CC BY
7UOT: 598.2; 577.472
NAXÇIVAN MUXTAR RE SPUBLiKASINDA ASÎYA MUFLONUN (OViS ORiENTALiS GMELiN.) MUASIR VdZIYYOTi
MOMMODOV iSMAYIL B9QÎYY9T OGLU
Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyi Bioresurslar institutunun (Naxçivan) direktoru, biologiya elmlari doktoru, dosent. Naxçivan, Azarbaycan
F9TULLAYEV PORVÎZ ULK9R OGLU
Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyi Bioresurslar institutunun (Naxçivan) Laboratoriya rahbari aqrar elmlar uzra falsafa doktoru, dosent. Naxçivan, Azarbaycan
Mdqalddd Naxçivan MR-dd rast galinan Asiya muflonunun (Ovis orientalis Gmelin.) biomorfoloji xususiyyatlari gôstarilmiçdir. Tadqiqatlarla muayyan edilmiçdir ki, dag qoyunlarinin (muflonlarin) Canubi Qafqazda son siginacaq yerlarindan biri Naxçivan MR arazisidir. Nôv 2023-cu ilda na§r olunmuç Azarbaycan Respublikasinin Qirmizi kitabina (Nadir va nasli kasilmakda olan fauna nôvlari) daxil edilmiç, onun muasir vaziyyati va qorunmayollari gôstarilmiçdir. 2001-ci ildan Naxçivan MR-da ova qoyulan qadaga va muhafizanin duzgun taçkili naticasinda muflonlarin ba§ sayi xeyli daracada artmi§dir. Bela ki, Naxçivan Muxtar Respublikasi Ekologiya va Tabii Sarvatlari Nazirliyinin va WWF-la (Umumdunya Vahçi Tabiat Fondu) birlikda Azarbaycan Respublikasi ETN Bioresurslar Institutunun amakdaçlarinin 2006-2007, 2012-2013, 2018-2019 va 2021- 2022-ci illarda apardiqlari yay va qi§ monitorinqlarinin naticalarna asasan qeyd etmak olar ki, 2006-2007-ci illara nisbatan Naxçivan dag qoyunlarinin ba§ sayinda asasli artim muçahida edilmiçdir.
Açar sôzlsr: Naxçivan, populyasiyalarin vaziyyati, Asiya muflonu, Ovis gmelinii, monitorinq, ekologiya
СОВРЕМЕННАЯ СОСТОЯНИЕ АЗИАТСКОГО МУФЛОНА (OVIS ORIENTALIS GMELIN.) В НАХЧЫВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ АЗЕРБАЙДЖАНА
ИСМАИЛ МАМЕДОВ ПАРВИЗ ФАТУЛЛАЕВ
Аннотация Учеты азиатского муфлона (Ovis gmelinii) проведены в ноябре и декабре 2022 г. в юго-восточной части Нахчывана (Азербайджан). Ранее учеты там проводились нами в 2006-2007, 2012-2013, и 2018-2019 гг. Динамика численности, плотности и распространения муфлонов после 2006 г. положительна. Результаты учетов свидетельствуют, что эффективная охрана существенно улучшила состояние популяций азиатского муфлона, невзирая на интенсивное животноводство и высокие плотности домашнего скота в биотопах диких копытных. Данные о половой и возрастной структуре местных популяций упомянутых видов копытных показали, что темпы размножения и выживаемость сеголеток муфлона в 2018 г. оказались существенно ниже, чем средние значения этих показателей для обоих видов в обследованных районах в 2012-2013 гг., а также в других частях их ареалов. Низкие показатели размножения и выживаемости молодняка вряд ли могут быть вызваны высокой плотностью популяций, прессом хищников, в частности леопарда, или климатическими условиями, их причины пока не выяснены.
Ключевые слова: Нахчыван, состояние популяций, азиатский муфлон, Ovis gmelinii, мониторинг, экология
THE CURRENT STATE OF THE ASIAN MOUFLON (OVIS ORIENTALIS GMELIN.) IN THE NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLIC OF AZERBAIJAN
ISMAYiL MAMMADOV
PARViZ FATULLAYEV
Summary The Asian mouflon (Ovis gmelinii) was counted in November and December 2022 in the southeastern part of Nakhchivan (Azerbaijan). Previously, we conducted surveys there in 20062007, 2012-2013, and 2018-2019. The dynamics of abundance, density and distribution of moufflons after 2006 is positive. The results of the surveys show that effective conservation has significantly improved the condition of Asian mouflon populations, despite intensive animal husbandry and high livestock densities in wild ungulate biotopes. Data on the sex and age structure of the local populations of the mentioned ungulate species showed that the reproduction rate and survival rate of the yearlings of the mouflon in 2018 turned out to be significantly lower than the average values of these indicators for both species in the surveyed areas in 2012-2013, as well as in other parts of their ranges. The low breeding and survival rates of young animals are unlikely to be caused by high population density, predator pressure, in particular the leopard, or climatic conditions, their reasons have not yet been clarified.
Keywords: Nakhchivan, population status, Asiatic mouflon, Ovis gmelinii, monitoring, ecology
Nax9ivan Muxtar Respublikasi Azabaycan Respublikasinin tarkibinda muxtar respublika olub ümumi sahasi 5502.75 km2 -dir. Muxtar respublikanin canubda iran, qarbda Türkiya ila Araz 9ayi boyunca, §imalda va §arqda isa Ermanistanla Zangazur va Daralayaz dag silsilalari ila hamsarhad olan unikal makanda yerla§masi, burani takrarolunmaz tabiat laboratoriyasina 9evirmi§dir. Qadim sivilizasiyalarin va madaniyyatlarin yaranma markazi olan bu diyar, vah§i tabiatin da xeyli sayda bitki va heyvan növlarinin yaranmasinin takzib edilmaz markazlarindan biri sayilir.
Muxtar respublikanin iqlimi, onun cografi mövqeyi, arazinin har tarafdan dag silsilalari ila ahata olunmasi va iri su hövzalarindan (daniz va okeanlardan) uzaqda yerla§masi bu arazinin flora va faunasina da öz tasirini göstarmi§dir. Hal-hazirda arazi cahatdan 9ox da geni§ olmayan muxtar respublikada ali sporlu, 9ilpaqtoxumlu va örtülütoxumlu bitkilarin 160 fasilaya, 910 cinsa daxil olan 3020 növü malumdur. Muxtar respublikanin quru onurgaliliari faunasina 3 sinfa aid olmaqla, sürünanlar 39, qu§lar 265 va mamalilar 70 növ ila tamsil olunur. Bunlardan 39 növü nadir va ya mahvolma tahlükasi altindadir. Hal-hazirda bu diyar mahv olmaq tahlükasinda olan nadir heyvan növlarindan - babir (Panthera pardus saxicolor), Manul pi§iyi (Otocolobus manul), Qaya ke9isi (Capra aegagrus), Dag qoyunu (Ovis orientalis) va s. demak olar ki, axirinci siginacaqlarina 9evrilmi§dir. Bela nadir növlardan biri da muflon va ya dag qoyunudur [3, s. 471-483].
Dag qoyunu va ya Asiya muflonu (Ovis orientalis Gmelin) - dünyada dag qoyunlari cinsinin 7 növündan biri olub, yalniz Canubi Qafqazda yayilmi§dir. Bu növlardan biri da Asiya muflonudur ki, bu növü da §arti olaraq 2 yarimnöva: Zaqafqaziya va Anadolu qoyunlarina ayirirlar.
Qoyun muxtar respublikanin orta dagliq zonasindan ba§layaraq, 3900 m d.s.h qadar Daralayaz silsilasinin Sadarak rayonu arazisi va (Validag - Ardicdag), Zangazur silsilasinin Soyuqdag zonalarina qadar yayilmi§dir. Validag, Ardicdag, Göy dag, At darasi, Caracur, ilandag, Daridag va Dara§am arazisina ke9arak mövsümi miqrasiyalar edirlar. Küküdag, Ke9ilidag va öraci daglarinda da muflonlara az da olsa rast galinir. Asiya muflonu, muflon va ya dag qoyunu kimi taninan yabani qoyunlar ahli qoyunlarin acdadi hesab edilir. Bezoar ke9ilarindan farqli olaraq di§i fardlarinda buynuz olmur. Ke9an asrin 50-ci illarindan ba§layaraq antropogen tasirlarin naticasinda ba§ saylari va ya§am araeallari azalmi§dir [7, s. 58-65; 9 s. s. 108-118 ].
Dag qoyunlarinin görma va sas e§itma duygulari 9ox yax§i inki§af etmi§dir, buna göra da qar§ila§a bilacak tahlükadan tez xabar tuturlar. Buna göra da six me§alarda ya§amirlar. Muflonlarin erkaklari va di§ilari ayri-ayri qruplar amala gatirirlar. Erkaklar asasan 10-15 fard, di§ilar isa 18-20 farddan ibarat qruplar halinda olurlar. Qo9 sürülari ancaq cinsi yeti§kanliya 9atmi§ erkaklardan ibarat olur. Cinsi yeti§kanliya 9atmami§ 1-1,5 ya§li cavan erkaklar isa di§i sürülari ila gazirlar. 2 ya§li di§ilar mayalanir va ilk balasini dogur [2, s.585-584; 8, 175-178].
§экП 1. Cinsi yetiskэnHyэ еаШат1§ erkэk fэrd.
§экП 2. С^ yeti§kэnHyэ саШ1§ di§i fэrd.
§akil 3. Cinsi yeti§kanliya 9atmi§ erkak fardlar.
§akil 4. £ox sayli qari§iq sürü
Otlamalari qruplar §aklinda olur, qrup otlayarkan yüksak bir yerda növbat9i bir muflon olur, tahlüka hiss etdiyi zaman, ayaqlarini yera vuraraq, xüsusi fit sasina banzar sas 9ixardaraq, digarlarina xabar vermakla tahlükadan qa9irlar. Muflonlarin erkak va di§i sürülari ilin hardasa demak olar ki, 10
ayini ayri-ayriliqda keçirirlar. Dag qoyunlari ancaq cütla§ma vaxti çox sayli qariçiq sürülar amala gatirirlar.
Yaz va yay aylarinda diçilar ayri-ayri sürülar halinda, müxtalif bölgalarda günlarinin 8-10 saatini otlayaraq keçirirlar. Yayda sübh tezdan intensiv otlayib, günün isti vaxtinda isa gündüz daldalanacaqlarinda - qaya, agac va ya kol kölgaliklarinda istirahat edir, axçamçagi isa yenidan otlamaga baçlayirlar. Azarbaycan çaraitinda muflonlarin qida rasionunun asasini - 78,4%-ni ot bitkilari taçkil edir. Muflonlarin asas yemini danli bitkilar taçkil edir. Naxçivan MR arazisinda dag qoyunlari taqriban 70-a yaxin bitki növü ila qidalanir. Muxtar respublikada muflonlarin bir neça tabii duzlaqlari vardir. Onlar Nehramdagda, Daridagda va Nasirvaz silsilasinda yerlaçir.
Adatan sübh tezdan va ya axçamçagi su içmak üçün açagilara enirlar. Noyabr-dekabr aylarinda yavaç-yavaç diçilarin bölgasinda görünmaya baçlayan qoç qruplari arasinda çiddatli döyü§lar baçlayir, hatta bazan fardlardan biri ölümcül yaralanir. Qalib erkak sürüya qariçaraq diçi ila cütla§ir. Cütla§ma dönamindan sonra qi§ aylari baçlayir ki, bu da dag qoyunlari ^ün an çatin vaxtlar hesab edilir. Qalin qar örtüyü altinda yem tapa bilmadikda, ayaqlari ila qari tamizliyarak yem tapirlar.
5-5,5 ay süran bogazligin ardindan, aprel ayinin sonlari may ayinin avvallarinda bogaz qoyunlar sürüdan ayrilaraq gizli va sakit bir yerda doguçlarini hayata keçirirlar. Doguçdan bir neça gün sonra yena sürüya qayidirlar. Doguçdan bir neça saat sonra analari kimi süratli qaça bilan balalar, muflonlarin nasil artiminin göstaricisidir. Diçilar bir va ya ekiz bala dogurlar.
Qisa yun örtüyüna, balaca qulaqlara, quyruga, uzun va inca ayaqlara malik olan dag qoyunlarinda görma, qoxu bilma va eçitma duygu üzvlari çox yaxçi inkiçaf etmiçdir. Son daraca cald va süratli olan muflonlarin ön ayaqlarinin arxa ayaqlarindan qisa olmasi onlarin daglara dirmanmasinda çox kömaklik edir. Kiçik Asiya muflonu Ovis cinsinin xarakterik nümayandasi olub, cinsi dimorfizm, badan quruluçu, inkiçaf etmiç buynuzlar, cidovluq va qarinalti sahalarda xüsusi sallaqliqlarin olmasi, xüsusan qi§ dövründa xarakterik rang dayiçikliklari ila farqli görünü§lara malikdir. Yetkin qoçlarda badanin uzunlugu 105-140 sm, cidovluq nahiyasinda hündürlük 80-90 sm, uzunlugu boyu kanarlara dogru geniçlanarak ayilmiç dairavi üçbucagl xatirladan buynuzlar qoçlarda 75 sm-a qadar olur. Buynuzlar erkaklarda 4 ayliqdan çixmaga baçlayir va yaçam müddatinca uzanir. 12-13 yaçli qoçlarda buynuzlarin uzunlugu maksimuma çata bilar. Buynuz üzarindaki cizgilar, bugumlar (çixintilar) qoçun yaçini göstarir. Buynuzlarin digar özalliyi - onlari digar heyvanlardan qorumasinda istifada edirlar [ 4, s. 2-26; 5, s. 55-58, 6, s. 135-142].
Muflonlarin diçilarinin cidov hündürlüyü 80-90 sm olub, buynuzsuz olurlar. Cütla§ma arafasinda erkaklarin çakisi 50 kq (nadir hallarda artiq olur), diçilarinki isa 35 kq-a qadar olur. Yay vaxti diçilarin va cavan heyvanlarin rangi qirmiziya çalan sari va ya qum ranginda olur, qiçda isa bozumtul-qum rangina çevrilir. Erkaklarin ilin bütün fasillarinda sinasinda va boyun alti sahalarda qara sallaqliqlari olur. Qiçda erkaklarin dari örtüyü di§ilara nisbatan daha tünd rangli olur. 3 yaçdan böyük erkaklarin yanlarinda açiq rangli sahalar nazara çarpir ki, bunlar ön tarafda çaquli qara zolaqlarla mahdudlaçirr. Diçilar 16-20 ayliqda, erkaklar isa 24-30 ayliqda cinsi yetiçkanliya çatirlar, ortlama 15-18 yaça qadar yaçayirlar.
Bezoar keçilarindan farqli olaraq muflonlar qayaliq - dag landçaftinda deyil, açiq dagatayi çöllarda, alçaq tapaliklarda maskunlaçmaga üstünlük verirlar va dag keçilarindan daha çox miqrasiya faalliqlari ila seçilirlar. Muflonlar istiliksevan növ oldugundan, arid çaraita da uygunlaçma xüsusiyyatina malik olurlar. Yaçli erkaklar, hatta, tipik alp yüksakliklarinda, Daralayaz va Zangazur silsilasi landçaftlarinda maskunlaça bilir. Payizda yüksak dagliq arazilara qar yagdiqda, heyvanlarin orta va açagi dagatayi sahalara miqrasiyasi baçlayir. Yazda isa geriya miqrasiya edilir. Ancaq, bazi malumatlara göra cavan heyvanlarla birlikda bazi yaçli erkaklar da müayyan qrup halinda dagatayi arazilarda qalaraq, çox gizli hayat tarzi keçirirlar.
2001-ci ildan Naxçivan MR-da ova qoyulan qadaga va mühafizanin düzgün taçkili naticasinda muflonlarin baç sayi xeyli daracada artmiçdir. Naxçivan Muxtar Respublikasi Ekologiya va Tabii Sarvatlari Nazirliyinin, Beynalxalq taçkilat olan WWF-la (Ümumdünya Vahçi Tabiat Fondu) birlikda Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyi Naxçivan Bioresurslar institutunun amakdaçlari tarafindan 2022-ci ilin noyabr ayinin 27-dan dekabr ayinin 12-dak (14-gün ) aparilan monitorinqin naticalari bunu bir daha tasdiq edir.
Bütün bunlar bir daha Nax9ivan Muxtar Respublika arazisinin unikalligini va orijinalligini
göstarir. Buranin tabii zanginliyinin qorunmasi va artirilmasi bu müqaddas diyarda ya§ayan indiki va
galacak nasillarin ba§lica borcudur. Nax9ivanin 9ox maraqli va dayarli olan tabiatinin qorunmasi
takca Azarbaycan va Qafqaz ü9ün deyil bütün Dünya ü9ün vacibdir!
9D9BÍYYAT
1. Azarbaycan Respublikasinin Qirmizi kitabi (Nadir va nasli kasilmakda olan fauna növlari). Baki, 2023, 269 s.
2. Azarbaycan Heyvanlar alami. III c. Baki:Elm, 2004, 618 s.
3. Azarbaycan faunasinin informasiya sistemi (Onurgalilar). Baki: Taraqqi, 2023, 598 s.
4. Talibov T.H., Veynberq P.Í., Mammadov Í.B. va b. Asiya muflonu (Ovis orientalis Gmelin.Blyth.) va bezoar ke9isinin (Capra aegagrus Erxleben) Azarbaycanda qorunma strategiyasi. Nax9ivan: 9cami, 2007, 71 s.
5. Cevat Sipahi Anadolu'nun özgün hayvanlari, Anadolu yaban koyunu (Ovis gmelinii anatolica)/ Cevat Sipahi //Veteriner Hekimler Dernegi Dergisi.- 2007.- C 78. -Sayi :1.- S. 55- 59.
6. Bozdag (Konya)'da Ya§ayan Yaban Koyunu, Ovis orientalis anatolica morfolojisi, agirlik arti§i, boynuz ve di§ geli§imi/ Kaya M. A. // Tübitak. Doga Türk Zooloji Dergisi, 1991. c.15, s. 135-149.
7. Вейнберг П.И., Фатуллаев П.У., Мамедов И.Б. и др. Состояние безоарового козла (Capra aegagrus erxleben) и азиатского муфлона (Ovis gmelinii blyth) в пределах регистрации леопарда (Panthera pardus l.) в Нахичевани (Азербайджан)/ Вейнберг П.И., Фатуллаев П.У., Мамедов И.Б // Бюллетень науки и практики. -2022. - №8.- С. 58-69.
8. Особенности структуры популяции безоарового козла
Capra aegagrus aegagrus Erxleben, 1777 в пределах Нахичеванской Автономной Республики Азербайджана/ Мамедов А. Ф., Байрамов А. Б.// Acta Biologica Sibirica. - 2019.- Т. 5.- №4.-С. 175-179.
9. Изменение видового состава копытных млекопитающих фауны Азербайджана в четвертичный период под действием антропических факторов/ Гаджиев Д.В. // Труду заповедников Азербайджана.- 1977. Вып., 4. С. 108-128.
