CC BY
4Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ
УДК: 634.11; 631-53
CULFA RAYONU aRAZÍSÍNDa BEC9RÍL9N BADAM SORT УЭ FORMALARININ
AÇKAR EDiLMЭSi УЭ POMOLOJÍ XÜSUSiYYЭTLЭRÍNiN ÔYRЭNiLMЭSi
BAYRAMOV LOGMAN ЭHЭD OGLU
Naxçivan Dovlat Unversitetinin "Tabiat§ünasliq va kand tasarrüfati" fakultasinin dosenti
Annotasiya. Mdqalddd Culfa rayonu drazisindd yayilmiç, müxtdlif vaxtlarda yetiçdn yerli vd gdtirilmd badam (Amyqdalis L.) sort vd formalarinin tddqiq olunmasi, onlarin yetiçmd müdddtldrind vd mdhsuldarligina gord qiymdtldndirmdsi, tdsdrrüfat dhdmiyydtli sortlarin seçilmdsi, aqroekoloji xüsusiyydtldrinin oyrdnilmdsi, ad vd sinonimldrinin ddqiqldçdirilmdsi, onlarin hansi zonada dkilib becdrilmdsi seleksiya içldrindd istifadd perspektivldri verilmiçdir. Bunlarla yanaçi qiymdtli sort vd formalarin yaradilmasi, dndndvi sortlar üzdrindd genetik cdhdtddn yax§ila§dirici içldrin aparilmasi, hdmçinin qiymdtli vd perspektivli qddim yerli sortlari artirib çoxaldaraq genofondunu yaratmaq i§in dsas mdqsddidir. Hdmçinin Culfa rayonu drazisindd ilk olaraq badamin 7 sortunun vd 2 formasinin yayildigi müdyydn olunmuçdur. 2 forma ilk ddfd olaraq açkar edilmiç vd açkar edildiyi drazinin adi ild §drti olaraq adlandirilmiçdi. Bdzi badam sort vd formalarinin pomoloji xüsusiyydtldri verilmiçdir.
Açar sozldr:Culfa, sort, forma, badam, seleksiya, pomoloji, aqrobioloji,genefond, yerli, gdtirilmd, çoxaltmaq.
Azarbaycan Respublikasinin digar bolgalarindan farqli olaraq Naxcivan Muxtar Respublikasinin torpaq iqlim §araiti meyva bitkilarinin tez boyumasi, inki§afi, bol va yüksak keyfiyyatli mahsul vermasi ûçûn cox alveri§lidir. Badam bitkisi da Naxçivanin an qadim meyva bitkilarindan biridir.
Badam yabani halda Türkmanstanda, Tacikstanda, Ozbakstanda, Dagistanda, Azarbaycanda, Türkiyada va Suriyada geni§ becarilir. Naxçivanin dagliq zonalarinda cir badamliqlar vaxtila olduqca boyük sahalari tutmuçdur. Bu badamliqlar sonralar tadrican qirilb mahv edilmi§, bazi al çatmayan yerlarda xirda meçaliklar halinda qalmi§dir. Badamli kandinda vaxtila çoxlu badamliqlar olmuçdur indi çox az bir hissalarda tak tak badam agaclari qalmi§dir.
Aparilan elmi tadqiqat içlarinin naticalari gostarmi§dir ki, Naxçivan MR-in pliosen layinda tapilmi§ da§in üzarinda meyva-gilameyva bitkilarinin yarpaqlarinin izinin olmasi tadqiqatçilar tarafindan ara§dirilmi§dir. Goründüyü kimi muxtar respublikada meyva bitkilarinin yayilma areali çox qadimdir. Hala 1888-ci ilda A.X.Rollov Naxçivan Muxtar Respublikasinda meyvaçiliyin qadim tarixa malik oldugunu bir çox asarlarinda qeyd etmi§dir, hamçinin 1920-30-cu illarda Azarbaycan ETB va SBÍ-nun (indiki Kand Tasarrüfati Nazirliyi Meyvaçilik va Çayçiliq Elmi-Tadqiqat institutunun) bir cox alimlari o cümladan 9.C.Racabli Naxçivan Muxtar Respublikasinda apardigi tadqiqatlar naticasinda bu bolgada almanin, armudun, heyvanin, ariyin, üzümün, badamin bir çox sort va formalarinin oldugunu açkar etmiçdir. Goründüyü kimi muxtar respublikada bütün bitkilarla yana§i badam bitkisinin çox zangin genofondunun olmasi tadqiqatçilar tarafindan sübuta yetirilmiçdir. Bu baximdan badam bitkisinin bu bolgada yayilma arealinin daqiq müayyan edilmasi va aqrobioloji va pomoloji xüsusiyyatlarinin oyranilmasi günün an aktual problemlarindan biridir.
Tadqiqatin maqsadi mahz Culfa rayonu arazisinda yayilmi§, müxtalif vaxtlarda yetiçan yerli va gatirilma badam (Amyqdalis L.) sort va formalarinin tadqiq olunmasi, onlarin yetiçma müddatlarina va mahsuldarligina gora qiymatlandirmasi, tasarrüfat ahamiyyatli sortlarin seçilmasi, aqroekoloji xüsusiyyatlarinin oyranilmasi, ad va sinonimlarinin daqiqlaçdirilmasi, onlarin hansi zonada akilib
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
becarilmasi seleksiya içlarinda istifada perspektivlarinin muayyanlaçdirilmasindan ibaratdir. Bunlarla yanaçi qiymatli sort va formalarin yaradilmasi, ananavi sortlar uzarinda genetik cahatdan yax§ila§dirici i§larin aparilmasi, hamçinin qiymatli va perspektivli qadim yerli sortlari artirib çoxaldaraq genofondunu yaratmaqla, onlari dunya elm alamina Naxçivan MR-in qadim yerli sortu oldugunu tanitmaqdir.
Culfa rayonu arazisinda yayilmi§ muxtalif vaxtlarda yetiçan badam bitkilari dagliq, dagatayi va aran zonalarinda akilib becarilir. Culfa rayonunun genofondunu taçkil edan badam sort va formalarinin yayilma yerlarinin muayyanlaçdirilmasi, muayyan qadar qorunub saxlanilmi§ qiymatli sort va formalarin tadqiqi, onlarin biomorfoloji xususiyyatlarinin ôyranilmasi, calaq usulu ila artirilmasi va qorunmasi aparilan tadqiqatin aktualligidir.
Culfa rayonu arazisinda ilk olaraq badamin 7 sortunun va 2 formasinin yayildigi muayyan olunmuçdur. 2 forma ilk dafa olaraq açkar edilmiç va a§kar edildiyi arazinin adi ila §arti olaraq adlandirilmiçdi. Lakin bu guna kimi bu sort va formalar atrafli çakilda tadqiq edilmami§dir. 9sas maqsadimiz Culfa rayonu arazisinda yayilan, muxtalif vaxtlarda yetiçan yerli va gatirilma badam sort va formalarinin biomorfoloji va fenoloji xususiyyatlarini daqiq ôyranmakla hamin qiymatli va perspektivli sortlari artirib çoxaldaraq genofondunu yaratmaqdan ibaratdir. 2022-ci tadqiqat ilinda fevral ayinin sonlarindan baçlayaraq ekspedisiyalara gedilmi§, Yayci, Gulustan (Cuga), 9razin, 9braqunus, Camaldin, Bananiyar, Goydara, Xo§ke§in, Xanaga, Milax, 9rafsa, Lakatag, Boyahmad, va s. kandlarda sorgularla neça sort va forma badamin yayildigi oyranilmi§, onlar uzarinda tumurcuqlarin §i§masi fazasindan muçahidalara ba§lanilmi§dir.
Material olaraq Culfa rayonu arazisinda becarilan badam sort va formalari gôturulmuç onlar uzarinda fenoloji muçahidalar aparilmiçdir. Bu sortlar icarisindan an qiymatli va perispektivli olan Camaldin kandinda becarilan Da§ badam, Milax kandinda becarilan Qoçalapa, Xo§ke§in kandinda becarilan Kagiz badam va 9razin kandinda becarilan Seyfi sortlari gôturularak onlarin artirilib çoxaldilmasi uçun calaq materiali gôturulmuç, sahibkarin hayatinda va Nabatat baginda calaq edilmi§dir.
Tadqiqat i§i umumi qabul olunmuç metodlarla aparilmi§dir. Tadqiqat i§inin yerina yetirilmasinda Z.M.Hasanov "Meyvaçilik (laborator-praktikum)" 1997 (3, s. 85-136 ); 3.C.Racabli "Azarbaycanin meyva bitkilari" 1966 (5, s. 221-228); Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. 1974 (6, c.123- 156), Плодоводство (Под. Ред.В.И.Якушева). Москва: Колос, 1982 (8, с. 376-384); Г.А Лабанов., Т.В. Морозова, А.С.Овсянников Агальцовой Т.П. «Программа и методика селекции плодовых, ягодных и орехоплодных культур». Орел: Изд-во, ВНИИС, 1980 (10, с. 200-208); va s. proqram va metodikalardan istifada edilmiçdir.
Culfa rayonu arazisinda becarilan meyva bitkilarinin 10-12% -ni qarzakli meyvalar taçkil edir ki, onunda 3-4%-i badam baglarinin payina duçur. Culfa rayonunun dagliq, dagatayi zonalarinda aran zonasina nisbatan badam sort va formalari ustunluk taçkil edir. Aran zonasinda badamin asasan tezyetiçan sortlari becarilir. Dagliq va dagatayi zonalarda isa gecyetiçan sortlari akilib becarilir. Bu arazilarda badam bitkisi asasan §axsi hayatyani sahalarda va kand atrafi yerlarda becarilir. Apardigimiz tadqiqatlarda asas diqqat Culfa rayonu arazisinda badam sort va formalarinin, yayildigi arazilarin muayyanlaçdirilmasi, fenoloji muçahidalarin aparilmasi, har bir sortun çiçaklama va yetiçma vaxtlarinin daqiqlaçdirilmasi va pomoloji xususiyyatlarinin ôyranilmasina yônalmiçdir.
Butun bunlarla yanaçi Culfa rayonu arazisinda ekspedisiyalar zamani badam sort va formalarinin yayildigi arazilardan asili olaraq onlarin çiçaklamasi martl ayinin birinci ongunluyundan
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
aprel ayinin ikinci ongünlüyüna kimi davam edir. Meyvalarin yetiçmasi isa sortlardan asili olaraq avqust ayindan baçlayaraq sentyabr ayinin sonlarina kimi davam edir.
Aparilan elmi-tadqiqat i§larinin çox§axali olmasina baxmayaraq hec bir tadqiqat i§inda Naxçivan Muxtar Respublikasinin Culfa rayonu arazisinda yayilmi§ badam sort va formalarinin daqiq siyahisi heç kim tarafindan oyranilmami§ va ara§dirilmami§dir. Ilk dafa olaraq Culfa rayonu arazisinda badam sort va formalarinin daqiq siyahisi öyranilmi§dir. Bela ki, Culfa rayonu arazisinda badamin 7 sort va 2 formasinin oldugu müayyanla§dirildi.
Tadqiqat ilinda Naxçivan Muxtar Respublikasinin Culfa rayonu arazisinda badam sort va formalarinin baçlica yayilma zonalari müayyan olunmuç, 4 sortun va 2 formanin üzarinda mü§ahidalar aparilmi§, qiymatli va perspektivli olanlarini artirib çoxaltmaq maqsadila meyvalari toplanilmi§ va tacruba sahasinda akini aparilmi§dir. Tadqiqat ili arzinda bir neça perspektivli, mahsuldar, xastalik va zararvericilara davamli badam sort va formalarinin pomoloji xüsusiyyatlari öyranilmi§ va qisaca olaraq açagida verilmiçdir.
Da§ badam:- Culfa rayonunun aksar kandlarinda fardi tasarrüfatlarda geni§ yayilmi§dir. Agacinin hündürlüyü 4-5 m, çatiri piramida §akillidir. Gövdasinin qabigi bozumtul-qahvayi rangdadir. Birillik zoglari 25-35 sm uzunlugundadir. Yarpagi enli lanset çakilda, ucu miz, rangi açiq-yaçildir. Mart ayinin avvalinda çiçaklayir. Meyvasi enli uzunsov, iri, 9-12 q olmaqla formasi yastidir. Meyva saplagi çox qisa, demak olarki qarzayin ela özüna birla§mi§ kimidir. Saplagin uzunlugu 0,30,4 mm, qalinligi 0,5-1 mm-dir. Qarzayin rangi torpaq ranginda, lapanin rangi boz rangda olmaqla çoxda bark deyil. Avqust ayinin avvallarinda yetiçir. Qarzayin üzarindaki qabiq asanliqla parçalanib tökülür. Meyvasindan asasan lapa kimi istifada edilir, yani satiça qabiqli yox hazir lapasi çixarilir. Buda sahibkara qabiqli satmaqdan çox xeyir verir. Dequstasiya qiymati 4,9 baldir.
С \
Da§ badam
Kürdd§i:~ 9sasan Culfa rayonunun Góydara, Qazangi, Xanagah kandlarinda fardi hayatyani sahalarda geni§ yayilmi§dir. Naxgivan Muxtar Respublikasi arazisinda an geni§ yayilmi§ yeni gatirilmi§ sortlardandir. Agaci orta hündürlükda 4-5 metr, gatiri hündür piramidal formasindadir. Góvdasi qahvayi rangdadir. Mart ayinda gigaklayir. Meyvasi orta irilikda oval formadadir, 9-12 qram, meyvanin hündürlüyü 12-116 mm, uzunlugu 20-22 mm, diametri isa 20-30 mm-dir. Qabigi orta naziklikda, üzari cadarli, rangi tünd bozdur. Lapasi kóvrak va yaglidir. £ox mahsuldar sortdur, har agacdan orta hesabla 30-35 kq mahsul yigilir. Meyva saplagi demak olar ki, bir ba§a meyva budaqcigina birla§mi§dir. Meyvasi avqust ayinin sonlarinda darilir. Xastalik va zararvericilara qar§i davamlidir. Dequstasiya qiymati 4,7 baldir.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Kurda§ sortu
Sugra:- Bu sort asasan Camaldin, Gulustan, Bananiyar kandlainda geni§ yayilmi§dir. Son zamanlar Ba§qa kandlarada yayilmaqdadir. Gec yeti§an sortdur. Agaci orta hundurlukda, geni§ gatira malikdir. Agacin hundurluyu orta 3-4 m, gatiri §ar§akilli sallaq formali, gatirinin diametri 5-6 m-dir. §axtaya va quraqliga davamlidir. 9kildikdan 3-4-cu ili mahsula du§ur. Mart ayinin avvallarinda gigaklayir.
Sugra sortu
Yasaman rangli gigaklari olur. Har bir gigakda 1 di§icik va 10-12 erkakcik yerla§ir. Badam sortlarinin har bir gigayinin omru 6-7 gun olur. Umumiyyatla bir agacda gigaklama 12-16 gun davam edir. £ox mahsuldar sortdur. Meyvasi orta irilikda gakisi 9-11 qramdir. Meyvanin eni 15-16 mm, uzunlugu 20-25 mm-dir. Qabigi bir qadar qalin, boz rangli, uzari cadarlidir. Qabigi goxda sart deyil. Lapasi kovrak va yaglidir. Meyva saplaginin uzunlugu 1,5-2 mm, qalinligi isa 1mm olmaqla meyvaya birla§an hissasi biraz boyukdur. Saplaqlari qarzaya coxda mohkam birla§mir. Yeti§dikca asanliqla tokulur. Avqust ayinin sonlarinda yigilir. Heg bir xastalik va zararvericilara tutulmur. Bazan hava gox yagmurlu keganda azaciq mananalarla sirayatlanir. Dequstasiya qiymati 4,4 baldir.
Kagiz badam:- Bu sort Culfa rayonunun aksar kandlarinda fardi hayatyani sahalarda akilib becarilir. Adindan da gorunduyu kimi qarzayi gox yum§aqdir. 9l ila qirilir. Agaci orta hundurlukda 3-4 metr, gatri piramidal formalidir. Alt budaqlari sallaq va atrafa yayilandir. £atrinin diametri 4-5 metra qadar olur. Mart ayinin birinciongunluyunda gigaklayir. gigaklari ag va yasaman ranginda olur.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
>
Kagiz badam
Meyvalari (qarzayi) orta irilikda taqriban 8-9 qrqm olur. Qarzayinin uzari gala-gokak olur. Har bir qarzayin uzunlugu 15-20 mm, eni isa 15 mm-dir. Lapasinin hundurluyu uzunlugunun 2/1-i qadardir. Digar sortlardan farqli olaraq lapasi gox yagli va tamlidir. Saplagi demak olarki meyva budaqcigina birla§mi§dir. Yeti§dikca agacdan asanliqla tokulur. Yarpaqlari agiq ya§il rangli olmaqla uzun lanset §akillidir. Mahsuldar sortdur. Har agacdan orta hesabla 25-30 kq mahsul verir. £araz ugun avaz olunmazdir. Agaclari xastaliklara dozumlu, zararvericilara qar§i orta daracada davamlidir. Dequstasiya qiymati 4,8 baldir.
9D9BIYYAT
1. L.9.Bayramov Ordubad rayonu arazisinda becarilan badam sort va formalarinin tadqiqi va aqroekoliji xususiyyatlarinin oyranilmasi// AMEA Naxgivan Bolmasi Elmi asarlari, Tabiat va texniki elmlar seriyasi, 2022, №2, cild 18, s. 145-151
2. T.M.Tagiyev., D.C.Qo§qarov., T.Y.Haciyev Badam. Baki , Azarna§r, 1990, 32 s.
3. Z.M.Hasanov "Meyvagilik (laborator-praktikum)" 1997, 367 s. (s. 85-136 );
4. e.C.Racabli "Azarbaycanin meyva bitkilari" 1966, 247 s. (s. 221-228);
5. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. 1974 (c.123- 156),
6. Г.А Лабанов., Т.В. Морозова, А.С.Овсянников Агальцовой Т.П. «Программа и методика селекции плодовых, ягодных и орехоплодных культур». Орел: Изд-во, ВНИИС, 1980 ( с. 200-208);
7. https//az.m.wikipedia.org
8. https:azkurs.org.
