CC BY
192
112
KMYA PROBLEMLORi 2019 no. 1 (17) ISSN 2221-8688
UOT 622:338.
AB§ERON YARIMADASININ RADiONUKLiDLORLO 0RKLONMi§ ORAZiLORiNiN RADiOEKOLOJi PROBLEMLORi
bA.A.Qaribov, aF.i.Mammadov, aA.H.isayev, bC.O.Nagiyev
aFövqdladd Hallar Nazirliyinin Akademiyasi AZ1089, Baki, Hövsan qdsdbdsi, Elman Qasimov kügdsi, 8; e-mail: araz-isa@mail.ru b "Milli Nüvd Tddqiqatlari Mdrkdzi" Qapali Sdhmdar Cdmiyydti AZ1073, Abgeron r, Qobu qdsdbdsi, Baki-^amaxi gosesinin 20-ci km
Redaksiyaya daxil olub19.01.2019
dksdr neft-qaz sdnayesind malik ölkdldrdd sdnayenin inkigafi ndticdsindd bir sira ekoloji problemldr yaranir. Bunlara misal olaraq drazildrdd neftld birlikdd gixan lay suyunun tdrkibindd olan tdbii radionuklidldrld torpagin, suyun vd havanin girkldnmdsini göstdrmdk olar.Torpagin, suyun vd havanin radionuklidldrld girkldnmdsi drazidd galigan dmdkdaglarin dlavd güalanma dozasi qdbul etmdldrind sdbdb olur.Pargalanma ndticdsindd yaranan radonun vd radionuklidldrld girkldnmig tozun küldk vasitdsild daginmasi neftgixarma drazildrinin dtrafindaki yagayig mdntdqdldrind dd müdyydn tdhlükd yaradir.Neftgixarma drazildrinin radioekoloji durumunun tddqiqi, girkldnmig sahdldrin agkar olunmasi vd ldgv edilmdsi tdxirdsalinmaz mdsdldldrddn biridir.Tdbii radioaktiv izotoplarla bu vd ya digdr ddrdcddd girkldnmig drazildrin radiasiya fonunun formalagmasinda radionuklidldrin rolu hazirda genig tddqiq olunmaqdadir.Lakin beld drazildrdd radiasiya fonunun formalagmasinda tdbii radionuklidldrin vd radonun rolunun tddqiqind aid tddqiqat igldri gox azdir.Bu sahdddaparilmig elmi tddqiqat igldrinin vd dldd edilmig müsbdt ndticdldrin azligi bu problemin bir daha aktual oldugunu sübut edir. Tdqdim olunan ig Abgeron yarimadasinda göstdrildn problemldr mövcud olan antropogen girkldnmig drazildrindd radiasiya fonunun, radon qazinin aktivliyinin paylanilmasi vd torpaqda vd bdrk tullantilarda tdbii radionuklidldrin radiospektrometrik üsullarla tddqiqind hdsr olunub.
Agar sözldr:radioekoloji problem, lay suyu, radioaktiv izotoplar, radiasiya fonu, tdbii radionuklidldr, radium, radon, radiospektrometrik üsullar, ekspozisiya dozasinin gücü, qamma spektroskopiya
Doi.org/10.32737/2221-8688-2019-1-112-119
GiRiS
ötraf mühitin 9irklanmasi problemi sanaye sahasinin inki§afindan sonra an böyük problems 9evrilmakdadir. Ab§eron yarimadasinda neftgixarma sanayesin 160 ildan artiq mövcudlugu va faaliyyati öz növbasinda neft va tabii radionuklidlarla suyun, torpagin va havanin 9irklanmasi, lay sularindan böyük miqdarda göl va bataqliqlarin yaranmasi, neft va qazin 9ixarilmasi prosesinda istifada edilmi§ köhna avadanliq va borularin yigimi va s. kimi 9oxlu ekoloji problemlara gatirib9ixarmi§dir. Neft,
238 232
qaz va lay sularinin axinlarinda U va Th tabii radionuklidlari va onlarin ailasina aid olan radionuklidlar a§kar edilir. Bu radionuklidlara praktiki olaraq bütün
süxurlarda, o cümladan neft veran laylarda da rast galinir.Neft veran laylardaki kalsium, stronsium, barium va radium birla§malarini lay sulari hall edir. Belaliklada, müvafiq lay suyuila yerin sathina Ra226, Ra228, Ra2 4 radiumun radioaktiv izotoplari qalxir. Birinci
23 8 232
U , sonuncu ikisi isa Th radioaktiv ailasina
238 232
aiddir. U va Th izotoplarinin süxurdaki
miqdari, Ra226, Ra228, Ra224 izotoplarinin
238
miqdarindan 9ox olmasi sababindan U va
232
Th izotoplu birla§malarin lay suyunda hall
olmasi Ra226, Ra228, Ra224 izotoplu
birla§malara nisbatanaz olmasina baxmayaraq,
238
süxurun lay suyu ila tamasi zamani U va
232
Th izotoplari lay suyuna daha 9ox ke9ir [14].
A.N.Nuriyev, Q.X.öfandiyev, V.i.Vernadski va A.S.Paschoa ayri-ayri vaxtlarda apardiqlari i§larda müxtalif darinliklardan xam neftla birlikda 9ixan lay sularinda anionlardan: Cl-,
SO4-, CO3-, kationlardan: Ca2+, Mg2+, Na+, K+, Fe3+, Ba +, Sr2+radionuklidlardan isa 238U, 232Th, 226Ra,228Ra, 40K-un mövcudlugunu müayyan etmi§dilar. Lay sularinda isa yalniztabii radionuklidlar mü§ahida edilmi§ va 9ixarildigi layin süxurun kimyavitarkibindan asili olaraq 226Ra izotopunun aktivliyi 0.1-4.8Bk/l (va yaqatiligi 2.7-131.2pq/l), 228Ra izotopunun aktivliyi 0.5-7.4Bk/l (va ya 50-745fq/l), 40K izotopunun aktivliyi isa 1.0-31.5Bk/l (va ya 4.2-132.3^q/l)intervalinda dayi§masi müayyan edilmi§dir[3,5,6].
Neft ila birlikda 9ixarilan va sonra ondan ayrilan lay sulari kanallarlasüni göllara axidilir. £ökma va akkumulyasiya proseslari naticasindaRa226, Ra228, Ra224 izotoplari va onlarin par9alanma mahsullari neft-9ixarmaarazisinda suda, dib 9öküntülarinda torpaqda 9oxlu miqdarda a§kar edilir[4,5,6]. Bu yigilma yerlarinda qamma fonun yüksak saviyyasina gatirib9ixardir. Lay sularinin süni göllara axidiqlari kanallarda ekspozisiya dozasinin gücü 800^1000 mkR/saata 9atir. Radiumun kalsium va bariumila birlikda 9ökmasi va köhna avadanliqlarda (quyu agzi, boru divarlari, suaxma yerlari, kranlar, ayirici rezervuarlarda va s.) yaranan arp va 9öküntülarda yigilmasi bu avadanliqlari tahlükali §üalanma manbayina9evirir.
Neft-qaz istehsali proseslari atraf mühita bark, maye va qaz halinda tabii radionuk-lidlarin atilmasi ila gedir. Bu tullantilar asasan neft va qaz, lay sulari, qazma texnologiyasinda i§ladilan su va reagentlar vasitasi ilayer sathina da§inir. Müasir dövrda bu tullantilar insan va atraf mühita birga tasir göstarir. Lakin nazara alsaq ki, tabii radionuklidlarin yerdayi§masi ila mü§ahida olunan istehsal sahalari ayri-ayri regionlarda aparilir, biz 9ali§mi§iq ki, onlarin tasirlarini ayriliqda qiymatlandirak.
Tabii radionuklidlarin yer sathina da§inmasi, miqrasiyasi va paylanmasi ila gedan asas istehsal sahalarina neft-qaz, neft-kimya, dag-madan, tikinti materiallari istehsal sahalarini göstarmak olar. Radioaktiv elementlarin aksariyyati süxurlar tarafindan adsorbsiya olunmu§ §akilda olurlar. Onlar neft
va lay sularinin tarkibinda hall olmu§ va yaxud da asilqan §aklinda mövcud olurlar. Lay sulari ila birlikda yer üzarina 9ixarilan radioaktiv elementlar asasan, iki formada dayaniqli mövcud olurlar.
1. Asilqan halinda olan formasi ilkin neftin emali proseslarinda 9öküntü formasinda ayrilib bark halda tullanti kimi mövcud olurlar.
2. Suda hall olan radionuklidlar lay sulari ila onlarin yigim yerlarinda su hövzalarinda maye §aklinda mövcud olurlar.
Neft-qaz 9ixarma sanayesinda radioaktiv
tullantilar bark va mayehallarindan ba§qa
qazabanzar halda da olurlar.Bu radiumun
par9alanmamahsulu olan radon ila
220 222 baglidir.Radonun izotoplari Rn va Rn
süxurlarin masamalarinda, suda, neftda va 226 228 qazda Ra va Ra izotopununpar9alanmasi
naticasinda yaranir.Radonun tabii qazda
olmasi orqanizmatanaffüs orqanlari vasitasila
ke9masina va daxili §üalanma
yaratmasinasabab olur.Digar tarafdan qaz
emali zavodlarinda avadanliqlarin vaborularin
222
daxili divarlarinda Rn izotopunun an uzun
210
ömürlü mahsulu Pb izotopunun nazik layi yaranir.
Torpagin, suyun, havanin va avadanliqlarin radionuklidlarla 9irklanmasina neft9ixarma meydan9alarinda i§9ilarin alava §üalanmasina sabab olur.Radonun külak vasitasila atrafa yayilmasi neft madanlari atrafinda yerla§an ya§ayi§ massivlari ü9ün tahlüka yaradir.Neft madanlarinin radioekoloji tadqiqi, 9irklanmi§ arazilarin müayyanla§-dirilmasi va tamizlanmasi asas vazifalardan biridir. Baxilan i§da Ab§eron yarimadasindaki neft9ixarma arazilarindan birinda radiasiya fonu öyranilmi§, statistik yana§madan istifada edarak orta fon hesablanmi§, yüksak radiasiya fona malik arazilardan götürülmü§ torpaq, su va bark tullantilarin, o cümladan müxtalif quyulardan götürülmü§ lay sularinin radionuklid tarkibi tadqiq edilmi§dir. Ham9inin uzun müddat neft qaz 9ixarma madanlarinda va qaz emali müassasinda da radonun hacmi aktivliyi öyranilmi§dir.
Taqdim olunan i§da neft-qaz istehsali sahalarinda radioekoloji durumun tadqiqi göstarilan faktorlari nazara almaqla a§agidaki marhalali tadqiqat i§larini ahata edir.
114
KMYA PROBLEML9RÎ 2019 no. 1 (17) ISSN 2221-8688
1. Orazilarin alda daçinan dozimetr, radiometr va spektrometrlarla radiasiya fonu durumu uzra tadqiqi.
2. Xarakterik fon saviyyasindan yuksak ekspozisiya doza gucuna malik arazilarin seçilmasi, onlarin sarhadlarinin
açkarlanmasi va radionuklid tarkibinin spektrometrik usullarla tadqiqi.
3. 3razi uzra radon qazinin aktivliyinin tayini.
4. 9razida su yigimlari va axintilarinin tarkibinin tadqiqi.
TacRÙBi Hissa
ionlaçdirici çualarin yaratdigi fonun ôyranilmasi va yuksak saviyyali radiasiya fona malik yerlarin muayyanla§dirilmasi uçun yerlarin piyada fon ôlçmalari aparilmi§dir. Tadqiqat içinda neftçixarma sahasinin 23650 nôqtasinda ekspozisiya dozasinin gucunu (EDG) ôlçulub.Bu maqsadla paralel marçrut seçilmi§ va marçrutlar arasi masafa 50 m, marçrut boyu ôlçma nôqtalari arasinda masafa 10 m gôturulmuçdur.EDG ôlçmasi aparilan zaman dozimetrin detektoru yer sathindan 30sm masafada saxlanilmaqla qoyulur va ôlçmanin naticasi kimi cihazin 3 gôstariçinin orta qiymati gôturulur.Olçma nôqtalari arasinda harakat zamani operatorlar detektorlari yer sathindan 50 sm hundurlukda saxlayir va dozimetrin gôstariçlarini izlayir.Bu marçrut boyu ôlçma nôqtalari arasinda yerlaçan çirklanmiç nôqtalari muayyan etmaya imkan verirdi. Olçma nôqtalarini xaritada yerlaçdirmak maqsadila biz GPS cihazinin kômayi ila ôlçma nôqtalarinin cografi koordinatlarini muayyanla§dirmi§ik[7,8].
EDG ôlçmalari sintillyasiyali NaI(Tl*) detektorlu identifinder va inspector 1000 markali qamma dozimetrlarin kômayi ila aparilmiçdir. Dozimetrlar eyni bir standart manba ila har i§ gununun avvalinda va sonunda yoxlanilirdi. Cihazlarin detektorlari manbadan eyni masafadan yerla§dirilmi§ va onlarin gôstariçlari qeyd edilmiçdir.Sonra cihazin gôstariçlarinin orta qiymati hesablanmiçdir. Gôstariçi orta gôstariçdan 10%-dan artiq farqlanmayan cihaz yararli sayilir [9, 10].
Tadqiq edilan arazidan gôturulmuç numunalar qamma spektroskopiya metodu vasitasi ila radionuklud tarkibina gôra analiz edilmiçdir.Radioaktiv izotoplarinin aktivliyi
Canberra (AB§) firmasinin istehsali olan yuksak tamizlikli germanium detektorlu HPGe qamma-spektrometrda tayin edilmiçdir. Tadqiqatda istifada edilmiç HPGe qamma-spektrometri 30% effektivlikli germanium detektorundan, ilkin guclandiricidan, guclandiricidan, yuksak garginlik blokundan va eneqiya gôra ayirdetmasi 2.1keV (60Co 1173 va 1332keV xatlari uçun) olan DSA 1000 raqamsal analizatorundan ibaratdir[9,10].
Torpaq va bark tullantilarin numunalari uyudularak homogenla§dirilmi§ va qurudul-muçdur.Analizlar standart Marinelli qablarinda aparilmiçdir.Radioaktiv tarazligi alda etmak uçun hazirlanmiç numunalar bir ay muddatinda hermetik Marinelli qablarinda saxlanilmiçdir.
Su numunalarinin analizi uçun biz boyuk hacmli numunalardan radionuklidlarin akkumulyasiyasi maqsadila ion-mubadilasi usulundan istifada etmiçik. Radium kationlarinin tutulmasi uçun [4] içinda taklif olunmuç usulla sorbent hazirlanmiçdir.Bu usulun mualliflari sorbent kimi MnO2-la impreqrinla§dirilmi§ akril lifindan istifada etmiçlar.Biz akril lifi avazina adi pambiqdan istifada etmiçik. Radiumun çixarilmasina nazarat uçun iki usulla lay sularinin analizi aparilmlçdir: 1) ion mubadilasi usulu va 2) quru qaliq alinanadak buxarlandirma usulu. Farq taqriban 5% taçkil edib ki, bu da tacrubanin xatasi haddindadir. Qurudulmuç sorbent vaya quru qaliq tacruba qabagi bir ay muddatinda hermetik olaraq Marinelli qablarinda saxlanilmiçdir. Havada va tabii qazda radonun hacmi aktivliyi xususi qaz numuna gôturanlarinin vasitasi ila AlphGuard Pro2000 radon radiometrinin kômayila muayyanla§dirilmi§dir [9,11].
N9TIC9L9R УЭ ONLARIN MUZAKÍR9SI
Taqdim olunan i§da ümumilikda Abçeron yarimadasinin 8 nefit-qaz çixarma arazisinda radioekoloji durumu tadqiq olunub. Bibi-Heybat NQÇi arazisinda qamma-§üalanmanin ekspozisiya doza gücünün 3-385 mkR/saat intervalinda dayiçmasi müayyan edilib. örazida qamma-§üalanmanin EDG-nin maksiumum qiymatlarina içarisi arpla tutulmu§ lay suyu axidilan borular,
N(x) =
Qauss funksiyasinin maksimal qiymatina müvafiq olaraq Bibi-Heybat neft qaz-çixarma arazisinda orta radiasiya fonunun 4.9 mkR/saat saviyyasinda olmasi müayyan olunmuçdur (§akil 1).Yüksak radiasiya fona malik tipik sahalar kanallar boyu, lay sularinin göllari atrafinda, separatorlarin yaxinliqlarinda, neft çixarma va neftin ilkin emalinda istifada edilan
nasosxanalar atrafinda rast galinib. EDG-nin ôlçma saylarina göra paylanmasi funksiyasi qurulub va funksiyanin parametrlari tayin edilib. Mü§ahida olunmuç paylanmanin analizi göstarir ki, kasilmaz xatt parametrlari p=4.9;o=1.9vaA=6600 olan açagidaki Qauss funksiyasi ila §arh olunur. EDG-nin daha çox mü§ahida olunmuç qiymatlari 3^8 mkR/saat intervalina dü§ür.
Ae 2a2
arp ila tutulmu§ borular va digar avadanliqlarin tullantilari yigimi meydançalarinda yerla§mi§lar. Lakin bu orta fon yüksak deyil. Bununlabela, arazida çox yüksak EDG-li çirklanmiç sahalarin olmasi, bunlarin yaxinliginda içlayan personal üçün tahlüka yaradir [12].
Çakil 1. Bibi-Heybat neft-qaz çixarma arazisinda tadqiq olunan arazida EDG-nin qiymatlarinin paylanmasi qrafiki
Sonra bu paylanmadan kanara çixan nisbatan yüksak EDG mü§ahida olunan arazilardan nümunalar götürülüb radionuklid
tarkibi tadqiq olunub (Cadval 1). Nümunalarin effektiv xüsusi aktivliyi açagidaki düsturla hesablanmiçdir [13]:
Aeff = ARa226 + 1,31АП232 + 0,085АШо
Alinmiç naticalar göstarir ki, arazida an yüksak EDG qiymatlari radioaktivlik borularin arplarinda, lay sularinin axin kanallarinin kanar nümunalarinda mü§ahida olunur. Bu farqlanmalar, tadqiq edilan arazida çox nadir
rast galan EDG-nin böyük qiymatlarila alaqadardir.EDG-nin böyük qiymatli ôlçma nöqtalari azdir va onlar statistik paylanmaya tabe olmurlar.
116
ABÇERON YARIMADASININ RADÍONUKLÍDL9RL9
Cadval l.Torpaq, bark tullanti va dib çöküntüsü nümunalarinin radionuklid tarkibi
Nümuna-nin №-si Radionuklidlarin xüsusi aktivliyi, Bk/kq Aeff
Cs-137 Ra-226 Ra-228 K-40 U-235 U-238
Nümuna 025 *MDA=1.9 3230±43 540±28 430±33 21.2±2.6 460.0 8001.9±2.5
Nümuna 026 MDA=1.45 2876±90 840 ±2 725±12 19.9±3.6 418.8 11475±287
Nümuna 007 MDA=0.70 12980±180 562 ±4 810±15 16.3±2,5 353.7 5755.5±172.1
Nümuna-nin №-si Radionuklidlarin xüsusi aktivliyi, Bk/kq Aeff Bk/kq
Cs-137 Ra-226 Ra-228 K-40 U-235 U-238
Nümuna 008 MDA=0.92 12765±197 1760±8 360±13 25.2±2,1 546.8 8811.5±285.2
Nümuna 009 MDA=1.1 12300±150 800±10 400±11 30.2±1.1 655.3 5711.2±2 55.9
Nümuna 027 MDA=0.80 11192±150 650±12 310±14 32.4±1.4 703.1 8507.1±2 75.8
Nümuna 011 MDA=1.1 12300±130 500±15 240±11 30.64±1.2 664.9 1023.8±7 15.0
Nümuna 019 MDA=0.60 13100±125 520±13 240±12 40.60±1.1 881.0 1855.5±7 50.5
Nümuna 020 MDA=0.60 23470±625 1240±73 540±92 34.6±6,1 695.9 7457.0±2 15.8
*MDA - minimum detekta olunan aktivlik
örazida formala§mi§ göllardan va kanallardan götürülan su nümunalarinin radionuklid tarkibi analizinin naticalari cadval 2-da göstarilmi§dir.Su nümunalarinin
Göründüyü kimi Bibiheybat NQÇi sularinda radionuklidlarin miqdari açagidir.Bu isa radionuklidlarin qalavi torpaq elementlari ila birlikda çôkmasi va akkumulyasiyasi prosesslari ila alaqadardir.
tarkibinda, torpaq va bark
tullantinümunalarinda oldugu kimi, yalniz tabii radionuklidlar mü§ahida olunmuçdur.
§akil 2-da yüksak EDG mü§ahida olunmuç tadqiqat arazisindan götürülmü§ torpaq va bark tullanti nümunalarinin qamma §üalanma spektri göstarilib.Spektrda tabii radionuklidlarin (U-238 va Th-232 ailasindan)
Cadval 2. Göl va lay sularinin radionuklid tarkibi
Nümuna Hacmi aktivlik, Bk/l
K-40 Ra-226 Ra-228
Göla axan lay suyu (kanal) 3.8±1.0 0.35±0.10 0.37±0.12
Quyu 1 1.5±0.7 <0.21 <0.24
Quyu 2 1.2±0.6 <0.21 <0.24
Quyu 3 1.7±0.9 0.22±0.11 0.26±0.12
Quyu 4 1.3±0.6 <0.21 <0.24
§üalanma piklari mü§ahida olunur.Pb-214 va Bi-214 piklarindan istifada edib, biz Ra-226-nin aktivliyini hesablami§iq.Ra-228-in
aktivliyi Ac-228 va Tl-208 piklarina asasan müayyanla§dirilib.K-40-in aktivliyi 1461 keV-daki öz pikina asasan müayyanla§dirilib[9].
Çakil 2.Yüksak EDG mü§ahida olunmu§ arazidan görürülmü§ torpaq nümunasinin
qamma-§üalanma spektri
1. Tadqiqat i§inda 8 Neft-qaz çixarma idarasi arazisinda çöl §araitinda EDG ö^ülmü§ va ölçü nöqtalarinin cografi koordinatlari tayin edilmiçdir. EDG-si yüksak olan yerlardan torpaq nümunalari götürülarak laboratoriya §araitinda onlarin qamma spektrlari çakilmiç va digar ba§qa parametrlari (radionuklidlarin növlari, onlarin xüsusi effektiv aktivliklari, konsentrasiyalari va s.) tayin edilmiçdir. Tadqiqat i§i zamani NQÇi arazilarinda açagida göstarilan EDG intervallari mü§ahida olunmuçdur. ^ Narimanov NQÇi madanlari arazisinda 218 mkR/saat intervalinda, > Tagiyev NQÇi arazisinda EDG 6-1420
mkR/saat intervalinda, ^ ömirov adinaNQÇi arazisinda 5-225
mkR/saat intervalinda, ^ Abçeron Neft madanlari arazisinda 3-14 mkR/saat intervalinda,
^ Suraxani ömaliyyat §irkatinin madanlari
arazisinda 5-825 mkR/saat intervalinda, > Bibi-Heybat NQÇi arazisinda 3-385
mkR/saat intervalinda, ^ Balaxani va Binaqadi Oil amaliyyat §irkatlarinin madanlari arazisinda 3.143.5 mkR/saat intervalinda va s. dayiçir.
2. Azarbaycanin iqtisadi durumunda halledici rolu olan neft-qaz istehsalinin atraf mühitin radioekoloji durumuna tasiri çoxlu sayli neft-qaz çixarma müassisalari timsalinda tadqiq olunub. Neft-qaz istehsali proseslari naticasinda atraf mühita tabii xarakterli qaz, maye va bark halda radionuklidlarin paylanmasi müayyan edilib.Bu çirklanmalar lokal xarakterli olub ionlaçdirici §üalarin tasir masafasi va arazinin ümumi radiasiya fonuna tasiri a§kar olunub.
3. Neft-qaz istehsali sahalarinda amala galan su axintilarinin tabii radionuklidlarin yer qatindan atraf mühita su hövzalarina
118
ABÇERON YARIMADASININ RADiONUKLiDL9RL9
daçinmasinda rolu açkar olunub. Lay sularinin darinlik va yataqlar üzra radionuklid tarkiblari açkar olunub. Lokal maye va bark çirklanmalarinin tarkibinda olan radium izotoplarinin parçalanma mahsullarinin arazinin havasinda radon qazinin aktivliyina tasiri qiymatlandirilib.
4. Neft-qaz çixarma sanayesinda radiasiya
tahlükasizliyini tamin etmak ûçûn suyun, torpagin radionuklidlardan tamizlanmasinin effektiv va iqtisadi cahatdan samarali üsullardan içlanmasi, bark radioaktiv tullantilarin basdirilmasi, avadanliqlarin deaktivasiyasi va s. kimi taxirasalinmaz tadbirlarin qabul edilmasi vacibdir.
Bu i§ Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Elmin inkiçafi Fondunun maliyya yardimi ila yerina yetirilmi§dir. Qrant № EiF-KETPL-2-2015-1(25)-56/19/4-M-12-1
REFERENCES
1. Santshi P.H., Honeyman B.D. Radionuclides in aquatic environment. Radiat. Phys. Chem. 1989, vol. 34, pp. 213240.
2. Jonkers, G., Hartog, F.A., Knaepen, A.A.I., Lancee, P.F.J. Characterization of NORM in the oil and Gas Production (E&P) Industry. Proc. Int. Symp. On Radiological problems with Natural Radioactivity in the Non-Nuclear Industry, Amsterdam 8-10 September 1997.
3. Kolb W.A., Wojcik M. Enhanced radioactivity due to natural oil and gas production and related radiological problems. The Science of the Total Environment, 1985, vol. 45, pp. 77-84.
4. Henrieta Dulaiova and William C. Burnett. An efficient method for y-spectrometric determination of radium-226,228 via manganese fibers. Limnol. Oceanogr.: Methods 2, pp 256-261, 2004. D0I:10.4319/lom.2004.2.256
5. Alekperov R.A., Efendiyev G.Kh. On the content of uranium in the oil. Geochemistry. 1959, no. 6, pp. 513-517. (In Russian).
6. Efendiyev G.Kh., Alekberov R.A., Nuriyev A.N. Questions of the radioactive elements geochemistry of oil fields. Baku, 1964. 152
p. (In Azerbaijan).
7. Principles of Environmental Sampling/Ed. By Keith L.H. American Chemical Society, Washington, 1996, 848 p.
8. Zvara I., Povinec P., Sykora I. Determination of very Low Levels of Radioactivity. Pure Appl. Chem., 1994, vol. 66, pp. 2537-2586.
9. Environmenntal Measurements laboratory Procedures Manual (HASL-300), December 2001, U.S.Department of Energy, www.eml.doc.qov
10.Debertin K., Helmer R.G. Gamma - and X-ray Spectrometry with Semiconductor Detectors, North-Holland. Amsterdam, 1969, p. 468.
11. Radiological Survey of the Araks and Kura rivers Azerbaijan //IAEA/AL/161. IAEA Technical Cooperation project AZB/9/004. Seibcrsdorf, Austria, December, 2005, p.38
12.Ishikawa Y., Murakami H., Sekine T., Yashihara K. Precipitations cavenging studies of radionuclides in air using
7
cosmogenic Be. J. Environ. Radioact, 1995, vol. 26, p. 19-36. 13. Standards of Radiation Safety - NRB-99, Ministry of Health of Russia, 1999.
RADIOECOLOGICAL PROBLEMS OFRADIOACTIVELY CONTAMINATED TERRITORIES OF
THE ABSHERON PENINSULA
bA.A.Garibov, aF.I.Mamedov, aA.H.Isaev, bJ.A.Naghiyev
aMES Academy of Azerbaijan AZ1089, Baku, Elman Gasymov str., 8, Hovsan settlement, e-mail: araz-isa@mail.ru bNational Nuclear Research Center CJSC AZ 0100, Absheron d., Gobu settlement, 20 km Baku-Shamakhi highway
Following the development of industry some ecological problems arose in oil-extracting countries. An eloquent testimony to these is the contamination of soils, waters and air with natural radionuclides which is contained in fossil waters cropping out together with oil. It should be noted that contamination of soils, waters and air with radionuclide increasingly irradiate workers on the area. Also, the transfer of radon and radionuclide contamination by wind poses threat for settlements surrounding oilfields. Research into radio-ecological conditions of oil-extracting regions, identification and elimination of contaminated areas is a matter of top priority. The role of radionuclide in shaping a radiation background of territories contaminated by natural radioactive isotopes has thoroughly been explored. The work deals with research into radiation background, activity of radon gas in anthropogenic-contaminated regions of the Absheron peninsula and exploration of radioactive nuclides in the soil through the use of radio-spectrometric methods. Keywords: ecological problems, radioactive isotopes, radiation background, radionuclide, radon, radio-spectrometric methods
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ РАДИОАКТИВНО ЗАГРЯЗНЕННЫХ ТЕРРИТОРИЙ
АПШЕРОНСКОГО ПОЛУОСТРОВА
6A.A. Гарибов, аФ.И. Мамедов, аА.Х. Исаев, бДж.А. Нагиев
аАкадемия МЧС Азербайджанской Республики AZ1089, Баку, ул. Эльмана Гасымова, 8, пос. Говсан,e-mail: araz-isa@mail.ru бНациональный ядерный исследовательский центр ЗАО AZ 0100, Апшерон, поселок Гобу, 20 км тр. Баку-Шемаха
В результате развития нефтедобывающей промышленности возникает ряд экологических проблем. Примером тому загрязнение почвы, воды и воздуха естественными радионуклидами, которые содержатся в выходящих с нефтью пластовых водах. Загрязнение почвы, воды и воздуха радионуклидами приводит к дополнительному облучению работников, работающих в этом районе. Перенос радона и радионуклидного загрязнения ветром также представляет угрозу для окружающих поселений вокруг нефтяных месторождений. Изучение радиоэкологического состояния нефтедобывающих районов, выявление и устранение загрязненных территорий является одной из актуальных проблем. Роль радионуклидов в формировании радиационного фона загрязненных природными радиоактивными изотопами территорий широко изучается. Настоящее исследование посвящено изучению радиационного фона, активности радонового газа в существующих антропогенно-загрязненных районах Апшеронского полуострова и исследованию радиоактивных нуклидов в земле радиоспектрометрическими методами.
Ключевые слова: экологические проблемы, радиоактивные изотопы, радиационный фон, радионуклиды, радон, радиоспектрометрические методы
