CC BY
14Huseynli Chinara Aydin PROFESSIONAL ORIENTATION .
psychological science
UDC 159:371.104
DOI: 10.34671/SCH.BSR.2020.0403.0021
PE§OYONUMU VO ONUN TODQIQI ISTIQAMOTLORI
© 2020
Huseynli Cinara Aydin, sosial va pedaqoji psixologiya kafedrasinin doktoranti
Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: [email protected])
Xulasa. Maqalada pe§ay6numu ila bagli olan yana§malar tahlil edilarak sistemla§dirilmiijdir. Eyni zamanda pe§ay6numuna tasir gostaran amillar 6yranilmi§, tahsil muasissalarinin bu prosesda oynadigi rola aydinliq gatirilmi§dir. Ganc naslin pe§a segimina hazirlanmasi camiyyatda pe§a haqqinda tasavvurlarin yayilmasindan asilidir va amak bazannin talablarina uygunlaijdirilmalidir Muasir dovrda camiyyatda amak bazarina munasibatda yaranan vaziyyati izah etmak deyil, onlarin fardi-psixoloji xususiyyatlarini pe§ayla bagli onlarda movcud olan maraq va meyllarina uygun pe§ani segmaya komak etmak lazimdir. Eyni zamanda pe§ayonumu tadbirlarinin mazmunu va onlarin ta§kili §agirdlarin ya§indan asili olaraq dayi§ir. Pe§ayonumunun duzgun istiqamata yonlandirilmasi ugun §axsiyyatin fardi psixoloji xususiyyatlarini va amak bazarinin talabatlarini nazara almaqla yana§i, maktablilarin ta§abbusunu faalla§dirmaq lazimdir. Eyni zamanda pe§ay6numu tadbirlarinin mazmunu va onlarin ta§kili §agirdlarin ya§ xususiyyatlarindan asili olaraq dayi§ir.
Afar sozlar: pe§ay6numu, ozunutayin, §axsiyyat, pedaqoji muhiti, davrani§, yeniyetma.
PROFESSIONAL ORIENTATION AND DIRECTIONS OF ITS RESEARCH
© 2020
Huseynli Chinara Aydin, doctoral student of the Department of Social and Pedagogical Psychology Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: [email protected])
Abstract. The article analyzes and systematizes the approaches associated with vocational guidance. At the same time, the factors influencing professional orientation were studied, and the role of educational institutions in this process was clarified. The preparation of the younger generation for choosing a career depends on the prevalence of ideas about the profession in society and must be adapted to the requirements of the labor market. It is necessary not to explain the situation in society in relation to the labor market in the modern era, but to help them choose a profession in accordance with their individual and psychological characteristics, interests and trends in the profession. At the same time, the content and organization of career guidance activities vary depending on the age of the students. In order to direct a career on the right track, it is necessary to activate the initiative of students, taking into account the individual psychological characteristics of the individual and the needs of the labor market. At the same time, the content and organization of career guidance activities vary depending on the age characteristics of students.
Keywords: career, self-determination, personality, teaching environment, behavior, adolescence.
ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ ОРИЕНТАЦИЯ И НАПРАВЛЕНИЯ ЕЕ ИССЛЕДОВАНИЙ
© 2020
Гусейнли Чинара Айдын, докторант кафедры социальной и педагогической психологии Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: [email protected])
Аннотация. В статье анализируются и систематизируются подходы, связанные с профессиональной ориентацией. При этом были изучены факторы, влияющие на профессиональную ориентацию, и выяснена роль образовательных учреждений в этом процессе. Подготовка молодого поколения к выбору карьеры зависит от распространенности представлений о профессии в обществе и должна быть адаптирована к требованиям рынка труда. Необходимо не объяснять ситуацию в обществе по отношению к рынку труда в современную эпоху, а помочь им выбрать профессию в соответствии с их индивидуальными и психологическими особенностями, интересами и тенденциями в профессии. При этом содержание и организация профориентационной деятельности варьируются в зависимости от возраста учащихся. Чтобы направить карьеру в правильное русло, необходимо активизировать инициативу учащихся с учетом индивидуально-психологических особенностей личности и потребностей рынка труда. При этом содержание и организация профориентационной деятельности варьируются в зависимости от возрастных особенностей учащихся.
Ключевые слова: карьера, самоопределение, личность, педагогическая среда, поведение, подростковый возраст.
Giri§. Özünü müayyan bir peçada tapmaq va hamin sahada ugur alda etmak hamiça vacib masalardan hesab olunsa da, müasir dövrda onun aktualligi daha da artmiçdir. Son dövrlar sosial-iqtisadi vaziyyatin dinamikliyi fonunda baç veran dayiçikliklar amak bazanndan da yan keçmamiçdir. Bazi yeni peçalarin yaranmasi va bazilarin aradan çixmasi, funksional öhdaliklarin dayiçmasi, peça baximdan mühüm olan yeni keyfiyyatlarin yaranmasi bu qeyd edilanlara bariz sübutdur [7].
ômak bazannda baç veran dayiçikliklar isa istar-istamaz insandan özünün peçakar karyerasma, peça seçimina daha masuliyyatla yanaçmagi talab edir. insanin ictimai prosesin içtirakçisi kimi ta¡?akkül tapmasi erkan uçaqliq dövründan baçlayir va bütün hayati boyu davam edir. Bu baximdan, peça-amak sahasinin seçilmasi yalniz o vaxt effektiv ola bilar ki, peça seçimi fasilasiz çakilda va fardin maqsadyönlü faaliyyatinin dayiçan çartlarina va vazifalarina müvafiq
olaraq hayata keçirilsin [8]. Bu baximdan camiyyat hayatina daxil olan har bir yeniyetma va ganc yüksak manavi keyfiyyatlara malik olmaqla barabar, özünün arzusuna, qabiliyyat va bacarigina va camiyyatin talabatlarina müvafiq olaraq peça va ixtisas secmaya hazirlanmalidir.
Dayiçan amak çaraiti, elmin, texnikanin, madaniyyatin inkiçafi, habela amayin ixtisaslaçmasimn darinlaçmasi yeni peça va faaliyyatlarin yaranmasina, insanlann pe^ayönü-münün dayiçmasina sabab olur.
Camiyyatda sart nizamlamanin, amak bazarinda raqabatin olmasina baxmayaraq insan öz qabiliyyatlarinin va peça faaliyyatinin maksimum daracada açilmasina can atir. Peça faaliyyatinin yeni sahalarinda öz fardiliyini açmaq, müasir biliklar, bacariqlar va vardiçlar alda etmak niyyatlari, habela peçada yüksalmayin sosial zamanatlari - bütün bunlar hamisi peça dünyasinin yenilanmasi va özünürealla^dirmada çaxsiyyatin talabatinin güclanmasi ila formalaçir.
42
Balkan Scientific Review. 2020. Т. 4. № 3(9)
психологически науки
Hüseynli Qinars Aydin PE§eYÖNÜMÜ V3 ONUN TODQIQI ...
Pe§3 segimi ila bagli nazari tadqiqatlar. Pe§a muayyan hazirliq talab edan va adatan movcud olma manbayi olan amak faaliyyati novudur. Har bir insan oz hayatinda bir dafa, balka da bir nega dafa, galacak pesasinin va pe§a faaliyya-tinin segimi haqqinda problemla qar§ila§ir va onu hall etmaya gali§ir.
Pe§a segimi aktinin ozunun sosial ahamiyyati, habela bu segimin sosial-iqtisadi §artlarinin inki§afi va dayi§masi §artlari va saxsiyyatin pesakar inki§afinm qanunauygunluqlarimn galacak nazari va empirik tadqiqatlar ugun zamindir.
§axsiyyatin pesayonumu sosial prosesdir, onun asas mazmunu insanin oz pesasini segmasi ila baglidir. Segim saxsiyyatin ozunutayininin vacib marhalasi olub psixoloji planda fardin pesanin talablarini "yoxlamasi", faaliyyatin konkret novlarinin hayata kegirilmasinda ozunun obyektiv imkanlarinin qiymatlandirilmasi va saxsiyyatin dayar-motivasiya sahasinin sosial muhitin talablarina uygun olub-olmamasini bildirir. Pesayonumu murakkab, dinamik, gox§axali proses olub, butovlukda saxsiyyatin inki§afindan ayrilmazdir [9].
Pesayonumu va pe§a segimi hami§a insan hayatinda, ilk novbada, fard va camiyyat ugun arzu edilan va zaruri olan butov bir ziddiyyatlar kompleksinin hallini talab edan halledici maqamdir. Segim situasiyasinda pesanin nufuzu va calbediciliyi subyektin davram§im §artlandiran amillardan biridir. Bu eyni zamanda saxsiyyatin pesayonumunun tanzimlanmasinin sosial mexanizmidir.
Qeyd edak ki, pesanin calbediciliyi va nufuzu forma baximindan ox§ar cahatlara malik olsa da, mazmun baxi-mindan muxtalif xususiyyatlara malikdir. Ogar pesanin calbediciliyinin qiymatlandirilmasi hami§a subyektiv xarakter da§iyirsa va daha gox saxsiyyatin maraqlanni, dayarlarini, munasibatlarini ifada edirsa, pesanin nufuzu isa onun suurunda musbat ictimai qiymatlandirmanin aks olunmasi kimi ozunu gostarir.
Malumdur ki, "pesayonumu" termini ilk dafa AB§-da hala otan asrin avvallarinda mai§ata daxil olmusdur. Sonraki illar arzinda pesayonumu muxtalif tadqiqatglar tarafindan inki§af etdirilmis va oyranilmi§dir. Muasir dovrda insanlar arasinda duzgun ta§kil edilmis pesayonumu i§i dovlatin ugurlu kadr siyasatinin aparici quvvasi oldugundan onun oyranilmasi xususi aktualliq kasb edir [10]. Qeyd etmak lazimdir ki, pesayonumu probleminin oyranilmasina coxsayli tadqiqat i§lari hasr olunsa da, bu sahada alda edilmis naticalar kifayat qadar sistemla§dirilmami§dir.
Pesayonumuna elmi yana§malarin tahlilina bilavasita kegmazdan avval, elmi adabiyyatda onunla bagli movcud olan tariflari nazardan kegirmak lazimdir.
S. N. Qistyakova gora pesayonumunu "sagirdlarin azad, suurlu sakilda pe§a segimina hazirliginin elmi -tacrubi sistemi" kimi nazardan kegirmak olar [4].
Digar tadqiqatgi S. Y. Bati§eva gora pesayonumu boyumakda olan naslin §axsi qabiliyyatlarina, camiyyatin talablarina va bu va ya digar pe§aya yararli olmasina muvafiq olaraq pe§a maraqlarinin va meyllarinin formala§masi ila bagli olan maqsadyonlu faaliyyatdir [4, s.56].
Gorkamli tadqiqatgi V. D. Simonenko pesayonumu ila bagli bela muxtalifliyin va ranagarangliyin olmasini onunla izah edir ki, "pesayonumu i§ metodlarina gora pedaqoji, mazmununa gora sosial, naticalarina gora iqtisadi va ta§kilina gora dovlat i§idir" [6].
Pesayonumu maktablilarda har bir saxsiyyatin fardi xususiyyatlarina va camiyyatin ixtisasli kadrlara talabatina muvafiq pe§a ozunutayinin formala§masi uzra sosial-iqtisadi, psixoloji-pedaqoji va tibbi-fizioloji masalalarin halli uzra elmi-praktik faaliyyat sistemidir.
Pesayonumunu saxsiyyatin pe§a inki§afina va camiyyatin oz sosial-pe§a strukturunun tamin edilmasina talabatin odanilmasina yonalmis saxsiyyatin va sosial muhitin qar-Siliqli faaliyyat sistemi kimi nazardan kegirmak olar. Bela qar§iliqli faaliyyatin naticasi erkan ganclik dovrunda hayata kegirilan pe§a ozunutayini va sagirdlar tarafindan pe§a segimi gixi§ edir. Demali, istanilan pe§a muhiti saxsiyyata analoji olan profila malikdir. insan pesa muhitina daxil olaraq onun
§axsiyyat tipina uygunlugun olana yönlanir. Öz növbasinda, mühit onun profiling uygun olan insanlari "segir". C. Holland §axsiyyat nazariyyasini pe§a davrani§i ila birla§dirarak pe§a davrani§ini §axsiyyatin inki§afinin bir hissasi kimi müayyan edir [11]. Pe§ayönümü §axsiyyati pe§akar iralilayi§ imkanlarini tamin edan §axsiyyat keyfiyyatlarina malik olan pe§akar faaliyyatin subyekti kimi nazardan kegirir. Bu da insani galacakda pe§asinin dayi§masina, dayman sosial-iqtisadi §artlara adaptasiya olmasina, amak bazarinda situasiyanin talablarina hazirlamaga imkan verir.
Bu istiqamatda tadqiqat aparan T. E. Dus pe§ayönümünün öyranilmasina elmi yana§malarin a§agidaki tasnifatini irali sürmü§dür: pedaqoji, psixoloji, sosioloji, iqtisadi, tibbi-bioloji, idarsetma-taijkilati va pe§ayönümünün hüquqi tan-zimlanmasi ila bagli yana§malar. Qeyd etdiyimiz yana§malan tahlil etmaya gali§aq [4].
Bu istiqamatlardan pedaqoj yana§ma yaranma tarixina göra daha erkan dövra aid edilir. Bu yana§ma gargivasinda pe§ayönümü istiqamatli talim va tarbiya i§inin müxtalif formalan va metodlari öyranilir. §agirdlarin ictimai-faydali amaya, tadris va tadrisdankanar i§da asas pe§a qruplari ila tani§ olmasi masalalari nazardan kegirilir. Zahmatsevarliyin, pe§a amayina hörmatla münasibat baslanilmasi, habela §axsiyyatin pe§akar formala§masinin tarbiya edilmasina böyük ahamiyyat verilir. Bu yana§mani tacrübadan kegiran asas sosial pe§a yönümü institutu, §übhasiz ki, orta tahsil müassisalari hesab olunur.
Qeyd edak ki, pe§ayönümünün öyranilmasina pedaqoji yana§ma psixoloji yana§ma ila six baglidir [4, s. 51].
Pe§ayönümünün psixoloji aspekti daha gox pe§a segimina tasir edan daxili va xarici psixoloji amillarin öyranilmasina hasr olunmuijdur. Buraya amak faaliyyatina psixoloji hazirliq masalalari, §axsiyyatin psixoloji xüsusiyyatlari (ma-raqlar, meyllar, qabiliyyatlar, talabatlar, talablar va s.), pe§a istiqamatinin formala§masina kömak edan dayar istiqamatlari va motivasiya masalalarini aid etmak mümkündür. Oslinda söhbat pe§ayönümündan gedarkan bu prosesin psixoloji tarafini aydinla§dirmadan anlayi§in mazmununu agmaq mümkün deyil.
insanin pe§a dünyasina ugurla daxil olmasi va arzu olunan maqsada dogru iralilamasi ügün onu pe§a dünyasi haqqinda, amak bazari haqqinda müxtalif pe§alara talabati aks etdiran istiqamatlar vermak, amayin konkret növünün xüsusiyyatlari va pe§a hazirligi marhalalari haqqinda malumatlandirmaq zaruridir. Psixoloji istiqamatda pe§ayönümü iki qar§iliqli psixoloji proses kimi tahlil olunur: insan tarafindan öz pe§a segimi haqqinda qararin qabul edilmasi va pe§a niyyatlarinin formala§dirilmasi maqsadila insanin psixikasina tasiri [11].
Sosioloji istiqamatda apanlan tadqiqatlarda isa "pe§ayönümü camiyyat va onun üzvlari arasinda sosial talabatlari nazara almaqla ixtisasla§dinlmi§ i§gi qüvvasinin formala§masi masalasi üzra sosial-iqtisadi münasibatlarin macmusu kimi nazardan kegirilir [4, s. 62]. Bu istiqamatin nümayandalarini pe§a, har §eydan avval, sosial strukturun, sosial mövqeyin, insanin ictimai münasibatlar va alaqalar sisteminda tutdugu yerin göstaricilarindan biri kimi ma-raqlandinr. Bu baximdan camiyyatda gedan bütün proseslar §agirdlarin pe§ayönümüna birba§a va ya dolayi §akilda tasir edir. Pe§ayönümü §axsiyyatin sosialla§masi prosesinin ayrilmaz tarkib hissalarindan biridir. Sosioloji yana§ma gargivasinda pe§anin segimina tasir edan sosial amillar, kadrlara ictimai talabat, amak bazari tadqiq edilir. i. S. Kona göra, pe§a özünütayini bir sira marhalalara bölmak olar, onlarin müddati sosial §artlardan va §axsiyyatin inki§afinin fardi xüsusiyyatlarindan asilidir [9].
Birinci marhala - u§aq oyunlaridir, bu zaman u§aq öz üzarina müxtalif pe§a rollarini götürür va onunla bagli davrani§in ayri-ayri elementlarini oynayir.
ikinci marhala - yeniyetma xülyalaridir, bu zaman yeni-yetma öz arzularinda özünü onun ügün calbedici olan bu va ya digar pe§anin nümayandasi kimi görür.
Ügüncü marhala bütün yeniyetmalik ya§ dövrünü va ganclik dövrünün böyük hissasini ahata edir - ilkin pe§a segimi. Faaliyyatin müxtalif növlari yeniyetmanin maraqlari,
Huseynli Chinara Aydin PROFESSIONAL ORIENTATION .
psychological science
onun qabiliyyatlari, dayar sistemi nöqteyi-nazarindan qiy-matlandirilir.
Dördüncü marhala - praktik qarar qabul etma marhalasidir, bura iki asas komponent daxildir: galacak amayin ixtisas saviyyasinin, ona hazirliq hacminin va bilavasita ixtisas segiminin tayin edilmasi [12].
Pe§ayönümü faaliyyatinin öyranilmasinin iqtisadi tarafi sosioloji yana§maya kifayat qadar yaxindir. Bu yana§manin vazifalari sanayenin müxtalif sahalari, kand tasarrüfati, xidmat sahalari va s. ügün ixtisasli kadrlann hazirligi prob-leminin hallindan ibaratdir. istehsalatin müxtalif sahalarinin talablarina xüsusi diqqat verilir. Pesayönümü faaliyyati gargivasinda sosial-iqtisadi yana§ma pesayönümünda nisbatan yeni istiqamat olan, galacak pe§a faaliyyati ila bagli olan real amak saraitinin va ya hayat situasiyalannin modellasdirilmasindan ibarat olan pe§a adaptasyasi da asas yerlardan birini tutur. Sosioloji va iqtisadi yana§malar gargivasinda asas sosial pesayönümü institutu ahalinin masgulluq markazlaridir [10].
Pesayönümüna digar bir yana§ma tibbi-bioloji yana§madir. Bu yana§manin tarafdarlan bu va ya digar pesanin segimi zamani tibbi aks göstari§larin va pesakar amayin ugurlulugunun fizioloji zaminlarinin nazara alinmasina xüsusi diqqat yetirirlar. Qeyd edilir, hakimin pe§a bagli verdiyi maslahat bütün digar maslahatlardan avval hayata kegirilmalidir. Bu zaman sosial pe§ayönümü institutu kimi, ilk növbada, tibbi - sosial ekspertiza va reabilitasiya markazlarinin i§i xüsusi ahamiyyat kasb edir [11].
Pesayönümüna idaraetma-ta§kilati yana§ma onun inzibati idara edilmasinin ta§kili problemlarinin öyranilmasi ila baglidir. Bu yana§ma gargivasinda pesayönümü i§inin asas qaydalari, maqsadlari, talablari va aparilma qaydasi nazardan kegirilir. Pesayönümünün elmi baximdan idara edilmasi informasiyanin toplanmasini va emal edilmasini, harakatlar proqraminin hazirlanmasi, nazarat, tövsiyalar macmusunu özünda aks etdirir.
idaraetma-ta§kilati yana§maya pesayönümü i§inin ta§kilinin hüquqi masalalarini nazardan kegiran va sosial -iqtisadi münasibatlarin hüquqi nizamlanmasina yönalmis, pesayönümünda müasir istiqamatlari müayyan edan pe§ayönümünün hüquqi idara edilmasi yaxindir. Görünür ki, idaraetma-ta§kilati faaliyyatla va pesayönümünün hüquqi idara edilmasi ila dövlat siyasatini va pesayönümü faaliyyatinin inki§af strategiyasini müayyan edan dövlat masgul olur [3, s.34].
Pe§ayönümünün öyranilmasinda fanlararasi va funksional yana§ma. Pe§ayönümünün öyranilmasi ila bagli apanlan tadqiqatlann tahlilindan aydin olur ki, bu problemin öyranilmasina fanlararasi yana§ma gargivasinda diqqat yetirmak zaruridir. Fanlararasi yana§manin mazmunu bütün yuxanda tasvir edilan yana§malann birla§masindan va qar§iliqli tasirindan ibaratdir. Bu yana§ma gargivasinda yuxanda deyilanlari nazara almaqla pesayönümünün asagidaki tarifi verilir: "pesayönümü maqsadyönlü, dövlat tarafindan ta§kil edilan va tanzimlanan, amak bazannin va kadrlara ictimai talabatinn öyranilmasi, habela pe§a segan saxslarin psixoloji va fizioloji xüsusiyyatlarinin öyranilmasi va onlara pe§a segiminda pedaqoji va psixoloji kömayin göstarilmasi daxil olan faaliyyatdir" [10]. Tadqiqatgilann aksariyyatinin fikrinca, an vacib sosial pesayönümü institutu maktabdir, burada daha gox sayda pe§a segan ganclar hazirlanir [12].
Qeyd edak ki, tahsil müassisalarinda pesayönümünün ta§kilina elmi yana§malardan daha geni§ yayilmi§i sistem-funksional yana§madir. Bu yana§ma pe§ayönümü i§ina maktabin bütün pedaqoji kollektivinin calb edilmasini nazarda tutur. Bu zaman pesayönümünün düzgün istiqa-matlandirilmasi ila bagli asas masuliyyat pedaqoq -psixoloqun va sosial pedaqoqun (pe§ayönlandiricilarin) üzarina dü§ür. Onlar sinif rahbarlarinin, fann müallimlarinin va tibb isgilarinin i§ini ta§kil edir va alaqalandirirlar.
Pesayönümü prosesina maktab direktorunun tarbiya va ideoloji i§ üzra müavini rahbarlik edir. Pesayönümünün "qanunverici orqani" maktabin pesavönümü surasidir.
bu sura pesayönümünün strategiyasini islayib hazirlayir, is planini tasdiq edir va nazarati hayata kegirir. §uraya maktabin direktoru, direktorun tarbiya va ideoloji is üzra müavini, pesa yönlandiricilar, iki va ya üg sinif sinif rahbari va maktabin valideyn komitasinin nümayandalari daxildir. Valideynlarin pesayönümü isinda istiraki pesayönümünün effektivliyinin ayrilmaz pedaqoji sartidir [7].
Pesayönümünün taskilinin digar bir istiqamat saxsiyyatyönümlü yanasma adlanir. N. P. Burnatovun fikrinca, pedaqoqlarin saxsiyyatin fardi xüsusiyyatlarina va amak bazarinin talabatlarina müvafiq olaraq sagirdlara pesa segiminda kömayin göstarilmasi zaman onlarla amakdasliq etmakdan, pesa özünütayinetma prosesinda maktablilarin tasabbüsünü faallasdirmaqdan ibaratdir [5, s.46]. Bu yanasma zamani pesayönümünda kömayin ta§kili pedaqoqlarin müsaiyyati, dastayi, qarsiliqli faaliyyati, pesa özünütayinetma problemlarinin hallinda kömayi, alverisli saraitin, pedaqoji mühitin yaradilmasi vasitasila hayata kegirilir [4, s.12]. Pesayönümünün taskilina jaxsiyyatyönümlü yana§ma onun mazmununa eyniadli yanasmadan farqli olaraq, bizim fikrimizca, optimaldir, günki tamamila tahsila ümumi humanist yanasma gargivasina sigisir.
Pesayönümünün taskilina yanasmalara misal olaraq hamginin maariflandirma, diaqnostik va tarbiya yanasma göstarila bilar. Qeyd edak ki, bu yanasmalar daqiq sarhadlanmamisdir, onlar gox vaxt üst-üsta düsür, lakin bununla bela onlari ayirmaq gox vacibdir [6]. Maariflandirma yanasmasinda asas diqqat pesayönümünün pesa maariflandirmasina diqqat yetirilir. Yani saxsiyyata pedaqoji tasir minimuma endirilir va pesa dünyasi ila tani§liqla mahdudlasir.
Pesayönümüna diaqnostik yanasma eksperimental pedaqogikanin va psixologiyanin, testologiyanin inkisafi sayasinda tatbiq edilmaya basladi. Testlar saxsiyyatin xüsusiyyatlarinin qisamüddatli standartlasdirilmis sinaqla-ndir. Maariflandirma yanasmasindan farqli olaraq, bu yanas-mada saxsiyyatla is birinci yerda dayanir va pesa maslahati gargivasinda apanlir. Tarbiya yanasmasi pedaqoqun asas funksiyasinin - zakanin, xarakterin, hisslarin, iradanin, bacariqlarin formalasmasinin hayata kegirilmasi ila baglidir [4, s. 65]. Tarbiya yanasmasi pesayönümü prizmasindan saxsiyyatda mühüm pesa keyfiyyatlarinin inkisafi kimi nazardan kegirilir va pesa adaptasiyasi prosesina kömak edir. Pesayönümünün taskilina kompleks yanasma har üg yana§mamn daimi, fasilasiz istifadasini nazarda tutur.
Qeyd edak ki, differensiasiya edilmi§ yana§ma pe§ayö-nümü tadbirlarinin aparilmasi ügün §agirdlarin psixoloji xüsusiyyatlarindan asili olaraq qruplar üzra paylanmasi ila baglidir. Differensiasiya edilmi§ yana§mamn bir nega növü mövcuddur. Masalan, gender yana§masi, bu zaman optantlar cinsi alamatlar üzra qruplara ayrilir. Bu yana§mamn mövcudlugu har hansi konkret situasiyada istifada edilan pe§ayönümü formalarinin, metodlarinin, üsullarinin, vasita-larinin müxtalif olmasi ila, habela oglanlarin va qizlarin psixikasindaki bazi farqlarla izah edilir. Bu zaman optantlarin ya§ dövrü xüsusiyyatlari nazara alinir [2].
Pe§ayönümü tadbirlarinin mazmunu va onlarin ta§kili §agirdlarin ya§indan asili olaraq dayi§ir. Differensiasiya edilmi§ yana§maya parlaq misal kimi Y. A. Klimovun pe-§a tasnifatinin istifada tacrübasini göstarmak olar, o vacib pe§a ketfiyyatlarinin talablarinin meyarlari üzra be§ pe§a tipi ayirmi§dir: "insan - insan", "insan - ni§anlar sistemi", "Insan - tabiat", "insan - texnika", "insan - badii obraz" [3]. Qruplar optantlarin bu va ya digar pe§a tipina meylli olmasina asasan formala§ir. Pe§ayönümünün ta§kilina böyük ilkin hazirliq talab etsada differensiasiya edilmi§ yana§ma gox mühüm ahamiyyat kasb edir. Differensial yana§mamn mazmunu istar optantin pe§a özünütayinin faalla§dirilmasi ügün, istarsa da pedaqoji tasirin korreksiya edilmasi ügün mühüm ahamiyyat kasb edir [8]. Bu yana§mamn asas üstünlüyü müsahiblarin barabarhüquqlu mövqelarina zamanat veran müayyan qaydalarin olmasi va optanta nazara garpacaq psixoloji "tazyiqin" olmamasidir.
Pesayönümü ila bagli qeyd edilan yanasmalarin tahli-
44
Balkan Scientific Review. 2020. X 4. № 3(9)
психологически науки
Hüseynli Çinara Aydin PE§eYÖNÜMÜ Va ONUN TODQIQI ...
lindan aydin olur ki, ganc mslin peça seçimina hazirlanmasi, onlann fardi-psixoloji xüsusiyyatlarini peça ila bagli onlarda mövcud olan maraq va meyllarini va müvafiq amak bazarinin talablarini nazara almaqla hayata keçirilmalidir. Bütün bunlarin düzgün formada hayata keçirilmasi isa çaxsiyyatin ahangdar inkiçafina, onun potensial imkanlarinin açkarlanmasina, talim-tarbiya prosesinin intensivlaçmasina kömak edir.
Natica. Edilmiç peça seçimindan mamnunluq çaxsiyyatin peçakarlaçmasinin va bu prosesda ugur qazanmasinin asas rahnidir. O, peça seçiminin asaslandinlmasi, özüna inam va adekvat peçakar "Man" konsepsiyasi asasinda yaranan öz maraqlarinin va qabiliyyatlarinin seçilmiç peçaya uygunlugu hissi ila baglidir. Pe^ayönümünün natamamligi peça böh-ranina gatirib çixarir. Bu zaman insan peçaya adaptasiya ola bilmir va olmaq istamir. Öz imkanlarindan amin deyil, onun ^ün yorucu cahda çevrilan va özünürealla^dirma imkanlarini mahdudlaçdiraraq çaxsiyyatin inkiçafini langidan peça ila galacakda da maçgû olmasinda mana görmür.
Bu baximdan insanin peçaya ugurla adaptasiya olunmasi va arzu olunan maqsada dogru iralilamasi üçün onu peça dünyasi haqqinda, amak bazari haqqinda müxtalif peçalara talabati aks etdiran istiqamatlar vermak, amayin konkret növünün xüsusiyyatlari va peça hazirligi marhalalari haqqinda malumatlandirmaq zaruridir.
ODOBiYYAT SiYAHISI:
1. Sliyev B.H., Cabbarov R.V. Tahsilda ¡axsiyyat problemi. Baki: Tahsil, 2008. — 134 s.
2. Выготский Л.С. Психология. М.: АПРЕЛ-ПРЕСС, 2002. —1008 с.
3. Едалина Н.Б. Самоопределение личности как путь себя. Екатеринбург: 2003. — 160 с.
4. .Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. М.: Академия, 2010. — 304 с.
5. Онипко А.А. Самоопределение старшеклассников при выборе профессии ////Известия Уральского государственного университета, 2011, № 3 (92), с. 191-200.
6. Пряжников Н.С. Профориентация в школе: игры, упражнения, опросники. М.: ВАКО, 2005, 288 с.
7. Grealish L, Trevitt C.(2005). Developing a professional identity: student nurses in the workplace. British Educational Journal 2005 JulAug; 19(1-2):137-50.
8. Fox R. D. Formal organizational structure and participation in planning continuing professional education. Chicago: University of Chicago press, 1991.
9. Larson M.S. The rise of professionalism. Berkley: University of California Press, 1987.
10. Weber M. Wirtschaft und Gesellschaft. Grundrss der verstehenden Soziologie. Tubingen. 1980.
11. Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551-558.
12. Holland J.L. The Psychology of Vocational choice / Waltham, Mass: Blaisdell. 1996.
The article was received by the editors 20.06.2020
The article was accepted for publication 27.08.2020
