni elmi ideyalar neca yaranir? Oksar hallarda müalliflarin özlari da bunun neca va na ügün ba§ verdiyini izah etmak iqtidarinda olmurlar. Lakin alimlar öz yaradiciliq proseslarina münasibat bildiranda istar-istamaz «güman», «nurhanma», «birdan ayilma» va s. kimi anlayi§ va ifadalardan istifada etmaya say göstarirlar. Yeni elmi ideyalarin yaranmasinda an mühüm, hatta halledici rol oynayan amil Humanitarian Balkan Research. 2020. T. 4. № 2(8)

This is an open access article under the CC BY-NC 4.0 license |(https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/)

Qliyeva Gülten Fazil YARADICILIQDA ÍNTUÍTÍV ...

mэhz intuisiyadir. Эgэr intuisiya haqqinda deyilэn bütün fikirbri sistembidiirak, intuisiyanin, hэqiqэtэn, hэr sahэdэ vэ daimi mövcudlugu qэnaэtinэ gэlmэk olar. O, tэdqiqatlarl istiqamэtlэndirir, empirik mэlumatlarl açiqlayir, fundamental anlayiçlarin vэ nэzэriyyэlэrin yaradilmasina sэbэb olur, hipotezbri formalaçdirir, tэdqiqat üçün effektiv üsul vэ metodlar seçiminin içlэnmэsini stimullaçdirir. Yeni elmi nэticэlэrэ gэtirib çixaran idrak prosesinin hэr bir sferasi intuisiya ilэ six baglidir. Hazirda elmi fэaliyyэtlэ mэçgul olanlarin sayinin tэdricэn artaraq cэmiyyэtin daha çox hissэsini эhatэ etmэyэ baçlamasi tamamib qanunauygun haldir. Elmin süretb kütlэvi peçэyэ çevrilmэsi ilэ yanaçi elmi kэçflэr, yeni ideyalar daha mühüm эhэmiyyэt kэsb edir. Zira postindustrial inkiçaf ssenarisinэ görs müasir cэmiyyэt bilik cэmiyyэtinэ transformasiya olunur. Beb cэmiyyэtdэ эhalinin böyük hissэsi bilik "istehsali" prosesindэ mэçgulluq tapmali, bu vэ ya digэr formada hami kreativliyini i§э salmalidir. Son юйгаЗэ yaradici yanaçma bu gün эmэk qüvvэsinin baçlica keyfiyyэt göstэricisinэ çevrilmiçdir. Bu baximdan intuisiyaya maraq da tamamib basadüíjübndir.

Sovet mэkamnda sinif, xalq vэ kütlэ kimi anlayiçlarin uzun müddэt ideoloji baximdan yaradici çэxsiyyэtэ qarçi bir arqument kimi mэnalandlrllmasl tээssüf ki, cэmiyyэtimizin ekzistensial fэzaslnda çэxsiyyэtin yaradiciliq üfüqbrinin daraldilmasina gэtirib çixarmiçdir. Son nэticэdэ, maksimal elmilik iddiasinda olan sovet marksizminin cэmiyyэtэ ünvanladigi mesaj hamiya aydin idi. Bu fэlsэfэ insani kütlэdэ эritmэk istэyirdi, sovet insani da bu ш^эп kэnara çixmamaga çaliçirdi. Hami kimi olmaq, "palaza bürünüb elnэn sürünmэk", insanin inkiçafi baximindan tamamilэ qeyri-normal vэziyyэt idi vэ bu hal dolayisi ib insanlarin yaradiciliq meyllэrinin mэhdudlaçmaslna istiqamэtlэnmiçdi. Е1э buna görэ dэ indi yaradiciliga dair köhmlmi§ tэsэv-vürlэrin aradan qaldirilmasi hэyati zэrurэtэ çevrilir.

Bu baximdan, formalaçmaqda olan tэhsil sistemindэ yaradiciliq mэqamlnln rolunun artirilmasina da böyük ehtiyac hiss olunur. Hazirlanan mütэxэssislэrin yaradici vэ xüsusi ib intuitiv xüsusiyyэtlэrinin эhэmiyyэti dэ tэdrisin gediçatinda aktuallaçdirilmali vэ vurgulanmalidir. Zira intuisiya mexanizmi kifayэt qэdэr ümumi xarakter daçiyir vэ praktiki olaraq insanlarin fэaliyyэtinin bütün sferalarinda nэzэrэ çarpir. Эп müxtэlif peí^ vэ sэnэtlэrdэ, эп müxtэlif hэyati situasiyalarda intuitiv komponentlэri müçahidэ etmэk mümkündür. Bura tэkcэ bэdii yaradiciliq sferasi aid deyildir. Hüquq^ünas hakimdэn yalniz qanunun «hэr nöqtэsi»ni bilmэk deyil, hэmçinin onun mahiyyэtini baça düçmэk tэlэb edilir. Filologiyada intuisiya «dili hiss etmэ» qabiliyyэtini inkiçaf etdirmэk üçün zэruridir. Intuisiya tez-tez tibb sahэsindэ dэ tэzahür edir; beb ki, hэkim çox zaman «ilk baxiçdan» diaqnozu düzgün tэyin edэ bilэr. Lakin öz qэrarlnl izah etmэkdэ çэtinlik çэkэ bibr. Belэliklэ, sэnэtindэn asili olmayaraq hэr bir insanin hэyatlnda elэ situasiyalara rast gэlmэk mümkündür ki, burada mühüm qэrarlarln qэbulu üçün informasiya vэ vaxt kifayэt etmэyэndэ intuitiv mexanizmэ ehtiyac duyulur [3, c.84].

R.M.Qranovskiy vэ I.Y.Bereznoyun «Intuisiya vэ süni intellekt» kitabinda intuisiyaya yeni vэ konstruktiv baxiç öz эksini tapir. Bu mövqeyэ görэ intuisiya insanin tэsэv-vürlэrindэ dünyanin müxtэlif modellэrinin qarçiliqli tэsirinin nэticэsi kimi sэciyyэlэnir. Burada insan tэrэfindэn dэrk edilmiç vэ ya íüuralti daxili maneэlэrin aradan qaldirilmasi ilэ bagli olan yaradiciliginin inkiçafi prosesindэ dünyani sэrbэst qavrayiçi formalarindan aparib çixarmasindan bэhs edilir; intuisiyanin stimullaçdirmasi metodlari §эЛ edilir.

A.C.Karmin vэ E.P.Xaykin isэ «Elmdэ yaradici intuisiya» kitabinda yaradici intuisiyanin mahiyyэtini tэhlil etmэyэ çaliçirlar [5, c.64]. Burada intuisiya xüsusi idraki tэrэqqi kimi nэzэrdэn keçirilir. Bu idraki tэrэqqinin mahiyyэtini эyani obrazlarin vэ mücэrrэd anlayçlarin özünэmэxsus qarçiliqli эlaqэsi tэçkil edir. Karmin vэ Xaykinin tэdqiqat фМэ intuisiyanin sэciyyэvi эlamэtlэri, эsas növbri vэ tэzahüretmэ «mexanizmi» açiqlanir, bütövlükdэ elmi idrakin inkiçafinda intuisiyanin rolunun müэyyэnlэçdirilmэsinэ cэhd gösOrilir. Burada müэlliflэr hэmçinin intuisiya proble-

minin tarixi va mantiqi cahatdan tükamülü masalasina da xüsusi diqqat yetirilir. ôlbatta, tarixi-falsafi ananalari nazara almadan intuisiyanin mahiyyatina dair baxiçlarin takamülünü öyranmak qeyri-mümkündür [5, c.67].

Qeyd etdiyimiz kimi, intuisiyaya dair ilk falsafi problematikanin alamatlari Platon va Aristotelin talimlarinda nazardan keçirilir. Lakin burada intuitiv idrakin hissi mahiyyati inkar olunur. Intuisiya abstrakt tafakkür sahasina aid edilir. Bununla bela yeni dövr falsafasindan baçlayaraq intuisiyanin idraki faaliyyatda mühüm ahamiyyati tadrican etiraf olunmaga baçlayir. Idraki metodlar probleminin elma gatirilmasi, malum ldugu kimi, F.Bekonun adi ila baglidir. Onu bela bir sual düsündürürdü: galacayin elmi naya üstünlük veracak: duyguya, yoxsa aqla va ya intuitiv manada mantiqi mühakimaya? Bekonun induktiv metodu içlayib hazirlamasi intuisiya probleminin tarixi takamülü üçün zaruri ilkin çart idi. XVII asrda tabiatsünasligin va riyaziyyatin süratli inkiçafi qnoseoloji problemlar yaratdi: elmda ayri-ayri faktlardan ümumi va zaruri hökmlara keçid, tabiatsünasliqdan va riyaziyyatdan alda olunan biliklarin mötabarliyi, riyazi tahlil va aksiomlarin mahiyyati va s. yeni elmi metotlara talabati artirdi. Elmi tadqiqat metotlarina olan maraq yalniz tabiatsünasliq elmlarinda deyil, elaca da intellektual intuisiya nazariyyasinin aks olundugu falsafi elmlarda tazahür edirdi [7, c.69].

Yaradici intuisiyanin alamatlarini saciyyalandirmak vacib va maqsada uygundur. Bu har çeydan avval, intuisiyani insanin digar idraki faaliyyat mexanizmlarindan farqlandirmak üçün lazimdir. Hamin alamatlar açagdakilardir:

1) bilavasita mantiqi natica çixarma yolu ila istanilan naticanin alda olunmasinin prinsipca mümkün olmasi;

2) hissi idrak vasitasila istanilan naticanin alda edilmasinin prinsipca qeyri-mümkünlüyü;

3) qeyri-iradi olaraq naticanin mütlaq haqiqat kimi qabul edilmasi (amma bu sonraki mantiqi amaliyyatlarin va eksperimental yoxlamalarin zaruriliyini aradan qaldirmir);

4) alinan naticanin gözlanilmaz xaraktera malik olmasi;

5) naticanin bilavasita göz qabaginda olmasi;

6) ani olaraq qoyulmuç problemdan hazir naticaya gatirib çixaran yaradiciliq aktinin mexanizmlarinin va metodlarinin dark edilmazliyi;

7) kaçfin çixiç nöqtasindan baçlayaraq keçilmiç yolun qeyri-adi daracada asan va sada olmasi;

8) intuisiya prosesinin reallaçmasindan va alinmiç naticadan yaranan mamnunluq hissinin aydin ifadasi.

Belalikla, intuitiv olaraq baç veran har çey qaflatan, gözlanilmadan, qeyri-ixtiyari olaraq süratla, asanliqla, mantiqdan va müsahidadan kanar baç vermalidir, lakin bununla bela özü-özlüyünda hissi tacrübaya asaslanmali va qanunauygunluq kasb etmalidir. Intuisiya formalarinin tas-nifati ila bagli tadqiqatçilar çox zaman M.Bunqenin taklif etdiyi tasnifata asaslanirlar. Bunqe har çeydan avval hissi va intellektual intuisiyani bir-birindan farqlandirmaya say göstarir. Onun fikrinca, hissi intuisiyanin açagidaki formalari var [8].

I. Intuisiya qavrayiç kimi:

1) intuisiya predmetin, hadisanin va ya alamatin tez eynilaçdirilmasi prosesinda tazahür edan qavrayiç kimi;

2) predmet, hadisa va ya alamatin manasinin va onlar arasindaki qarçiliqli alaqanin aydin çakilda dark edilmasi formasinda;

3) çarh etma bacarigi.

II. Intusiya taxayyül kimi:

1) tasvir etma bacarigi va ya handasi intuisiya;

2) metafora yaratma bacarigi: müxtalif obyektlarda alamat va funksiyalarin qisman banzarliyini va ya tam formal va struktur oxçarligini göstarmak bacarigi.

3) yaradici taxayyül.

Bunqe intellektual intuisiyanin açagidaki tasnifatini taklif edir:

III. Intuisiya aql kimi:

1) süratli aqli natica çixartma - bir müddaadan digarina ani keçid;

2) sintez etma bacarigi va ya ümümilasdirilmis qavravis;

Хуманитарни Балкански изследвания. 2020. Т. 4. № 2(8)

27

Aliyeva Gulshen Fazil INTUITIVE COMPONENTS ...

3) saglam du§unca - xususi bilik va metodlara deyil, adi biliklara asalanan va ya elmi biliyin kegilmi§ marhalalari ila mahdudla§an hokm.

IV. Intuisiya qiymatlandirma kimi:

1) saglam fikir, gozuagiqliq va ya nufuzetma: problemin ahamiyatini, nazariyyanin haqiqata uygunlugunu, metodun munasibliyini va faaliyyatin samaraliliyini tez va duzgun qiymatlandirmak bacarigi;

2) intellektual intuisiya adi tafakkur tarzi kimi.

Bunqenin irali surduyu tasnifat butovlukda tadqiqat ugun

muhum ahamiyyat da§isa da, problemi hall etmak iqtidarinda deyil. Intuisiyanin tasnifati problemi umumiyyatla tadqiqat zamani meydana gixan an gatin maqamlardandir. Bu onunla izah edilir ki, tasnifla§dirma amaliyyatina maruz qalan predmetin ozu heg da formal tasnifat ugun zaruri olan qaydalara tabe olmur.

Ehtimal ki, bu usul intuisiya problemi ugun da faydalidir. Bunqenin tasnifati qeyd etdiyimiz tasnifat usullarindan heg birina uygun galmir. Qunki onun tasnifatinin asasinda elmi idrak prosesinda i§tirak edan muxtalif intuisiyalarin nov bolgusu durur. Qeyd edak ki, A.S. Karminin va E.P. Xaykinin elmda yaradici intuisiyanin mahiyyatina dair fikirlarini daha ugurlu hesab etmak olar. Hamin mualliflar intuisiyanin iki formasini farqnlandirirlar: «Konseptual» va «eydetik». Konseptual intuisiya - avvallar movcud olan ayani obrazlarin asasinda yeni anlay§ilann formala§masi prosesidir. Eydetik intuisiya isa avvallar movcud olan anlayi§larin asasinda yeni ayani obrazlarin yaradilmasi prosesidir. Olbatta, bu bolgu xususila qnoseoloji tahlil ugun nazarda tutulub va ozunda yalniz §arti bolgunu deyil, elaca da spesifik faaliyyat sistemini aks etdirir. Bu sxem yalniz idraki proses formasi kimi intuisiyanin movcudlugu fakti kimi ba§a du§ulmalidir, hamginin onun elmi idrak sferasindaki tazahuru baximdan tahlil edilmalidir. Bununla yana§i, intuisiya insan beyninin xususi faaliyyat mexanizminin naticasi kimi izah olunmalidir [5, c.58].

Natica. Har bir formal tasnifat har §eydan avval bir qrup predmetin digar qrup predmetlardan daqiq va kaskin §akilda tacrid olunmasini nazarda tutur. Aydin masaladir ki, intuisiya formal tasnifata maruz qala bilmaz. Intuisiyanin muxtalif novlarinin ox§ar va farqli cahatlarini daqiq muay-yanla§dirmak, bu baximdan, qeyri-mumkundur; har §ey o qadar bir-birina nufuz edir ki. Lakin formal tasnifatlardan farqli olaraq mazmunlu tasnifat dialektik prinsiplara asaslanir. Mazmunlu tasnifatlarda tasnif edilan predmet qrup-lari arasindaki daxili qanunauygunlugu aydinla§dirmaga ustunluk verilir. Mazmunlu tasniat tabii tasnifata uygun galir. Axirincilar tasnif edilan predmetin butun alamatlarinin camini nazara almaqla qurulur.

QDOBiYYAT SiYAHISI:

1. Creativity: Development and potential, New York. 1964, 422 р.

2. Xюбнер К. Критика научного разума / Пер. с нем. М.: 1994, 326 с.

3. Бабушкин В.У. О природе философского знания. М.: Мысль, 200, 211с.

4. Интуиция, логика, творчество/Под ред. М.И.Панова. Москва: Наука, 1987, 175 с.

5. Кармин, А.С., Хайкин, Е.П. Творческая интуиция в науке М.: Наука, 1971, 248 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Спиркин А.Г. Основы философии: Учеб. Пособие для вузов. М.: Политиздат, 1988, 592 с.

7. Шелер М. Избранные произведения. М.: Гнозис, 1994, 413 с.

8. Бунге М. Интуиция и наука. М.: Прогресс, 1967, 187 с.

The article was received by the editors 04.10.2020

The article was accepted for publication 27.11.2020

28 Humanitarian Balkan Research. 2020. Т. 4. № 2(8)

YARADICILIQDA İNTUİTİV KOMPONENTLƏR Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Əliyeva Gülşen Fazil

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Əliyeva Gülşen Fazil

INTUITIVE COMPONENTS IN CREATIVITY

Текст научной работы на тему «YARADICILIQDA İNTUİTİV KOMPONENTLƏR»