CC BY
8УДК 504.062
9TRAF MÜHiTiN QORUNMASINDA XÜSUSi MÜHAFiZa OLUNAN
OBYEKTLÖRlN ROLU
QaRiBOVA iLHAMa 9HM9D QIZI
Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin ba§ müallimi
Xülasa: Ölkdmizdd sdnayenin müxtdlif sahdldrinin sürdtli inki§afi, kdnd tdssrrüfati sahdsind diqqdtin artirilmasi vd tdbii sdrvdtldrddn xammal kimi istifaddnin geni§ miqyas almasi bütövlükdd tdbii §draitin ddyi^ilmdsim gdtirib gixarmi§dir. Tdbii sdrvdtldrddn istifadd olunmasi onlarin ehtiyatlarinin tükdnmdsind, tdbidtin girkldnmdsind gdtirib gixarmi§dir. Bu neqativprosesldrin aradan qaldirilmasi vd yaxud da tdsirinin zdiflddilmdsinin dn optimal üsullarindan biri beld drazildrdd xüsusi tdbidti mühafizd obyektldrinin yaradilmasindan ibardtdir. Tdqdim edildn mdqalddd Azdrbaycan drazisindd yaradilmi§ xüsusi mühafizd obyektldri haqqinda icmal mdlumatlar, eyni zamanda ekoloji §draitin yax§ila§dirilmasi vd mühafizdsind dair tdklifldr verilmi§dir.
Agar sözlw. xüsusi mühafizd obyekldri, tdbidt qoruqlari, milli parklar, yasaqliqlar, tdbidti mühafizd xdritdsi
РОЛЬ СПЕЦИАЛЬНЫХ ПРИРОДООХРАННЫХ ОБЪЕКТОВ В ЗАЩИТЕ ПРИРОДЫ АЗЕРБАЙДЖАНА
ИЛЬХАМА АХМЕДОВНА ГАРИБОВА
Ключевые слова: специальные природоохранные объекты, природные заповедники, национальные парки, заказники, карты охраны природы
Аннотация. Стремительный рост различных отраслей промышленности в нашей стране, повышение внимания к сельскохозяйственному сектору и привлечение новых областей для этой цели, а также, широкое использование природных ресурсов в качестве сырья привели к изменению природной среды в целом. В частности, широкое использование природных ресурсов привело к истощению этих ресурсов и в некоторых районах к загрязнению окружающей среды. Одним из наиболее эффективных способов преодоления этих негативных процессов или ослабления их воздействия является создание на этих территориях специальных природоохранных сооружений. В представленной статье была представлена подробная информация о специальных природоохранных объектах, созданных в Азербайджане, и даны рекомендации по улучшению условий окружающей среды и защите ландшафта, были подготовлены соответствующие карты и проведен сравнительный анализ специальных природоохранных объектовна основе этих картах.
Giri§. Hazirda Azarbaycanda 893 min hektar sahani ahata edan mühafiza olunan tabiat arazilari faaliyyat göstarir. Bunlardan 10 milli park, 10 dövlat tabiat qorugu, 24 dövlat tabiat yasaqligidir. Ümumilikda, xüsusi mühafiza olunan tabiat arazilari ölka arazisinin 10,31 %, ayriliqda milli parklar ölka arazisinin 4,87 %, dövlat tabiat qoruqlari 1,39 %, dövlat tabiat yasaqliqlari isa 4.05 %-ni ta§kil edir. 2018-ci ilin sentyabrinda Xazar danizinin sahilinda 99 min 060 hektarliq arazida Qizilagac Dövlat Tabiat Qorugunun bazasinda yeni milli park - Qizilagac Milli Parki yaradilib. Hazirda isa Yeni xüsusi mühafiza olunan tabiat arazilarinin yaradilmasi va ya statusunun dayi§dirilmasi istiqamatinda prioritet olaraq regionlarin sosial-iqtisadi inki§afi va ahalinin rifahi rahbar tutularaq yeni "Zaqatala-Balakan bioloji rezervati" n yaradilmasi i§larina ba§lanmi§dir.
"Layihanin yekununda Zaqatala-Balakan regionunda olka tarixinda ilk biosfer qorugu yaradilacaq [9].
Azarbaycan va Almaniya Hokumatlari arasinda "Azarbaycan Respublikasinin muhafiza olunan arazilarina dastak proqrami, Zaqatala-Balakan Regionu" layihasi uzra maliyyalaçdirma va xususi razilaçma sazi§larina asasan Almaniyada 2019-cu ilin noyabr ayinda ba§ tutmuç tender prosesinin naticalarina asasan, qalib elan edilmi§ "GOPA consultants" §irkatinin numayandalari va beynalxalq ekspertin içtiraki ila Ekologiya va Tabii Sarvatlar Nazirliyinda muzakiralar aparilmi§, 2020-ci ilin aprel ayinda muqavila imzalanmi§ va layihanin aktiv fazasinin cari ilin iyul ayinda ba§lanmasi planla§dirilmi§dir. ilkin marhala uzra layiha kompanentlarinin bolu§durulmasi, arazinin qiymatlandirilmasi uçun regiona safarlar, layiha muddatinda ekspertlarin seçimi va faaliyyatlarin i§ qrafikinin tartib olunmasi nazarda tutulmuçdur.
Birla§mi§ Millatlar Ta§kilatinin "Bioloji muxtaliflik haqqinda" Konvensiyasinin uzvu olan olkalarin 2010-cu ilda Yaponiyanin Naqoya çaharinda keçirilan 10-cu goruçu çarçivasinda 2011-2020-ci illar arzinda bioloji muxtaliflik sahasinda muhum naticalara nail olmaq uçun amakda§ligin geniçlandirilmasi, yenilanmiç milli strategiyalarin hazirlanmasinin vacibliyi vurgulanmi§dir. Bu maqsadla "Azarbaycan Respublikasinda bioloji muxtalifliyin qorunmasi va davamli istifadasina dair 2017-2020-ci illar uçun Milli Strategiya" qabul edilmiçdir. Milli Strategiyanin asas maqsadi genetik ehtiyatlardan samarali istifada, bioloji muxtalifliyin qorunmasi va galacak nasillara çatdirilmasi, yoxsullugun aradan qaldirilmasi, ekoloji tarazligin tanzimlanmasi, "yaçil iqtisadiyyat"a keçidin tamin edilmasi, ekoloji tahsilin stimullaçdirilmasi, endemik flora va yerli fauna novlarinin barpasi, xususi muhafiza olunan tabiat arazilari çabakasinin takmillaçdirilmasi, bioloji muxtalifliya tazyiqlarin azaldilmasi istiqamatinda tadbirlarin hayata keçirilmasidir [11].
Açagidaki qrafikda Azarbaycanda xususi muhafiza olunan tabiat arazilarinin illar uzra artim dinamikasi numayiç etdirilir [11].
450
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
■ Milli parklarin sahasi, min hektar ■ Dövlat tabiat qoruqlarinin sahasi, min hektar
■ Dövlat tabiat yasaqliqlarinin sahasi, min hektar
§akil 1. Xüsusi mühafiza olunan tabiat arazilarinin artim dinamikasi (2012-2020)
1. Azarbaycan qoruqlarinin tabiati mühafizada rolu
Dövlat tabiat qoruqlari - saciyyavi va nadir tabiat komplekslarini va obyektlarini tabii vaziyyatinda qoruyub saxlamaq, tabiat proseslarinin va hadisalarinin gedi§ini öyranmak maqsadiyla yaradilan tabiat mühafiza va elmi müassisa va ya ta§kilat statusuna malik olan arazilardir. Dövlat tabiat qoruqlarinin torpaqlarindan, habela onun hüdudlarinda olan sudan, bitki va heyvanlar alamindan tasarrüfat maqsadlari ü9ün istifada edilmasi qadagandir.
Hal-hazirda ölkamizda 10 qoruq faaliyyat göstarir. Dövlat tabiat qoruqlari ü9ün a§agidakilari asas §artlari göstarmak olar:
a) Qoruqlar geni§ sahaya malik arazilari ahata etmalidir;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
b) Antropogen tasirlardan uzaq olmalidir;
c) Heyvan va quçlarin qorundugu fauna qoruqlarinin sahasi 25 min hektardan az olmamalidir;
d) Qorugun sarhaddi müvafiq biogenozun sarhaddina uygun galmalidir.
Qeyd edak ki, ölka arazisinda yaradilmi§ qoruqlar yuxarida sadalanan talablara tam cavab vermirlar.Lakin son zamanlar aparilan geni§miqyaslitabiatimühafiza tadbirlariyaxin galacakda bu çatiçmamazliqlarin aradan qaldirilacagina asas verir.Bela tadbirlara Zaqatala, Qarayazi dövlat qoruqlarinin arazisinin geni§landirilmasi, Barda, Agdam va Agda§ rayonlarinin arazisinda 5,4 min ha sahada dövlat qorugunun yaradilmasi, Kür sahilinda tuqay meçalarinin qorunmasi, Xaçinçayi atrafinda saqqizagaci va uzunsaplaq palid meçalarinin qorunmasimisal ola bilar. Bu arazilarda "Qirmizi kitab"-a adi dü§mü§ bazi heyvan növlari vardir ki, onlarin da qorunmasi vacib masalalardan hesab olunur. Azarbaycanda yarimsahra va bozqir zonalarda 9,6min ha arazinin qorunmasi da vacibdir. Belalikla, ümumi sahasi 38,5min ha olan 4 alava qoruq yaradilmasi planlaçdirilir ki, naticada qoruqlarimizin ümumi sahasi 246 min hektardan çox olacaqdir [3]
2. Milli parklarin tabiati mühafizada ahamiyyati
Milli parklar - xüsusi ekoloji, tarixi, estetik va digar ahamiyyat daçiyan tabiat komplekslarinin yerlaçdiyi va tabiati mühafiza, maarifçilik, elmi, madani va digar maqsadlar ûçûn istifada olan tabiati mühafiza va elmi müassisa va ya taçkilat statusuna malik olan arazilardir.
Azarbaycan Respublikasinda milli parklarin yaradilmasi ila bagli ilk ta§abbüs Akademik Hasan öliyev tarafindan irali sürülmü§dür. Ölkamizda ilk milli parklar 2003-cü ilda yaradilmi§dir. Daha sonraki dövrda bu anana davam etdirilmi§ va son olaraq, 2018-ci ilin sentyabrinda Xazar danizinin sahilinda 99 060 hektarliq arazida Qizilagac Dövlat Tabiat Qorugunun bazasinda yeni milli park - Qizilagac Milli Parki yaradilmi§dir.
Hal-hazirda, Azarbaycanda ölka arazisinin 4,87 % taçkil edan 10 milli park faaliyyat göstarir. Milli parklarin Azarbaycan tabiatinin qorunmasinda böyük ahamiyyati vardir (cadval 2). Ona göra da qadim zamanlardan ölkamizin arazisinda bu i§lara xüsusi diqqat ayrilmiç, bir çox ya§ayi§ mantaqalarinda: Barda, Ganca, Çamxor (indiki §amkir), Naxçivan, §amaxi va s. §aharlarimizdagözal, zangin yaçilliqlari, bag-baxçalari olan bag-parklar yaradilmi§dir. Vaxtila §ahar yaçilliqlarinda akilmiç çinarlar indiya kimi qorunub saxlanilmaqdadir. Bu çinarlarin 400-450 ila yaxin ya§i vardir.
Baki çaharinda yaçilliqlar digar bölgalarimiza nisbatan az olmuçdur. Buna asas sabablardan biriçaharda suvarma sisteminin olmamasi idi. Lakin keçan asrin 70-ci illarindan baçlayaraq Ulu öndar Heydar öliyevin "har adama iki agac akak" çagiriçi ila Baki §aharinda ham suvarma sisteminin takmillaçdirilmasi, ham da geni§ miqyasli ya§illa§dirma içlarina baçlanildi. Hal-hazirda Bakida çoxsayli yaraçiqli parklar mövcuddur vaonlarin sayi getdikca artir. 9n sevimli istirahat yerimiz sayilan Daniz kanari Milli park ölka ahalisi va §aharimizin qonaqlari üçün an xo§agalan istirahat va gazinti yeridir. Parkin ümumi sahasi 65 hektar olub galacakda sahasinin daha da artirilmasi nazarda tutulur. Ümumilikda, Bakiatrafi va Abçeron yarimadasinda ümumi sahasi 36300 hektar olan yaçilliqlarin salinmasi planlaçdirilir [2].
3. Dövlat Tabiat yasaqliqlari
Dövlat tabiat yasaqliqlari-tabiat komplekslarinin va ya onlarin komponentlarinin qorunmasi va ya barpasi, habela ekoloji tarazligin saxlanmasi ^ün xüsusi ahamiyyat daçiyan arazilardir. Dövlat tabiat yasaqliqlarinda tabiat komplekslarina va onlarin komponentlarina zarar vura bilan har hansi faaliyyat qadagan edilir.
Torpaq mülkiyya^idan, istifadaçidan va icaraçilardan alinmadan qanunvericilikla müayyan edilmiç qaydada onlarin torpaq sahalarinda taçkil edilir. Burada tabiat komplekslarinin qorunmasi va barpasi Ekologiya va Tabii Sarvatlar Nazirliyi tarafindan hayata keçirilir. Dövlat tabiat yasaqliqlari tabiat komplekslarinin va onlarin komponentlarinin qorunmasi va ya barpasi, habela ekoloji tarazligin saxlanmasi ^ün xüsusi ahamiyyat daçiyan arazilardir.
Azarbaycanda ilk yasaqliq 1961-ci ilda yaradilmiçdir. 1993-cü ila qadar yasaqliqlarin yaradilmasi prosesi davam etdirilmiçdir. 2003-cü ilda yenidan yasaqliqlarin yaradilmasina ba§lanilmi§ va hamin ilda Qax, 2005-ci ilda isa Arazboyu va Hirkan, 2008-ci ilda Zaqatala, 2009-cu ilda isa, Arpaçay va Rvarud Dövlat Tabiat Yasaqliqlari yaradilmiçdir
4. Xüsusi mühafiza olunan arazilarda ekoloji çaraitin yaxçilaçdilrilmasi va mühafizasi
Qoruq va yasaqliqlarda ekoloji çarait bir çox tabii va antropogen amillarin tasiri altinda garginlaça bilir. Elaca da, arazinin özünün fiziki-cografi çaraiti bazi tabiat proseslarinin daha da süratlanmasina va daha geniç miqyas almasina çarait yaradir. Masalan, Kür-Araz ovaliqlarinin fiziki-cografi çaraititabii dagidici proseslara yol açir, canub-çarqi §irvan düzünda külak defilyasiyasi proseslarini inkiçaf etdirir. Buna hamin arazilarda:
- arid iqlim;
- güclü külayin olmasi;
- bitki örtüyünün seyrakliyi va çoranliqlarin çox olmasi;
- yerin sathinda ovuntu materiallarinin olmasi asas sabablardandir.
Qeyd edilanlar §irvan dövlat qorugu va Bandovan yasaqligi üçün saciyyavidir. Ona göra da, bu qoruqlarda külakzaifladici meça zolaqlarinin salinmasimaqsadamüvafiqdir. Bu arazilarda meça zolaqlarinin inkiçaf etdirilmasi, hamçinin, ceyran sürülarinin hayat çaraitini, yani onlar ^ün yem bazalarinin-otlaq sahalarinin tamin edilmasi va suvarilmasinin yaxçilaçdirilmasimaqsadi ila Kür çayindan bu arazilara çirin su xatlarinin çakilmasi öz hallini gözlayan masalalardandir. Elaca da, bu arazilardan qiç otlaq sahalari kimi istifada edan qoyun sürülarinin çixarilmasi ceyranlarin ham yemla tamin olunmasi, ham da sakit hayat sürmasi ^ün çarait yaradar.
Qizilagac va Kiçik Qizilagac yasaqligindaantropogen va tabii hadisalarin tasiri böyükdür. Ona göra da, geniç yayilmiç abraziya prosesinin qarçisini almaq üçün sahilbarkidici içlarin görülmasi va fitomiliorativ tadbirlar aparilmasi çox ahamiyyatli olardi. Qizilagac va Kiçik Qizilagacyasaqliginda hamçinin çoranliga, eroziyaya, abraziyaya davamli agac va kol bitkilarinin akilmasi da arazida fauna va floranin zanginlanmasina töhva vera bilar [1, 4].
Digar bir misal kimi, Aggöl dövlat qorugunda ekoloji vaziyyati yaxçilaçdirmaq maqsadi ila bazi meliorativ tadbirlarin hayata keçirilmasi tövsiyya olunur. Bela ki, bura ^çan quçlarin toplandigi an alveriçli yerdir. Lakin gölatrafi arazilarda kiçik va dayaz gölmaçalarda suyun saviyyasinin açagi dü§masi ila ekoloji vaziyyat garginlaçmiçdir. Ona göra da, arazinin çirin su ila kifayat daracada tamin edilmasizarurati yaranmiçdir. Qorugun çimal hissasindan keçan Baç Mil Qarabag kollektoru mühafiza olunan arazinin çimal sarhaddi kimi götürülarak Dayirmantapa nazarat mantaqasi yaradilsa, qoruga ümumi nazarat hayata keçirila bilar ki, bu da ekoloji vaziyyati daim diqqat markazinda saxlamaq imkani yaratmiç olar [5].
Malum oldugu kimi, istanilan növ cografi-ekoloji elmi-tadqiqat içinin sonlugu müvafiq naticalari aks etdiran xaritanin tartibi ila baça çatdirilir. Çünki xarita malumatlarin ayaniliyini, oxunaqligini artirir, obyekt va hadisalarin makanda yerini düzgün dark etmak va an asasi isa kartoqrafiq tahlil asasinda hamin obyekt va hadisalarla bagli cografi, ekoloji, hidrometeoroloji va s. qanunauygunluqlari müayyan etmak imkani yaradir. Bu isa müvafiq tabiati mühafiza tadbirlarini planlaçdirmaq va hayata keçirmak ^ün olduqca vacib masalalardandir.
Onu da qeyd edak ki, malum oldugu kimi, tematik xaritalarin tartib edilmasinin doqquz asas üsulu mövcuddur va obyekt va hadisalarin, onlarin kamiyyat va keyfiyyat göstaricilarinin növ va xarakterindan asili olaraq bu va ya digar üsuldan, elaca da, onlardan kombina edilmiç çakilda istifada edilir. Azarbaycanin xüsusi mühafiza olunan arazilarini tasvir etmak ^ün xarita tartibinda kartoqram va çarti içaralar üsullarindan istifada edilir. [7, 8].
Azarbaycanin tabiatinin qorunmasinda vacib olan amillar açagidakilar hesab oluna bilar:
- Tabiatin mühafizasi va samarali istifadasinda xüsusi mühafiza olunan sahalarin rolu böyükdür va olduqca ahamiyyatlidir. Ona göra da, Azarbaycan arazisinda yeni-yeni mühafiza
sahalarinin yaradilmasi, geoekoloji vaziyyati pozulmuç sahalarda tabii çaraitin barpa edilmasi ^ün geni§ layihalar hayata keçirilmalidir. - Tabiati mühafiza tadbirlarinin hayata keçirilmasindan avval hamin arazilar tadqiq edilmali,
oradaki geoekoloji vaziyyat öyranilmali va xüsusi xaritalarda tasvir edilmalidir. övvalki dövrlarda tabiati mühafiza obyektlari va tadbirlarini özünda aks etdiran xüsusila§mi§ xaritalar yaradilmamiçdir. Çünki tabiati mühafiza xaritalari öz tayinatina göra digar növ xüsusi xaritalardan farqlandiyi kimi, tartib edilma konsepsiyasi, mazmun elementlari va texnologiyasina göra da onlardan kaskin farqlanir. Ona göra da Azarbaycanda xüsusi tabiati mühafiza xaritalarinin tartib edilmasi günün talabidir [6].
Natica. Bütövlükda tadqiqatlar asasinda açagidaki natica va takliflari vermak olar.
1. Son onilliklar arzinda Azarbaycan Respublikasinda tabiatin mühafizasi va samarali istifadasina olduqca geni§ diqqat yetirilir. Buna Respublika Prezidentinin bu sahaya dair verdiyi çoxsayli farman va sarancamlari, elaca da, Nazirlar kabineti tarafindan qabul edilmi§ qararlar sübutdur.
2. Tabiatin mühafizasi va samarali istifadasinda xüsusi mühafiza olunan sahalarinrolu böyükdür va olduqca ahamiyyatlidir. Ona göra da, Azarbaycan arazisinda yeni-yeni mühafiza sahalarinin yaradilmasi, geoekoloji vaziyyati pozulmu§ sahalarda tabii §araitin barpa edilmasi ^ün geni§ layihalar hayata keçirilir.
3. Tabiati mühafiza tadbirlarinin hayata keçirilmasindan avval hamin arazilar tadqiq edilmali, oradaki geoekoloji vaziyyat öyranilmali va xüsusi xaritalarda tasvir edilmalidir.
Tabiati mühafiza xaritasinin yeni texnologiya ila tartibi onun Azarbaycanin xüsusi mühafiza olunan arazilari haqqinda daha geni§ malumat alda etmaya, onlarin mühafizasini tamin etmaya, galacakda mühafizaya ehtiyaci olan arazilara nazarat etmaya imkan verir. Çünki, CiS texnalogiyasi ila tartib edilan xaritalarin asas üstünlüyü odur ki, bu xaritalar asasinda proqnoz vermak va bela arazilari nazaratda saxlamaq daha asan olur.
9D9BiYYAT
1. Babayev H. Ekologiya va müasir hidrosfer. Baki,2007, 490 s.
2. ösadov K S., ibrahimov T.O. Azarbaycan Milli Parklari. Baki, 2015.- 336 s
3. ibrahimov T.O. Azarbaycan qoruqlari Baki 2015, sah. 160
4. ibrahimov T.O Kür-Araz ovaligi landçaftinin mühafizasi. Baki 2002, 212 s.
5. Göyçayll Ç.Y., Cografi ekologiyanin asaslari. Baki, 2010, 406 s.
6. Mammadov Q.Ç., Xalilov M.Y. Ekologiya va atrafmühit. Baki. Elm. 2004.- 505 s.
7. A3rooB Ш.К. Картографическое исследование ландшафтного разнообразия / Ш.К.Азизов - Баку: Avropa, - 2020. - 212 с.
8. Смирнов А. А. Проектирование и составление карты «Противоэрозионные агротехнические, лесотехнические и лесоохранные мероприятия» для географического атласа Абхазии. Москва: Известия ВУЗов. Геодезия и аэрофотосъемка МИИГАиК, - 2009. № 3. - с. 20-25.
9. https://www. stat. gov. az/
10. http://eco.gov.az/
11. http://extwprlegs1.fao.org/docs/pdf/aze169417.pdf
