TOVUZ RAYONU TORPAQLARININ AQROİQLİM GÖSTƏRİCİLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

UOT 630.114:31

TOVUZ RAYONU TORPAQLARININ AQROiQLiM GOST9RiCiL9Ri

KQRlMOVA AYGUN 9ZiZ

ADPU-nun Umumi Cografiya kafedrasinin muallimi, Baki, Azarbaycan

Xulasa. Эп muhum torpaqamalagatiran amillardan biri iqlim hesab olunur. Tadqiqat rayonu olan Tovuz rayonunda yayilmi§ torpaqlarin aqroekoloji qiymatlandirilmasi va monitorinqi aparilarkan torpaq-iqlim zonalari, zonalarin iqlim elementlarinin - temperaturun paylanmasi, yagintilarin va buxarlanma haqqinda malumatlarin oyranilmasi muhum ahamiyyat kasb edir.

iqlim ehtiyatlarindan kand tasarrufati istehsalinda samarali istifada masalasi arzaq problemini hall etmak ugun qar§iya qoyulmu§ muhum vazifalardan biridir. Onu hayata kegirmak ugun ayri-ayri arazilarin xususiyyatlarini darindan oyranmak, kand tasarrufatinin daha samarali va suratli inki§afini tamin edan potensial imkanlari a§kara gixarmaq talab olunur. Bitkilarin butun hayat proseslari, onlarin ge§idli, mahsulun kamiyyati va keyfiyyati, tasarrufatgiliq usullari va s. guna§ radiasiyasinin miqdari va i§iqlanma §araiti ila bilavasita alaqadardir.

Agar sozfor. aqroiqlim, torpaq temperaturu, rutubat, Tovuz rayonu,

АГРОКЛИМАТИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ ЗЕМЕЛЬ ТОВУЗСКОГО РАЙОНА

КАРИМОВА АЙГЮН АЗИЗ

Преподаватель кафедры общей географии АГПУ, Баку, Азербайджан

Аннотация. Одним из важнейших почвообразующих факторов является климат. При проведении агроэкологической оценки и мониторинга почв Товузского района, являющегося районом исследований, важное значение имеет изучение информации о почвенно-климатических зонах, климатических элементах зон - распределении температуры, осадков и испарений.

Вопрос рационального использования климатических ресурсов в сельскохозяйственном производстве является одной из важных задач решения продовольственной проблемы. Для ее реализации необходимо углубленно изучить особенности отдельных районов, выявить потенциальные возможности более эффективного и быстрого развития сельского хозяйства. Все жизненные процессы растений, их разнообразие, количество и качество продукции, приемы агротехники напрямую связаны с величиной солнечной радиации и условием освещения.

Ключевые слова. Агроклимат, температура почвы, влажность, Товузский район, испарение.

AGRO-CLiMATE INDICATORS OF THE LANDS OF TOVUZ DISTRICT

KARIMOVA AYGUN AZIZ

Lecturer, Department of General Geography, ASPU, Baku, Azerbaijan

Annotation. One of the most important soil-forming factors is the climate. When conducting agro-ecological assessment and monitoring of soils in Tovuz region, which is the area of research, it is important to study information on soil-climatic zones, climatic elements of zones - the distribution of temperature, precipitation and evaporation.

The issue of rational use of climatic resources in agricultural production is one of the important tasks in solving the food problem. To implement it, it is necessary to study in depth the characteristics of individual regions, to identify potential opportunities for more efficient and rapid development of

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

agriculture. All life processes of plants, their diversity, quantity and quality of products, methods of agricultural technology are directly related to the amount of solar radiation and lighting conditions.

Keywords. Agroclimate, soil temperature, humidity, Tovuz region, evaporation.

Giri§. iqlimin torpaqlarin cografi yayilmasina, torpaqamalagalma prosesina - torpaqda üzvi maddalarin biokimyavi par9alanmasi va toplanmasina, kimyavi a§inma proseslarina, a§inma mahsullarinin toplanmasina tasiri bilavasita olmaqla 9oxcahatlidir. Tovuz rayonu Ki9ik Qafqazin §imal-qarb yamacinda yerla§makla, arazinin relyef xüsusiyyatlari, yani §imaldan canuba dogru hündürlüyün artmasi iqlim ünsürlarinin dayi§kanliyinda özünü biruza verir.

Tahlil va müzakira. Torpaqamalagalma proseslarinda arazinin iqlim xüsusiyyatlarinin va onun ayri-ayri elementlarinin - yagintilarin, buxarlanma va istiliyin böyük rolu vardir. Tadqiqat arazisi olan Tovuz rayonunun iqlimi ö.ö.Madatzada, E.M.§ixlinski, ö.D.öyyubov va ba§qalari tarafindan atrafli öyranilmi§dir.

iqlim va torpaq arasinda qar§iliqli alaqa va asililiqlarin müqayisali öyranilmasi V.R.Volobuyev tarafindan aparilmi§dir [3].

Torpagin müqayisali qiymatlandirilmasi va monitorinqi zamani torpaq - iqlim zonalari, zonalarin iqlim elementlarinin - yagintilarin, buxarlanma va istilik haqqinda malumatlarin öyranilmasi vacibdir.

Tovuz rayonunun iqlimina §imali Qafqaz yaylasi (Zaqafqaziya), Atlantik okeani, Arktika va Orta Asiyadan galan hava kütlalari tasir edir. Rayonun fiziki-cografi mövqeyi va relyefin müxtalifliyi yerli iqlimi bir qadar 9atinla§dirir.

0.M.§ixlinski [5, 6] Ki9ik Qafqazin §imal-§arq hissasinda iqlim rayonla§dirmasi zamani §aquli zonalliq qanununa uygun 4 iqlim tipi ayirmi§dir: 1. Yüksak dagliq tundra iqlimi; 2. Soyuq va quru qi§ iqlimi; 3. Mülayim isti va quru qi§ iqlimi; 4. Mülayim isti yarimsahra va quru 9öllarin quru qi§ iqlimi.

Tovuz rayonun yerla§diyi arazida 3 iqlim tipi mövcuddur [3]:

1. Quru subtropik iqlim. Bu iqlim qur§agi Kür vadisini ahata edir. Mülayim qi§ va isti, quru yay ila xarakteriza olunur.

2. Mülayim isti quru iqlim. Bu iqlim düzanliklari va hündürlüyü 1000 metra qadar olan arazilari ahata edir. Qi§i yum§aq, yayi isa bir qadar isti ke9ir.

3. Orta daracada soyuq, me§a iqlimi. Bu iqlim hündürlüyü 1000 metrdan 2000 metra qadar olan dagliq hissani ahata edir. Yay sarin, qi§ isa soyuqdur.

9sas iqlim yaradan amillar güna§ radiasiyasi, hava külaklarinin sirkulyasiyasi va sath örtüyü hesab olunur. Tabii ki, rayonun yerla§diyi arazi iqlim yaradan amillarin (hündürlük qur§aqlarindan asili olaraq) hamisini bu va ya digar daracada özünda aks etdirir. Bioloji va torpaq proseslari ü9ün asas enerji manbayi güna§ radiasiyasi, asas namlik manbayi isa atmosfer yagintilaridir. Güna§ radiasiyasi yerin sathhi tarafindan udulur, sonra isa tadrican §üalanaraq atmosferi qizdirir. Su torpaga daxil olaraq bitkilar tarafindan manimsanilir va atmosfera transpirasiya va fiziki buxarlanma vasitasila qayidir. Belalikla, torpaqla atmosfer arasinda daimi istilik va namlik mübadilasi ta§akkül tapir [2].

Ümumiyyatla, torpagin istilik rejimi, kimyavi va bioloji proseslarin sürati, optimal rütubatlanma §araitinda bioloji mahsuldarliq iqlimin termik qruplari ila six alaqadardir. il arzinda paylanan rayonun asas aqroiqlim göstaricilari a§agidaki cadval 1-da verilmi§dir.

8sas aqroiqlim göstaricilari

Rayonun adi il arzinda ümumi güna§ radiasiyasi, kkal/sm2 il arzinda güna§ pariltisinin miqdari, saat il arzinda atmosfer yagintilarinin miqdari, mm il arzinda külayin orta sürati, m/san

Tovuz 124-128 2200-2400 200-400 2-dan az, 2

Cddvdl 1

Malumdur ki, kand tasarrüfati arazilarinin istilik ehtiyatlarini 0°, 5°, 10° va 15°-dan yuxari temperatur camlari ila ifada edirlar. Kand tasarrüfatinin samarali arazi taçkilinda 10°-dan yuxari, yani faal temperatur camindan daha çox istifada olunur. Bu haddan artiq temperatur çaraitinda bitkilarin aksariyyatinda vegetasiya proseslari süratla gedir [1].

Cddvdl 2

Rayonun adi Эп isti ayda (iyul) havanin orta temperaturu, °C Havanin maksimal temperaturu 35°C- dan yuxari olan günlarin sayi, gün il arzinda torpaq sathinin temperaturu, °C Çaxtasiz dövrün davamiyyati, gün

Tovuz 20-25 5-10 12-16 200-225

Tovuz rayonunda havanin orta illik temperaturu 8-13°C, yanvarda 1-4°C, iyulda 20-25°C-

dir.

Torpagin sathinda va ayri-ayri darinliklarda temperatur va onun rejimi torpaqamalagalma prosesinda aparici rola malikdir. Torpagin müxtalif darinliklarinda termik rejim bir-birindan farqlanir. Bununla bela, torpaq temperaturunun illik gediçi qanunauygun çakilda ba§ verir. Bela ki, arazida torpaq sathinin temperaturu, havanin temperaturu ila müqayisada, qiçdan yaya va darinliya qadar artan ahamiyyatli sabitlik ila qeyd olunur. Torpaqlarin istilik rejimina daimi tasir göstaran amillarla yanaçi, relyefin hündürlüyü va relyefin formasi da tasir göstarir. Bundan alava, torpaqlarin istilik rejimi havanin temperaturundan, torpagin özünün mexaniki tarkibindan va fiziki xüsusiyyatlarindan, onun rütubatindan, bitki örtüyünün sixligindan va növündan, qarin qalinligindan va s. asilidir. Mart ayinda sathin temperaturu 9°C-a qadar yüksalir, aprelda isa 16°C-dir. Payizda torpaqlarda ilk çaxtanin orta tarixlari oktyabrin sonunda, sonuncu - aprelin ikinci ongünlüyünün avvalinda qeyd olunur. Bazi illarda soyuq hava kütlalarinin tez-tez adveksiyasi ila gec yazin erkan payiz çaxtalarinin amala galmasi çaxtasiz dövrün müddatini ahamiyyatli daracada azaldir.

Namlanma çaraiti qeyri-kafidir. Rayon arazisina qiçda soyuq va nisbatan rütubatli hava kütlalari galir, yayda isti va quru olur. Rütubat va havanin temperaturu müayyan çakilda alaqadadir.

Kiçik Qafqaz arazisinda Salayev tarafindan üç rütubatlanma zonasi ayrilmiçdir: 1. Kifayat qadar rütubatlanmi§; 2. Qadarinca rütibatlanmi§ va 3. Rütubat çatiçmazligi olan arazilar. Birinci zona Çahdag va Murovdag silsilalarinin suayirici hissalarini ahata edir. ôsrikçayin yuxari axininin daxil oldugu mülayim rütubatlanma zonasi palid va palid-valas meçalarinin, ham da dag-çaman-çôl bitkilarinin yayildigi qurçagi ahata edir ki, bu qurçaqda dag-me§a qahvayi torpaqlar inkiçaf etmiçdir. Çatiçmayan rütubat zonasi firqana tipli me§a kollari, yovçan-agotlu bitkilarin yayildigi dagatayi va nisbatan alçaqdagliq qurçagi ahata edir. Bu qurçaqda asasan dag boz-qahvayi torpaqlar inkiçaf etmiçdir.

Nisbi rütubat illik va gündalik kurs ila xarakteriza olunur. Havanin temperaturu artdiqca nisbi rütubat azalir, azaldiqda isa artir. Qiçda nisbi rütubatin paylanmasi yay ila müqayisada demak olar ki,

tars manzaraya malikdir. Эп yuksak orta ayliq nisbi rutubat noyabr ayinda mu§ahida edilir. Yay guna§ istiliyinin bollugu va havanin nisbi qurumasina sabab olan transformasiya proseslari ila xarakteriza olunur (Cadval 3).

Cddvdl 3

Havanin rutubatlik gosi taricilari

Rayonun adi il arzinda havanin il arzinda havanin

rutubatlik 9ati§mazligi, md rutubatlanmasi, Md

Tovuz 5-7 0,10-0,35

iqlim §araiti torpagin deqradasiyasinin tazahurunda muhum amillardir. Mu§ahidalar muayyan etmi§dir ki, 0,2-1 mm/daq intensivlikda su axini 0,03-dan 1,7 m3/ha-a, torpaq eroziyasi isa 0,7-dan 1,4 t/ha-a qadar artir. Yagintilarin intensivliyinin daha da artmasi ila torpagin axmasi va yuyulmasi da 3 mm/daq intensivlikla artir. Bu gostaricilar muvafiq olaraq 57,6 m3/ha va 42,5 t/ha ta§kil edir.

Belalikla, qisa iqlim xuusiyyatinin tahlilindan gorunur ki, rayona daxil olan ayri-ayri arazilarin iqlim §araiti bir-birindan farqlanir. Bu isa hamin arazilarda torpaq ehtiyatlarindan samarali istifadani tabii §araitdan asili olaraq davamli macraya yonaltmaya imkan verir.

Э.D.Эyyubovun [7, 8] Ki9ik Qafqaz vilayatinin aqroiqlim rayonla§dirilmasina asasan rayon arazisi §imal yamac vilayatinda yerla§ir va a§agidaki aqroiqlim rayonlarina bolunur:

1. Tovuz - §amkir;

2. Qazax - Xanlar;

3. Hacikand - Cingildag;

4. Gadabay - Da§kasan.

Vilayatin §imalinda yerla§an Tovuz-§amkir aqroiqlim rayonunun iqlim §araiti digar rayonlara nisbatan isti va qurudur. Tovuz-§amkir va Qazax-Xanlar rayonlarinda il arzinda guna§li saatlarin miqdarinin 9ox olmasi (2600-1200°) ilda iki dafa mahsul goturmaya imkan verir.

Cadval 4

Aqroiqlim rayonlarinin saciyyasi (8.8yyubova gora)_

Aqroiqlim rayonlari

c ir a t

s

o

g

a d in

irz

a

k)

il d

ml Md

ГТ\ Г 1 .

n e

r

r ral

rab ilnt

y in gi

a

y

l- a

ed per ndu

Ap vru

o d

a ma

n

ul ol

in mi

a t

al kl

л

H

w

a q

iy

ti ht

И

m

a

c

n i° lria 10°

1ч л 3 н g w

e p

m e

s

sa m iy s/

si l/

ias lka di k

ai S

aa na c

3

ay

s n ir la nl

u

g

iz si

a t xta

r

a Q

g

a

Tovuz - §amkir

<0,15

140-230

45003800

2600-2000

125-130

260-240

<10

Qazax - Xanlar

0,150,25

150-300

38003200

2000-1200

120-125

250-205

7-15

Hacikand -Cingildag

0,250,35

300-350

32002500

1200-600

125-130

225-210

15-25

Gadabay -Da§kasan

0,350,45

350-400

25002000

<600

130-135

210-190

25-40

Ümumiyyatla, hövza arazisinin asas aqroiqlim göstaricilarina nazar saldiqda, il arzinda ümumi güna§ radiasiyasinin miqdari 124-128 kkal/sm2, güna§ pariltisinin miqdari 2200-2400 saat, atmosfer yagintilarinin miqdari 200-400 mm, külayin orta sürati 2 m/san arasinda dayiçir.

Natica. Vegetasiya dövrünün termik ehtiyatlarina baxsaq, faal temperaturlarin cami 35004500° arasinda taraddüd edir. iyul ayinin orta temperaturu 20-26°, mütlaq maksimum temperatur isa 37-40°-ya çatir. Qi§i mülayim istidir. Mütlaq minimumlarin orta qiymati manfi 6-10° taçkil edir, namlanma qeyri-kafidir. il arzinda havanin rütubatlanmasi 0,10-0,35 Md, rütubatlilik çatiçmazligi isa 5-7md ta§kil edir.

Tovuz rayonunun iqlim §araiti burada taravaz, üzüm, taxil va bir sira bitkilarin yetiçdirilmasi üçün alveri§lidir.

9D9BÎYYAT:

1. Babayeva A.D. Kiçik Qafqazin §imal-qarb yamaci torpaqlarinin ekoloji iqtisadi qiymatlandirilmasi va monitorinqi. Baki, Elm, 2010, 356 sah

2. Mammadov Q.Ç. Torpaq§ünasliq va torpaq cografiyasinin asaslari. Baki, Elm, 2007, 664 sah

3.Волобуев В.Р. Почвы и климат. Баку, 1953, стр. 319

4.Мадатзаде А.А. Климат Азербайджана. /Геоморфология Азербайджана. Баку: Изд. Ан АзССР, 1969

5.Шыхлинский Э.М. Карта типов климата АзССР. Атлас Азербайджанской ССР, Баку-Москва, 1963

6. Шыхлинский Э.М. Климатическая карта Азербайджана (1:600000). Баку, 1991

7. Эюбов А.А. Агроклиматическое районирование Азербайджанской ССР. Баку, Элм, 1968, стр. 188

8. Эюбов А.А. Бонитировка климата Азербайджанской ССР. Баку, 1975, стр. 148