CC BY
3UDK 633.511:631.
MÙXT9LÎF S9PÎN USULLARININ, GUBR9 NORMALARININ, UCVURMANIN УЭ YIGIM MUDDaTLaRÎNÎN PAMBIQ SORTLARININ M9HSULDARLIGINA УЭ
iQTiSADi GÔST9RÎCÎL9R9 TQSÎRÎ
SEYiDaLÎYEV NiZAMi YAQUB OGLU
Ûmumi akinçilik, genetika va seleksiya kafedrasinin professoru, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, G anca, Azarbaycan
X9LÎLOV XALiQ QURBAN OGLU
Bitkiçilik kafedrasinin dosenti, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, G anca,
Azarbaycan
MBMM9DOVA MiNA ZAMAN QIZI
Ûmumi akinçilik, genetika va seleksiya kafedrasinin ba§ muallimi, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, G anca, Azarbaycan
BABAYEVA KÔNUL ELÇiN QIZI
Ûmumi akinçilik, genetika va seleksiya kafedrasinin ba§ muallimi, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti, G anca, Azarbaycan
Annotasiya. Pambiq bitkisinin mahsuldarliginin va lifin keyfiyydt gôstaricilarinin artirilmasi istiqamatinda çox çaxali tadqiqat içlari aparilmaqdadir.
Tadqiqat sahasinda tatbiq olunan aqrotexniki tadbirlar pambiq sortlarinda mahsuldarligin artma—sinada muxtalif formada tasir gôstarmiçdir. Daha çox mahsul har iki sortda 90x10x1 (111 min adad bitki) sapin sxemi, N100P50K40 gubra normasi, 01 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantlarda alda edilmiçdir. Mahsuldarliq Ganca-103 sortunda 35,8- 37,6 sen/ha va Ganca-110 sortunda 37,9-43,7 sen/ha olmuçdur.
Aqrotexniki tadbirlardan asili olaraq har iki sortda iqtisadi gôstaricilar bir-birindan muayyan qadar farqlanmiçdir. Ganca-103 sortunda an yuksak gôstarici 90x10x1 (111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gubra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda muçahida edilmiçdir. Hamin variantda xalis galir 1569 manat va rentabellik saviyyasi 129,6 % olmuçdur.
Ganca-110 sortunda 90x10x1 (111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gubra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1757 manat va rentabellik saviyyasi 145,2 % olmuçdur. Ganca-110 sortunun iqtisadi gôstaricilari daha yuksak olmuçdur.
Açar sôzlw. Pambiq, mahsuldarliq, ucvurma, yigim muddatlari, sapin usullari, gubra nprmalari, mahsulun dayari, xarclar, xalis galir, rentabellik saviyyasi.
Pambiqçiligin inkiçafi daim Prezident ilham 3liyevin diqqat markazindadir. Bu sahanin inkiçafi ila bagli Dovlat Proqraminin qabulu va icrasi, fermerlara verilan subsidiyalarin artirilmasi va digar dastak tadbirlari pambiqçilarimizi daim yuksak naticalar alda etmaya ruhlandirir.
"Azarbaycan Respublikasinda pambiqçiligin inkiçafina dair 2017-2022-ci illar uçun Dovlat Proqrami" (bundan sonra - Dovlat Proqrami) pambiqçiliga dovlat dastayinin guclandirilmasina va bu sahada problemlarin hallina yonaldilmiçdir [1].
Malumdur ki, aqrar sektorun strateji va ölkaya valyuta gatiran mühüm sahalarindan biri olan pambiqçiliq amaktutumluluguna va ümumi mahsul buraxili§inin hacmina göra yüksak göstaricilari ila seçilir.
Pambiq istehsali ûçûn respublikamizda alveri§li tabii iqlim §araitinin va ananalarin mövcudlugu, emal sanayesinin xammala talabatinin yerli istehsal hesabina ödanilmasi imkanlari, hamçinin pambiq va ondan hazirlanmi§ son mahsullar üzra ixrac potensiali pambiqçiligin daha da inki§af etdirilmasini zarurata çevirir. Mahz buna göra ölkada pambiqçiligin inki§afina alveriçli çaraitin yaradilmasi aqrar siyasatin prioritet vazifalarindan biri kimi müayyan edilmi§dir.
26 yanvar 2022-ci il tarixinda Salyanda "Pambiqçiliq-2022: qar§ida duran vazifalar" mövzusunda Respublika Mü§avirasi keçirilib. Rayon icra hakimiyyatinda keçirilan mü§avirada kand tasarrüfati naziri inam Karimov, Azarbaycan Meliorasiya va Su Tasarrüfati ASC -nin sadri Zaur Mikayilov, Azarbaycan Sanaye Korporasiyasinin ba§ direktoru Kamran Nabizada, Kand Tasarrüfati Nazirliyi Aparatinin va tabeli qurumlarinin nümayandalari, pambiq tadarükü va emali çirkatlarinin rahbarlari, Azarbaycan Dövlat Aqrar Universitetinin rahbarliyi, rayon icra hakimiyyati strukturunun masul çaxslari, pambiq akini aparilan rayonlarin Dövlat Aqrar inki§af Markazlarinin rahbarlari, pambiqçiliqla maçgul olan fermerlar içtirak ediblar.
Kand tasarrüfati naziri inam Karimov mü§aviradaki çixiçinda qeyd edib ki, pambiqçiliq ölkamizda güclü ananalari olan kand tasarrüfati sahalarindan biridir. Bu sahanin inkiçafi fermerlarimizin galirlarinin çoxalmasina, bölgada maçgulluq saviyyasinin artmasina müsbat tasir edir. Son illar arzinda dövlat tarafindan pambiqçiligin inkiçafina dastak tadbirlarinin güclandirilmasi bu sahani fermerlarimiz ^ün daha da calbedici edib. Bu sahaya maragin artmasi naticasinda pambiq istehsalinin hacmi va orta mahsuldarliq göstaricilari ildan-ila yüksalir.
Müxtalif inkiçaf fazalarinda pambiq bitkisinin qida maddalarina münasibat eyni deyildir. Bir ton xam pambigin yaranmasinda 50 kq azot, 11 kq fosfor, 50 kq kalsium, kükürd, maqnezium, va natrium harasindan 10 kq, 2 kq damir, 200 qr bor, 50 qramdan az mis, va sair elementlar lazimdir.
Pambiq istiliya çox talabkar bitki olub bu da onun ilk m an§a markazlarinin tropik ölkalar olmasi ila alaqadardir. Bu baximdan pambiq bitkisi ölkamizin isti zonalarinda geni§ becarilir. Toxumun cücarmasi da daxil olmaqla pambigin yax§i inkiçaf edib mahsul vermasi ^ün optimal temperatur 25-30 0C-dir.
Pambiq i§iga talabkar bitkidir. Bütün gün arzinda güna§ §üalarinin dü§düyü açiq sahalar pambiq ^ün alveriçli sayilir. Bela §araitda pambiq bitkisi öz yarpaqlarini güna§ §üalarina perpendikulyar vaziyyatda saxlamaga çaliçir. Güna§ batanda isa yarpaqlar a§agi sallanir, sanki "yatir". öksar pambiq sortlari qisa gün (9-10 saatliq) sevan bitkilardir. Gün arzinda içiqli saatlarin uzunlugu bitkinin normal inkiçafi üçün ahamiyyatladir. Pambiq yarpaqlarinin daimi güna§a taraf çevrildiyi asan mü§ahida olunur. Çox davam edan buludlu va dumanli günlar pambiq bitkisina pis tasir göstarir, onun vegetasiya dövrünü uzadir. Yetiçma va qozalarin açilmasi gecikir. Güna§ içiginin azligi bar orqanlarinin tökülmasina da sabab ola bilar. Pambiq bitkisinin bütün növlari qisa gün talab edir. Yax§i barverma günün uzunlugu 10-12 saat oldugu vaxt mü§ahida edilir. Pambiq bitkisinda çixi§ alindiqdan 3-9 gün sonra qisa gün tasirina hassasliq hiss edilir. Ela bu xüsusiyyatina göra pambiq bitkisini qisa müddatda akir va mahsulunu götürürlar. Pambiq bitkisinin vegetasiya müddati, taxminan 6 ay çakir ki, bu da asasan, yay dövrüna, az halda isa yaz va payiz faslina tasadüf edilir. Hamin dövrda, asasan, güna§li günlarin sayi çox olur va bitki yaxçi mahsul vera bilir.
Pambiq bitkisinin hayatinda suyun rolu çoxdur. Suvarma pambigin hayat tarzini tanzimlayir, tarlada mikro iqlimi d ayiçir, isti yay günlarinda torpagi sarinlaçdirir. Suvarma ila torpaqda qida maddalarinin çevrilmasi intensivlaçir, su va qida rejimi tanzimlanir. Ela ona göra da respublikamizda bu bitki suvarma çaraitinda becarilir. Çiçaklama baçlayana qadar pambigin
suya talabati nisbatan az olur, çûnki bu dövrda havalar çox mülayim va qisman rûtubatli keçir. Bununla birlikd a bitkinin gövdasi kiçik olur va sathi az su buxarlandirir. Pambiq ikin ci yarpaq fazasinda bir sutkada har hektardan 10-12 m3 su buxarlandirir. Bela buxarlanma qônçalama fazasinda 30-50 m3-a çatir. - Bitki çiçaklama fazasinda daha çox su talab edir. Çûnki bu dövrda bitkida çoxlu yarpaq, budaq, bar orqanlari amala galir. Eyni zamanda çiçaklama fazasinda hava çox isti keçir. Qozalar yetiçmaya baçlayanda bitkinin suya talabati getdikca azalir. Çûnki bu dövrda bitkinin hayat faaliyyati qisman zaiflayir, buxarlandirma sathi azalir. Hamin dövrda havanin temperaturu da açagi dûçûr. Qozalar yetiçan dövrda har hektardan sutkada 30-40 m3 su buxarlanir. Ümumiyyatla, vegetasiya mûddatinda har hektara 6000-8000 m3 su sarf olunur.
Çoxsayli tadqiqatlar naticasinda mûayyan olunmuçdur ki, pambiq inki§afinin ilk dövründa azot va fosfor elementina daha çox talabkardir. Qönçalama baçlandiqdan sonra quru kûtla artimi intensiv yûksaldiyi ûçûn buna münasib da qida maddalarina talabat artir. Çiçak açandan pambiq lifi yetiçana qadar üzvi maddalarin toplanma dinamikasi intensiv gedir. Pambiq yetiçmaya baçlayanda bitkinin vegetativ üzvlarinin böyümasi, demak olar ki, dayanir va quru kûtla bar orqanlarinin inkiçafi hesabina artir. Quru kûtla artdiqca bitki daha çox qida elementlari talab edir. Pambiq çiçaklamaya baçlayandan kûtlavi yetiçmaya qadar olan mûddatda daha çox qida elementlari sarf edir.
ilk dövrda fosfor kifayat etmazsa, bitkinin kök sisteminin inkiçafi langiyir va meyva orqanlarinin amala galmasi gecikir. Vegetativ orqanlarda azot v a fosforun maksimum miqdari isa, asasan, kûtlavi çiçaklama dövrüna dûçûr. Sonralar hamin azotlu birlaçmalar bitki orqanlarinda get-geda azalir va bu da onlarin vegetativ orqanlardan qozaya dogru axmasi ila izah olunur. Çiçaklayanadak bitkinin torpaqdan aldigi azot asasan yarpaqlarin amala galmasina sarf olunur. Qoza amalagalma dövmnda bar orqanlarinin azot va baçqa qida maddalarina talabati xeyli artir.
N.Y. Seyidaliyev, X. Xalilov (2019) göstarmi§dirlar ki, Azarbaycan Respublikasinin Mil va Qarabag bölgalarinda 60 sm carga arasi sapin sxeminda hektarda 160 min adad bitki saxlanilmasi mahsuldarligi 5-7 sen/ha artirir.
N.Y. Seyidaliyev (2012) Mil dûzû çaraitinda apardigi tadqiqatlara asaslanaraq göstarmi§dir ki, 1-4-0 suvarma sxeminda N250P200K75 gûbra normasi çaraitinda pambigin mahsuldarligi 6-8 sen/ ha yûksak olmuçdur [2,325 sah].
Djumayev §.V. (2017) Apardigi elmi-tadqiqat içinin naticasina asaslanaraq qeyd edir ki, seleksiya içlarinin asas vazifasi ortalifli pambiq növlarina maxsus yeni mahsuldar, xastalik va zararvericilara qarçi davamli, keyfiyyatli lif çiximina malik, tez yetiçgan sortlarin alda edilmasindan ibaratdir. 9gar aparilan tadqiqatlar naticasinda bu tip pambiq sortlarinin vegetasiya mûddatlarini 20-25 gûn qisaltmaq mûmkûn olarsa, pambiq sentyabr ayinin axirina kimi yigilar va hektardan mahsuldarligi 30-40% artirmaq olar. Bûtûn hallarda istar çarpazlaçdirma prosesinda, istarsa da hibridlaçdirma materiali ûzarinda aparilan sonraki içlarda hibridlaçdirma metodu ila seleksiyanin samaraliliyini yûksaltmak ûçûn böyük imkanlar vardir [7, s.38-39].
Draqavsev V. A. (2015) uzun mûddatli davamli çakilda apardigi tadqiqat içina asaslanaraq göstarir ki, har bir bitkinin yûksak va keyfiyyatli mahsul vermasi, seleksiya içlarinin dûzgûn yerina yetirilmasindan, alinan sortlarin va hibridlarin mahsuldarligindan, elacada onlarin xastalik va zararvericilara qarçi davamli olmalarindan asilidir. Normal tabii-iqlim çaraitinda har hansi bir madani bitki sortu gz genetik xûsusiyyatlarini uzun mûddat özünda qoruyub saxlamalidir. Artiq Azarbaycanda son dövrlarda yeni pambiq sortlarinin yaradilmasinda innovativ texnologiyalara daha çox ûstûnlûk verilir. Belaki. Çin, Pakistan, Hindistan AB§-n Texas çtatindan, tûrkûyadan gatirilmiç innovativ texnologiyalar qabaqcil tasarrûfatlarda tatbiq olunmaqdadir [8,s.130-137].
Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q., Mammadova M.Z. (2G22) apardiqlari tadqiqatlara asaslanaraq qeyd edirlar ki, Ganca-11G sortunda 9Gx1Gx1(111 min adad bitki) sapin sxemi, hektara N1GGP5GK4G gübra normasi, Gl avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1851 manat va rentabellik saviyyasi 211.5 %, 9Gx15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi hektara N1GGP5GK4G gübra normasi, Gl avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda isa hamin göstaricilar 1628 manat va 186.G% taçkil etmi§dir, 9GxlGxl(lll min adad bitki) sapin sxemi, N12GP75K5G gübra normasi, l2 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 166G manat va rentabellik saviyyasi 189.7 %, N12gP75K5g12 avqustl5 oktyabrda yigim aparilan var iantda xalis galir 1546 manat va rentabellik saviyyasi l76,6 % olmuçdur [4,s.343-349].
Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q. (2G22) Pambiq bitkisi gübralara talabkardir. Pambiq bitkisinin torpaqda olan azotdan istifada amsali 5G %-a, fosfor üzra 15-2G %-a, kalium üzra 65-7G %-a barabardir. Buna göra da azot va fosfor gübralarini bitkilarin talab etdiyi miqdardan çox vermak maslahat görülür. Verilan gübralarin samaraliliyi azotla fosforun düzgün nisbatindan xeyli asilidir[5,7G sah].
Biqarayev O.K. (2G12) tacrübalarina asaslanaraq qeyd edir ki, müvafiq bitkilarin sort va hibridlari üzra hayata keçirilan müsabiqali sort-sinaqlari, o cümladan tasarrüfat faydaliligi sinaqlari, farqlilik, oxçarliq va sabitlik sinaqlari, hamçinin digar dövlat qurumlari va özal tasarrüfatlarinin sahalarinda hayata keçirilan sinaqlar ba§a çatdiqdan sonra naticalara dair müvafiq malumatlar Dövlat Xidmati tarafindan tam araçdirilacaq, tahlil edilacak va bundan sonra raqabat qabiliyyatliliyi yüksak olan va zamanatli mahsul artimini tamin eda bilan sortlarin müayyanla§dirilarak istehsalatda istifadaya verilmasi maqsadila dövlat qeydiyyatina alinmasi, patent qabiliyyati çartlarini tamin edan sortlara isa mühafiza hüququ (patent) va müalliflik çahadatnamasi sanadlarinin verilmasina baxilir [6,s.36G-362].
Seyidaliyev Nizami, Khalilov Khalig, Mamedova Mina (2G21) apardigi uzun müddatli tadqiqatin naticasi olaraq qeyd edir ki, gübralama sisteminin farqlandirici xüsysiyyati ondan ibaratdir ki, tprpaqlarin aqrokimyavi xüsusiyyatlarini öyranmadan gübralari tatbiq etmak olmaz. ilk önca torpaqlarin fiziki-kimyavi xüsusiyyatlara nazara alinaraq gübralarin norma va miqdarini tayin etmak olar [9,s.117-120].
l ton xam pambigin istehsalina 5G kq azot, 5G kq fosfor, ll kq kalium, 5G kq kalsium, kükürd, maqnezium va natriumun harasindan 10 kq, 2 kq damir, 200 qram bor, 50 qramdan az mis va sair elementl ar lazimdir.
Azot va fosfordan sonra torpaqda pambiq bitkisina daxil olan an mühüm elementlardan biri da kaliumdur. Pambiq bu qida maddasina da talabkardir.
Pambiqda ilk inkiçaf dövründan 2-3 asl yarpaq amala galanadak kalium azotdan az t alab olundugu halda inkiçafinin axirlarina dogru kaliuma talabat azota olan t alabati ötüb keçir.
Qö^alama dövründa kalium çatiçmadiqda çoxlu yarpaq tökülür, gövdanin çakisi azalir. Bitki bu madd a ila yaxçi tamin olunmadiqda çakarlarin yarpaqlardan bar orqanlarina aximi pozulur. Bu hal isa lif va toxumun struktur elementl arinin amala galmasini langidir.
Pambiqçiliq tasarrüfatlarinda torpaqdan samarali istifada olunmasi onun münbitliyinin qorunmasi va barpasi maqsadila yeni növbali akin dövriyyalari va bu növbali akinlara uygun torpaq becarma sistemlarinin içlanmasi vacib masalalardandir. Bela ki növbali akinlar ekoloji sistemin qorunmasinda, torpagin münbitliyinin barpasi va yax§ila§dirilmasinda, o cümladan, torpaqdan rasional istifad a olunmasinda avazsiz rol oynayir. Buna göra da abas deyildir ki, növbali akini torpagin sanitari va münbitlik fabrikasi adlandirirlar.
Pambiq bitkisi ^ün an yax§i salaf bitkilari danli paxlali bitkilar, onlardan sonra is a danli taxil bitkilari hesab olunur. Lakin qeyd olunan bitkil ar içarisinda pambiq ^ün an yax§i salaf bitkisi yonca hesab edilir. Yonca kök yumrulari vasitasila torpagi azotla zanginlaçdirir. Torpagin münbitliyinin artirilmasinda, onun su-fiziki xassalarinin yax§ila§masinda va torpagin
eroziyasinin qarçisinin alinmasinda yonca böyük aqrotexniki ahamiyyata malikdir. Yonca pambigin vilt xastaliyi ila da mübarizada bioloji mübariza üsuludur. Bela ki yoncadan sonra torpaqda vilt xastaliyinin asas töradicilari sayilan vertsilium göbalaklari mahv olur. Yonca tara-findan torpaqda daha çox kök va yerüstü kütla toplanir ki, onlari §umlamaqla torpaq üzvi maddalarla zanginlaçir va bu alveriçli çaraitdan yoncadan sonra növbala§an pambiq bitkisi istifada edir.
Tatbiq olunan aqrotexniki tadbirlar pambiq sortlarinda mahsuldarligin artmasinada müxtalif formada tasir göstarmi§dir. Daha çox mahsul har iki sortda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N100P50K40 gübra normasi, 01 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantlarda alda edilmiçdir. Mahsuldarliq Ganca-103 sortunda 35,8- 37.6 sen/ha v a Ganca-110 sortunda 37.9-43,7 sen/ha olmuçdur.
Tatbiq olunan aqrotexniki t adbirlar tacrübanin iqtisadi samaraliliyinada müxtalif formada tasir göstarmi§dir. Ganca-103 sortunda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, hektara N100P50K40 gübra normasi, 01 avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1610 manat va rentabellik saviyyasi 133.0 %, 90x15x1(74 min adad
сельскохозяйственные науки
Cadval 1
Müxtalif sapin üsullarinin, gübra normalarinin, ucvurmanin va yigim müddatlarinin pambiq sortlarinin mahsuldarligina tasiri ( sen/ha)
3 50
V a r i a n t l a r Mahsuldarliq Mahsula göra farq
Sentnerla Faizla
Sortlar Sapin sxemi Gübra normalari Uc vurmanin müddatlari Yigim müddatlari
Ganca-103 90x10x1 (111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 37,6 - -
90x15x1 (74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 35,8 -1,8 -4,9
90x10x1 (111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 37,0 0,4 1,0
90x15x1 (74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 36,2 -1,4 -3,8
Ganca-110 90x10x1 (111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 43,7 5,1 13,9
90x15x1 (74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 39,0 1,4 3,8
90x10x1 (111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 39,7 2,1 5,7
90x15x1 (74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 37,9 0,2 0,5
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11 сельскохозяйственные науки
2020 - 5.497 ISI 2019 - 0.172
Cadval 2
Müxtalif sapin üsullarinin, gübra normalarinin, uc vurmanin va yigim müddatlarinin pambiq
sortlarinda iqtisadi göstaricilara tasiri
V a r i a n t l a r Mahsuldarliq (sen/ha) Mahsulun ümumi dayari (manatla) Istehsal xarclari (manatla) Xalis galir (manatla) Rentabel lik saviyyasi. (%-la)
Sortlar Sapin sxemi Gübra normalari Ucvurmanin müddatlari Yigim müddatlari
Ganca-103 90x10x1(111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 37,6 2820 1210 1610 133,0
90x15x1(74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 35,8 2685 1200 1485 122,7
90x10x1(111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 37,0 2775 1206 1569 129,6
90x15x1(74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 36,2 2715 1200 1515 125,2
Ganca-110 90x10x1(111 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 43,7 3277 1297 1980 163,6
90x15x1(74 min adad bitki) N100P50K40 01 avqust 25 Sentyabr 39,0 2925 1265 1660 137,1
90x10x1(111 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 39,7 2977 1220 1757 145,2
90x15x1(74 min adad bitki) N120P75K50 12 avqust 15 Oktyabr 37,9 2842 1244 1598 132,0
bitki) sapin sxemi hektara N100P50K40 gübra normasi, 01 avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda isa hamin göstaricilar 1485 manat va 122.7% taçkil etmi§dir. 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1569 manat va rentabellik saviyyasi 129.6 %, N120P75K5012 avqust15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1515 manat va rentabellik saviyyasi 125.2 % olmuçdur.
Ganca-110 sortunda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, hektara N100P50K40 gübra normasi, 01 avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1980 manat va rentabellik saviyyasi 163.6 %, 90x15x1(74 min adad bitki) sapin sxemi hektara N100P50K40 gübra normasi, 01 avqustda ucvurmanin va 25 sentyabrda yigim aparilan
variantda isa hamin göstaricilar 1660 manat va 137.1% ta§kil etmiçdir, 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1757 manat va rentabellik saviyyasi 145.2 %, N120P75K5012 avqust15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1598 manat va rentabellik saviyyasi 132,0 % olmuçdur.
Natica. Ölkamiz ^ün prioritet bitkilardan hesab olunan pambiq bitkisinin mahsuldarliginin va lifin keyfiyyat göstaricilarinin artirilmasi istiqamatinda çox §axali tadqiqat içlari aparilmaqdadir. Tadqiqat içinda tatbiq olunan har bir aqrotexniki tadbirin optimal müddatda yerina yetirilmasi sortlarin struktur göstaricilarina müsbat tasir etmiçdir.
Xüsusanda tadqiqat sahasinda tatbiq olunan aqrotexniki tadbirlar pambiq sortlarinda mahsuldarligin artmasinada farqli çakilda tasir göstarmi§dir. Daha çox mahsul har iki sortda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N100P50K40 gübra normasi, 01 avqust tarixinda ucvurmanin aparilmasi va sentyabrin 25-da yigim aparilan variantlarda alda edilmiçdir. Mahsuldarliq Ganca-103 sortunda 35,8- 37,6 sen/ha va Ganca-110 sortunda 37,9-43,7 sen/ha olmuçdur.
Aqrotexniki tadbirlardan asili olaraq har iki sortda iqtisadi göstaricilar bir-birindan müayyan qadar farqlanmiçdir. Ganca-103 sortunda an yüksak göstarici 90x10x1 (111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda mü§ahida edilmiçdir. Hamin variantda xalis galir 1569 manat va rentabellik saviyyasi 129,6 % olmuçdur.
Ganca-110 sortunda 90x10x1(111 min adad bitki) sapin sxemi, N120P75K50 gübra normasi, 12 avqustda ucvurma aparilan va 15 oktyabrda yigim aparilan variantda xalis galir 1757 manat va rentabellik saviyyasi 145,2 % olmuçdur. Ganca-110 sortunun iqtisadi göstaricilari daha yüksak olmuçdur. Sapin üsullarinin, gübra normalarinin, ucvurmanin va yigim müddatlarinin optimallaçdirilmasi pambiqçiliqda an vacib masalalardandir.
9D9BiYYAT
1. öliyev i.H "Azarbaycan Respublikasinda pambiqçiligin inkiçafina dair 2017-2022-ci illar ûçûn Dövlat Proqrami" Baki çahari 13 iyul 2017- ci il.
2. 2.Seyidaliyev.N.Y. Pambiqçiligin asaslari. Dars vasaiti. "Çarq-Qarb" naçriyyati. Baki 2012.325sah.
3. Seyidaliyev.N.Y. Aqrokimyanin asaslari. Darslik.Vektor. Beynalxalq Elm Markazi Baki. 2016.460 sah.
4. Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q., Mammadova M.Z. Mûxtalif sapin ûsullarinin, gûbra normalarinin, ucvurmanin va yigim mûddatlarinin pambiq sortlarinin ûmumi inkiçaf dinamikasina va asas gövdanin hûndûrlûyûna tasiri, ispec 13 th international conferece on engineering & natural sciences march 19-20, 2022. Burdur, Turkey.page. 343-349.
5. Seyidaliyev. N.Y., Xalilov.X.Q. Pambiqçiliqda mövcud problemlar va onlarin halli yollari. Fermerlara tövsiyya.ADAU-nun naçriyyati. Ganca 2022. 70 sah.
6. Бигараев О.К. Технологические свойства волокна в сортоиспытании изучаемых сортов /О.К. Бигараев, И.Р. Гусейнов // Макта шаруашылыгын дамытудьщ гылыми непздерь-Атакент. - 2012.- С. 360-362.
7. Джумаев Ш.В. Урожайность и технологические показатели скороспелых, средневолокнистых линий хлопчатника. /Международный сельскохозяйственный журнал. 2017, № 5, с. 38-39.
8. Драгавцев В.А. Инновационные технологии селекции растений на повышение продуктивности и урожая / В.А. Драгавцев, В.П. Якушев // Труды Кубанского государственного аграрного университета, выпуск 3 (54), 2015.- С.- 130-137.
9. Seyidaliyev Nizami, Khalilov Khalig, Mamedova Mina. influence of different metods and fertilization rates on the structural performace of cotton varieties. Rescareh in: Agricultural & Veterianary Sciences Vol.5. №.3, Baku, 2021, pp.117-120.
