CC BY
21НАУКА О ЗЕМЛЕ УДК 55.551
UCQUN УЭ UFANTILARIN XARAKTERÍSTÍKASI, ONLARIN Kͧ£AY HÓVZaSÍNÍN SEL FЭALÍYYЭTiNЭ TЭSiRi
FEYZULLAYEVA SЭADЭT TEYFUQ QIZI
Azarbaycan Dóvlat Pedaqoji Universitetinin §aki filialmm Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ müallimi, §aki, Azarbaycan
Annotasiya. Bóyük Qafqaz daglarinin Azarbaycan hissasinin cdnub yamaclari selli gay hóvzalarinin yerla§diyi va klassik qravitasion-tektonik proseslarin müxtalifliyi ila segilan arazi kimi taninir. Burada §aki, Zaqatala, Balakan kimi rayon markazlari yerla§ir. Odur ki, sellarin yarandigi dagliq relyefda ugqun, sapinti kimi relyef formalarinin óyranilmasi, sellarin idara olunmasinda ahamiyyatlidir. Maqalada güclü sellari ila taninan va Bóyük Qafqazin canub yamaclarinda yerla§an Ki§gay hóvzasinin ugqun va ufanti kimi qravitasion proseslarinin tarkibi, man§ayi, harakatliliyi, yayilmasi kimi xüsusiyyatlari va onlarin sel faaliyyatina tasiri tadqiq edilmi§dir. Müallif ugqun va ufantilarin saciyyasini cadvalla§dirmi§ va yayilmasinin xarita-sxemini tartib etmi§dir. Masafadan zondalama metodu vasitasila müasir dóvrda ugqun va ufantilarin dinamikliyi de§ifra olunmu§dur.
Agar sozlzr: Qravitasyon-tektonik proseslar, ugqun, ufanti, inki§af marhalalari, dinamikasi, sel qidasi
Tadqiqatin yerina yetirlmasinda mü§ahida, monitorinq, masafadan zondlama, kameral, 9ól materiallarinin tahlili, xaritala§ma, cadvalla§ma metodlarindan istifada edilmi§dir.
Mürakkab tektonik qurulu§a malik olan Bóyük Qafqaz daglarinin Azarbaycan hissasinin canub yamacinin orta eni 20-30 kmilometrdir va az masafada yüksaklik farqina góra kaskin dayi§ir. Bóyük Qafqazin canub yamaci Tufan antiklinorisi, Zaqatala - Qovdag sinklinorisi, §aki - Vandam sinklinorisindan ibaratdir. Bóyük Qafqazin canub yamacinin markazi hissasinda yerla§an Ki§9ay hóvzasi(§akil1), §imaldan Bóyük Qafqazin an yüksak va bóyük oroqrafik vahidi olan Ba§ Qafqaz silsilasinin asas suayrici xatti, canubdan Qanix-0yri9ay 9ókakliyi, qarb va §imal -qarbdan §in9ay hóvzasi, §arq va canub - §arqdan isa Da§agil9ay hóvzasi ila sarhadlanir. Hóvza §imal - §arqdan canub - qarba dogru meyillidi [3, s.3-9].
Ki§9ayin sahasi 265 km2-dir. Onun 150 km2-dagliq arazida, qalan hissasi isa Qanix-0yri9ay daglararasi 9ókaklikda yerla§ir. Uzunlugu 33km. olan Ki§9ayin irili-xirdali 33 qolu var. £ay §imaldan an hündür olan Seyidyurd(3683m), £uxadurmaz(3572m) va Nohur(3597m) zirvalari ila sarhadlanir ( §akil 2.).
Malumdur ki, dagliq relyef sellarin yaranmasi ü9ün ideal tabii-cografi §araita malik arazilardir. Ekzomorfogen proseslar da, sellarin yaranmasi da yüksaklik qanunlarina tabedir. Akademik B.9.Budaqov bela hesab edirdi ki, na qadar dag var o qadar da sel problemi var. Bununla bela seli cilovlamaq mümkündür [4,s.13].
Hóvza arazisinda dik u9urumlu yamaclarda geni§ yayilan relyef amalagatirici proseslardan biri da ugqunlardir. £ilpaq qayalarin olmasi tektonikanin, litologiyanin, iqlimin birga tasirinin mahsuludur. Qravitasion-tektonik qirilmalar Ba§ Qafqaz Suayrici xattini kasarak 9oxlu daralar yaradib.Ufantilarin(sapinti) yaranma dinamikasina müasir tektonik harakatlarla baglidir[1, 20]. Mahz u9qunlar an iri da§lar(valun) va digar materiallarla sellarin qidasini ta§kil edir. U9qunlar 9ay yatagina bol sel materiali yigir. Digar tarafdan iri da§ va qaya par9alari uca va dik yamaclardan dü§arkan yol boyu qar§ila§digi süxurlari da dagidaraq ózü ila da§iyir. Ki§9ay hóvzasinda an bóyük u9qunlar Kam yaylagi, Qizilqaya, Donuzca 9aylarinda va digar yerlardadir. 9razida tez-tez ba§ veran yeralti takanlar u9qunlarin dinamikasina müsbat tasir edir.
§akil 1. Azarbaycan Respublikasi, §aki §ahari, Ki§9ay hövzasi
§akil 2. Ki§9ay hövzasinnin Google Map ila alinan görüntüsü. 1-sutoplayici saha, 2- tranzit hissasi, 3-gatirma konusu
Qravitsiya prosesi qayaliq qur§aqda эп intensiv, gamanlik qur§agmda intensiv, те§э qur§agmda isa zaif gedir. Qayaliq qur§aq suayrici xatti va ona yaxin sahalari ahata etmakla 3000-3600(3700)m yüksakliklar arasinda yerla§ir. 3600 m-dan yüksakda nival va 3000-3600 m yüksakliklar arasinda subnival yarim qur§aq yerla§ir. Bu qur§aqda kaskin meyilli yamaclar, 70 -80° üstünlük ta§kil edir. Bazan 80-90° meilliyi olan yamaclara da rast galinir.Yüksakdagliqda an geni§ yayilan ekzarasion relyef amalagatirici proseslardan biri da qlyasial-nival-buzlaq proseslaridir [4,25]. Ba§ Qafqazda xüsusila, suayricina yaxin hissada son buzla§madan azad olmu§ sahalar hesabina 9ilpaq qayaliq arazilar geni§lanmi§dir. Qayaliq sahanin artmasi seli qidalandiran qum, da§, toz kimi a§inma materiallanin artmasi demakdir.
Bu land§aft hüdudlarinda relyefin müasir buzlaq va qar formalari buzlaq- ekzarasion(kar, troq, sirk) va buzlaq -akkumulyativ (morenlar) morfoskulpturlarla tamsil olunaraq geni§ yayilmi§dir [9,6777]. Bela morfostrukturlar adatan kosmik §akillarda optik(rang tonlari, strukturu va s.) ham9inin handasi alamatlarina göra(düz xatt, bucaqli sahalar va s.) asanliqla de§ifralanir. Hövzanin 1/3-ni 9ilpaq qayalar ta§kil edir. U9qunlar iri süxur par9alarinin olmasi ila se§ilir va müvazinatsizdir.
Ufantilarfopintifor) da qravitasiya relyef formasidir va o müxtalif o^ülü süxur qirintilarindan amala galir. Ona göra da qisman müvazinatlidir va uçquna nisbatan az halda uçub dagillir.Uçquna hisbatan daha az süratlidir.Tabii ki, yamaclarin meyilliyi da harakatlilya tasir edir. Qayaliq qur§aqdan a§agi hamçinin 1800-3000 m arasinda nisbatan ucqunlar azalir, ufantilar artir, 1800-2000m yüksakliklar arasinda isa sürü§malar daha çox artir. Sapintilar adabiyyatda ufanti konusu da adlanir. Yuxarida göstardiyimiz kimi onlarin hatakatli, zaif barkidilmi§ va barkidilmamiç formalarina rast galinir. Sapintilarin harakat sürati asasan bitki örtüyünün inkiçaf daracasindan va leysan yagiçlarinin asilidir. Bu sababdan qayaliq qur§aq üçün harakatli, çaman va meçanin yuxari sarhaddi üçün qisman barkidilmiç, orta va alçaq qurçaq üçün isa barkidilmiç töküntülar saciyyavidir. Bitki ila örtülü sahalarin meydana galmasi ila alaqadar denudasiya nisbtan zaiflayir, süxurlar köklar vasitasila qisman va ya tam barkidilarak az müvazinatli olur. Yamaclarin meyilliliyinin azalmasi qravitasiyanin intensivliyini da azaldir.
Qacirlar Kiççay hövzasinda orta va yüksak dagliqda geni§ yayilmiçdir. Sapintilar yüksak dag çamanliklarinda otlaqlarin yararli sahalarini örtür [5,s.10].
Cadval 1.
Töküntülarin alamatlari Töküntülarin tasnifati
Sel amalagalmada içtirakina göra 1)Çaylarin macrasinda toplanan töküntülar. 2)Terraslarin yamaclarinda va çay yataqlarinda toplanan töküntülar. 3)Yamaclarda formalaçan va çaylarin yamacindan müayyan masafada topanan va selin qidalanmasinda müayyan qadar içtirak edan çöküntülar.
Mançayina göra 1.Ana süxurdan amala galan va intensiv fiziki açinmaya maruz qalan töküntülar. 2. Qayali çixintilarin hesabina yaranmiç va onlardan müxtalif masafada yigilan töküntülar. 3. Ana süxurun açiliçlari hesabina amala galan, çox da böyük sahalari ahata etmayan va yamaclarda toplanan
Harakatliliyina göra l.Harakatli, qisman harakatli, orta harakatli, harakatsiz(barkimi§)
Formasina göra 1. Zolaq(xatti), 2.§leyf(sahavi)
Cadaval 1. Ki§çay hövzasinda töküntülarin saciyyasi (B.ö.Budaqov, 1961, 1965, 2000, S.T.Feyzullayeva, 2011-2022 materiallari asasinda, S.T.Feyzullayeva 2022 ).
Tabii ki, ana süxurlardan amala galan (1) töküntülar yamacin meyilliyindan asili olaraq amala galdiklari yerda qalir va miqdarina müvafiq qalinliqda yum§aq örtük yaradir. Bela töküntülar zaif harakatlidir. Ki§çayinin asas qollari olan Damarçiq, Cuxadurmaz, Sarigüney, Donuzca çaylarinin manba hissalarinda va manbaya qadar olan yamaclarda bela yum§aq töküntülar inki§af etmi§dir. Hövzanin §imalinda kar va troqlarda küllü miqdarda bela töküntülar toplanir.
Qayali çixintilar hesabina yaranmi§ (2) töküntülar yamaclarin meyilliyindan, toplanan materialin miqdarindan, agirliq va italama qüvvalarindan asili olaraq yamaclardan müayyan masafada toplanir.
Yüksakdagliq sahalarda soliflüksiya proseslari naticasinda az da olsa sel materiallari toplanir.
Masafadan zondlama metodu vasitasila Kiççayinin öz baçlangicini 3683 m olan Seyidyurd va 3597m olan Nohur daglarindan, Damarçin çayi ila götürdüyü va Qudula kandi yaxinliginda 220 m mütlaq hündürlükda ôyriçaya qovuçdugu müayyan edilmiçdir. Kiççayin 2-ci qolu Sarlgüneyçay isa Cuxadurmazdagdan(3572m) baçlangicini götürüb, Cuxadurmaza qovuçur. Kiççay hövzasi yüksak, orta, alçaqdag qurçaqlarindan va Qanix-9yriçay daglar arasi çökakliyindan ibaratdir. Açinma
mahsullari se9ilarak an ki9ik mahsullar yuxarida,iri mahsullar orta hissada, an iri qaya par9alari a§agida yigilir.Yamac a§agi harakat edan qirinti mahsullari ya sahavi ya da xatti harakatla avaz olunur. Yamaclarin yuxari hissasinda sahavi, a§agi getdikca isa xatti denudasiya ba§ verir.
Ki§9ay hövzasinin mürakkab geoloji va morfoloji qurulu§u har §eydan avval tektonikanin mahsuludur. Böyük Qafqazin canub yamacini 9oxlu miqdarda enina istiqamatda uzanan 9ay daralari kasib ke9ir.
Cadval 2.
Sapintinin inkijaf marhalalari Aerofotojakillarla dejifralanmasi Landjaft kompleksindaki proseslara tasiri
1 Hazirliq Agq boz, boz fototonda xatti forma intensiv eroziya, bitki örtüyüna az tasadüf olunur.
2 Tazahür Agq boz va boz tonlarda eynicinsli morfostruktur Intensiv eroziya
3 Geni§lanma Agq boz va boz tonlarda eynicinsli morfostrukturu aydin görüntülü. Konus§akilli, zirvaya dogru, sahavi hissasi yamacin a§agisina dogru intensiv denudasiya, gatirma konusunun formala§masi
4 Pik nöqtasi Daha aydin görüntülü, agiq boz va boz tonlarda eynizcinsli morfostruktur Materiallarin gatirilmasi,konusun formala§masi süratlanir.
5 Zaiflama Agiq bozdan tünd boza qadar farqli morfostrukturlu, lakali görüntü Denudasiya zaiflayir, yum§aq materiallar üzarinda ot, kol bitkilari inki§af etmaya ba§layir.
6 Son Boz, tünd boz, bazan qara, qranulyar morfostruktur Sapinti materiallarinin tamamila möhkamlanmasi, bitki örtüyünün inki§afi ba§ verir.
Cadval. 2. Sapinti(ufantilarin) materiallarinin inki§af narhalalari
Ki§9ay arazisindaki Kam moreni ham Respublikamizda, ham da Avropada an qiymatli tabii-geomorfoloji abidalardan biri hesab edilir. Birinci Qusar (Ab§eron 1,5 milyon il avval) buzla§masinin izlari Ki§9ay hovzasinda Kam yaylagi arazisinda yayilmi§dir. Bu moren qadim manbasiz daranin dibini doldurmu§dur va qalinligi 100 m, daniz saviyyasindan yuksakliyi 2500-2600 m, Damar9in9ayi saviyyasindan isa 600-700m-dir. 2 milyon ya§i olan Kam moreni o dovrun buzla§masindan xabar veran nadir tapintidir [6, s.213].
Sellarin hansi dag qur§aginda yaranmasi onun tarkibina, gucuna va ba§ verma tezliyina asasli tasir edir. Ki§9ay hovzasinda yuksakdag qur§aginda yaranan sellar dagidici quvvasina gora farqlanir. Yuksak dagliqda dik qayalar bitki ortuyundan mahrumdur. Eyni zamanda sel ocaqlarini ta§kil edan yura va taba§ir sistemi 9okuntulari a§indiqda iri hissalar amala gatirir. Bitkisiz yerda 9uruma, par9alanma, mineralla§ma 9ox lang getdiyindan bela sahalarda torpaq qati olmur. Yuksakdaglardaki bela sahalar guna§ §ualarinin tasirindan tadrican qizir. Guna§ §ualari suxurlari qizdirdiqca onlar geni§lanir. Gecalar temperatur du§dukda suxurlar soyuqdan sixilir va onlari ta§kil edan hissaciklar bir-birindan aralanir, 9atlar yaranir. £atlara su dolduqda §axtadan donur, hacmi geni§lanir va suxurlara tazyiq gostarir. Bela 9atlarda su donanda onun hacmi 10 % -a qadar artir [7, s.297]. Sutkaliq va illik temperatur taraddudlari takrarlanaraq Ki§9ay hovzasinin 150 km2 arazisini tutan daglarini milyon illardir ki, dagidir va duzana da§inir.
Boyuk Qafqazin canub yamacinda xususila yaz-yay aylarinda temperatur 9ox taraddud edir. Ki§9ay hovzasindaki metoroloji mantaqalarin ol9malarina asasan demak olar ki, 9ilpaq relyef sathindaki an boyuk temperatur ilin isti dovrunda - iyul va avqust aylarinda qeyda alinib. 2000 -
3000 m yüksaklikda torpagin temperatur amplitudu 300 - 450, ayri -ayri günlarda isa 500 9atir [10, s.18-22]. Bela temperatur taraddüdlari süxurlari kövrakla§dirir, par9alayir. Hissaciklar agirliq qüvvasinin tasiri altinda, su, külak, qar vaistasila da§inir, daralara toplanir va delyüvial 9öküntülar amala gatirir.
Har yüksaklik qur§aginda denudasiya özünamaxsus saciyya da§iyir.U9qun va ufantilarin saciyyasi cadval 3-da verilmi§dir. Onu qeyd edak ki, ufantlar antropogen tasir sababindan bazan azonal xarakter da da§iya bilir. Belalikla, ekzodinamik proseslar sel amala galma proseslarinin land§aftlar üzra diferensasiyasini müayyan edir.
Cadval 3.
Yüksaklik qur§aqlari (mla) Land§aft tiplari va yarin tiplari Relyef tiplari Ü9qun-larin saciyyasi Morfoloji obyektlar Üfan-tilarin saciy-yasi Morfo- loji obyekt
Nival> 3500 Yeni tektonik marhalada maksimal qalxmaya maruz qalan qari§iq-qaymali, yüksak intensiv par9alanmi§ daglar.Yamaclarin meyilliyi 70-800-dir. 0n intensiv yayilib Damar9in- 9ay, Kam,Sari- güney 9ay, Qizilqaya, Donuz9a 9aylarinin manba hissalari Geni§ yayi-lib. Hara-katli Damar-9in9ay, Kam, Qizilqa ya,Do-nuz9a, Sarigü-ney, Taka-Cuxur, Qaynar 9aylarin inanba hissala-ri
Yüksak dagliq (2500-3600m) Subnival 3500-3000-m ------- , yamaclarin meyilliyi 50-700- 0n inten- Damar9in-9ay, Kam, Qizilqaya, Donuz9a, Sarigüney 9aylarinin manba hissalari, Caxildag Geni§ Yayi-lib.
dir. siv yayilib Hara-katli
Alp 3000-2600m intensiv Kaskin azalir. Kas-kin artir. Qis-man barki-dilmi§ Ki§9ay qollari-nin manba hissa- lari
Subalp2600- Müla- Kas-
2200-(1800m) yim kin
intensiv Artir. Qis-man barki-dilmi§
Ortdagliq (2500-1200 m) Ortadagliq fistiq-valas me§alari 9002000, 2200)m-dan Qari§iq qaymali orta intensiv par9alanmi§ daglar, meyilliyi 25-600-dir. Zaif intensiv Aza-lir. Barki-dilmi§ Ki§ay qollari-nin orta axarlari
Al9aqdag- liq 1200-600m Valas-palid me§alari 500550 m-dan 900-1000m-a qadar, 600-800m me§a-9ól-kol Qari§iq-qaymali, al9aq,par9alanmi§ daglar, meyilliyi 15-350 Yox-dur Aza-lir, barki-dilmi§ §aki §ahari, Ki§, Oxut, kand-lari, Gatir- ma konusu
Dagatayi düzanlik 600-200m £aman-kol 400-600m, quru-9ól 400-200m-a qadar Akkumulyasiyanin üstünlük ta§kil etdiyi zaif par9alanmi§ yamaclar, meyillik 15-10 Yox-dur Gatir- ma konusu
Cadval 3. Ki§9ay hóvzasinda ucqun, ufantilarin saciyyasi.
Yuxaridaki faktlara asaslanaraq deya bilarik ki, Ki§9ay dagatayi düzanlik zaif, al9aqdagliq -mülayim, orta dagliq - orta va gargin, yuxaridagliq gargin va 90X gargin geomorfoloji garginliya malikdir.Masafadan zondlama materiallarinin de§ifralanmasi tadqiqat arazisinda xarita -sxemda gostarilan bu land§aft komplekslarina uygun olaraq müasir nival-qlisial, qlisial, zonal humid, arid va qravitasiya, azonal su-eroziya va su akkumulyativ kimi morfoskulpturlar yaranir. MZ metodu vasitasila gostarilan land§aftlar daxilinda u9qun va ufantilarin saciyyasi müayyan edilmi§dir.
Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, nival qur§aq denudasiyanin yüksak intensivliyi ila se9ilir. Kaskin par9alanmi§ qayaliq qur§aq asasan tez afinan qumlu, gilli §istlar, qumda§lari, mergel, ahangda§larindan ibaratdir. 9dabiyyat materiallarinin tahlili va kosmik §akillarin de§ifralanmasin naticasinda bu sahalarin torpaq va bitki ortüyündan mahrum olmasi, sildirim qayaliq qur§agin a§inma mahsullarinin daralarin dibina yigilaraq taqriban 100 m-dan qalin tabaqali 9oküntü qatlari amala gatirirmasi müayyan edilmi§dir. Kosmik §akillarin de§ifralanmasinda zirvalarin qar-buz ortüyü buzun a9iq ag rangli kondalan zolaqlari ila moren 9oküntülarinin tünd rangli zolaqlari ila novbala§ir [8,s.127-134]. Seyidyurd (3720m), Hohurdag (3597m), ^axil (3150m), ^uxadurmaz (3550m) zirvalari müasir buzlaq-ekzarasion relyef formalari ila saciyyalanir, a9iq va tünd rangli daginiq lakalar §akilinda de§ifra olunur. 2800-3000m yüksakdagliq-9aman kompleksi va 3200-3500m hündürlüklarda subnival land§aft kompleksi dar zolaq §akilinda yerla§ir. Yüksakdagliq-9aman land§afti 1800-2000 va 2800-3000m yüksakliklarda subalp va alp 9amanliklarini ahata ed ir. Kosmik §akillarin de§ifralanmasinda subalp va alp 9amanliklari nisbatan tünd fonda a9iq laklar kimi gorünür. £ilpaq yamaclar a9iq fon kimi müayyan olunur. Masafadan zondlama metodu va 9ol tacrübalari vasitasila müayyan edilmi§dir ki, bu arazilarda ekzomorfogen proseslarin yaratdiqlari azonal
qravitasiya tip morfoskulptorlarin - qar u9qunlari, u9qun, ufanti, sürü§ma, sel ocaqlarinin rolu böyükdür.
Daha 90X qayaliq va müayyan qadar yüksakdagliq-9aman land§afti ü9ün orta va iri 0I9ÜIÜ u9qunlar saciyyavidir. Onlar sellari iri qaymalar, dallarla tamin edir va tünd fonda a9iq lakali -kantrasli formada de§ifra olunur. Damar9in, Sarigüney, £uxadurmaz9ay hövzalarinda u9qunlar geni§ yayilib. Lakin Damar9in9ayin manba hissasi sellari asas qidasini ta§kil edan u9qunlarin 9oxlu ila se9ilir. Zaman getdikca u9qunlarin üzarini bitki örtüyü örtarak kontrasi azaldir va onlari de§ifra etmak 9atinla§ir. Qayaliq qur§agin a§agi sarhadlarindan ba§layaraq ufanti konuslari artir.
§akil 1. Ki§9ay hövzasinin ekzodinamik proseslarinin land§aft yarim tiplari ila alaqasi xarita-sxemi (M.S.Mammadzada, B.e.Budaqov, 1965, i.E.Mardanov, V.e.Quluzada, 1998, Í.Y. Ku9inskayanin materiallari asasinda 2011, S.T.Feyzullayeva, 2012). Land§aftlar: 1-intensiv par9alanmi§ yüksakdagligin nival va qisman subnival(3000-3600m),2-intensiv par9alanmi§ yüksakdagligin alp 9amanliklari (2600-3000m), 3-intensiv par9alanmi§ yüksakdagligin subalp 9amanliklari (1800-2600m), 4- orta dagliq me§a (1200m-2500m.), al9aq dagliq me§a(1200-600m.), dagatayi düzanlik(600m-200m).
Denudasiya proseslari.7- Ba§ Qafqaz suayrici xatti, 8- u9qun, 9-ufanti, 10-sart 9ixintili qayalar, 11-morenlar, 12- V §akillidaralar, 13- karlar, 14- valunlar, 15-gatirma konusu, 16- müasir akkumulyativ 9öküntülar
Onlar harakatliliyi ila secilir. Yüksakdagliq qur§aqdan ortadagliq qur§aga dogru dag-9aman qur§aginda qisman barkidilmi§, metalarla alaqadar olaraq ortadagliqda barkidilmi§ töküntülara rast galinir.1600-1500m-dan ba§layaraq ufantilar azalir [2,5-21]. Al9aq dagliqda son illar antropogen tasirdan bitki örtüyü kaskin pozulan yamaclara daha 9ox rast galinir. Bela sahalarda ufanti konuslarina rast galinir. Ufanti konuslarini qidalandiran süxurlarin litologiyasi va teksturasindan
asili olaraq onlarin tarkibi müxtalif öl9ülü ola bilar. Ki§9ay hövzasi ü9ün qumlu-gilli ufantilar saciyyavidir. K§ de§ifralanmasinda ufantilar spesifik konus§akilli formasi va a9iq rangli tonlari ila se9ilir. Konusun zirva hissasi ufantinin qidalanma manbayina yamacin zirvasina dogru yerla§ir. Ufanti konuslarinin mahsullari tranzit hissada bazan yamac boyu zolaq va bazan isa yamacin atayina qadar 9ataraq nisbatan iri sahani bütünlükla örtarak §leyf amala gatirir. Iri, orta öl9ülü ufanti konuslari K§ de§ifralanmasinda aydin tünd va a9iq ranglardan ibarat dan§akilli strukturla se9ilir.Qo9umirix, §ovatar, £axil daglalarinin §imal samtili qüzey yamaclarinda, Qizilqayada dan§akilli ufantilar aydin mü§ahida edilir.A§inma prosesi naticasinda cavan ufantilar tadrican tündla§ir va atraf mühitin rangina qari§araq 9atin se9ilir.
Natica olaraq onu deya bilarik ki, relyef, iqlim, süxurlarin litologiyasi, bitki örtüyü, son illar antropogen amil Ki§9ay hövzasinda denudasiya prosesinin intensivliyina, bu isa u9qun, töküntülarin geni§lanmasina, sel materiallarinin artmasina sabab olur. U9qunlar asasan 3000m .dan yüksakda, yüksak dagliq-qayaliq qur§aqda, töküntülar isa 3000-1800m arasinda artir va bazan azonal xarakter da§iyir. Qizilqayada cavan ufantilar 9oxalib. U9qun va ufantilarin 9oxalmasi müxtalif tarkibli sel materiallarinin 9oxalmasi demakdir. Hövzanin gatirma konusunun canub-qarba dogru geni§lanmasi da sel faaliyyatinin dinamikliyinin sübütü kimi dayarlandirilir.Qravitasiya proseslarinin hazirladigi sel materiallarinin öyranilmasi, sel gatirmalarinin miqdarini, dagidici gücünü, ke9acayi yeri müayyan etmaya va sellarin idara olunmasina imkan yaradir.
9D9BÍYYAT
1. Ализаде Э.К., Гулиева С.Ю., Мамедов С.Г. Дифференциация горных геосистем в условиях экзодинамической напряженности (на примере Большого Кавказа). Труды Географического Общества Азербайджана, XIII том. Баку, 2008, c.20.
2. Будагов Б.А. Селевые явления в бассейне реки Кишчай и мероприятия по бортьбы с ними. Изд. Академии Наук Азерб. ССР, Баку, 1965, стр. 5-13, 21.
3. Budaqov В.Э. Ki§ 9ayinin harayi. "Elm va hayat" jurnali № 1-2, 2007, sah. 3-9.
4. Budaqov В.Э. Azarbaycanin Böyük Qafqaz hissasinin müasir va qadim buzla§malari. Azarb. SSR EA, 1965, sah. 24-30.
5. Budaqov В.Э. Azarbaycan SSR-nin tabii land§aftlari va onlarin qorunmasi. Baki, Elm, 1974, sah. 10
6. Budaqov В.Э. Ki§9ay va onun sellarina qar§i konstruktiv takliflar. Cografiya Camiyyatinin Эsarlari, I cild, Baki, 2001, s.213
7. Mammadov Q.§., Xalilov M Y. Ekologiya va atraf mühit. Baki, Elm, 2004, sah.296-305.
8. Кучинская И.Я. Ландшафтно-экологическая дифференциация горных геосистем. Баку, 2011, с.33, 127-134.
9. Тарихазер С.А. Основные дифференциации морфоскульптур северо-восточного склона Большого Кавказа. Проблемы геоморфологии и ландшафта. Труды ГО Азербайджана, т VI, Баку, 1999, с.67-77.
10. Ейюбов А.Д. Климатические факторы формирования селей в горах Азербайджана. Материалы V всесоюзного совешания по изучению селевых потоков и мер борьбы с ними. Баку, 1962, стр.18-22
