CC BY
42ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ НАУКИ УДК 556.3, 550.4
BÔYUK QAFQAZIN C9NUB YAMACININ УЭ §ÎN ÇAYLARI HÔVZ9L9RÎND9 ANTROPOGEN TЭSiRLЭRÍN YARATDIGI EKOCOGRAFi PROBLEMLЭR УЭ
ONLARIN HЭLLi YOLLARI
AGABALAYEV QAFQAZ MЭMMЭDHЭSЭN OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" çôbasinin bôyuk elmi i§çisi, cogr.u.PhD
RЭHiMOV YUSiF RЭSUL OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" çôbasinin rahbari, dissertant, [email protected]
HUSEYNOVA SEViNC SABiR QIZI
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" çôbasinin bôyuk laboranti,
QARAYEV ELViN MAHiR OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" çôbasinin bôyuk laboranti,
AMEA §aki Regional Elmi Markazi 5500,§aki §. L. Abdullayev k. 24
Xülasa: Mdqalddd Böyük Qafqazin canub yamacinin Azarbaycan Respublikasmin §aki rayonu drazisind dü§an yaylaq arazilarinda insanin tdsdrrüfat fdaliyydtinin geni§landirilmasindan, o cümladan, sutoplayici sahalarin yuxari hissalarinda torpaq va biganaklardan rasional istifadanin tamin edilmamasindan, me§alarin qirilmasindan, bu sababdan torpaq eroziyasi, torpaq sürü§masi, sel kimi tahlükali tabiat hadisalarin faalla§masina alveri§li §araitin yaranmasindan va bu tazahürlarin elmi asaslarla zararli tasirlarinin aradan qaldirilmasi yollarindan bahs edilir.
Agar sözlsr: Yay otlaqlari, antropogen tasirlar, torpaq eroziyasi, ekosistemin tarazligi.
ECOGEOGRAPHiCAL PROBLEMS CAUSED BY THE ANTHROPOGENiC EFFECTS iN THE KiSH AND SHiN RiVER BASiNS OF THE SOUTHERN SLOPE OF THE GREATER CAUCASUS AND THEiR SOLLUTiON WAYS
AGABALAYEV G.M., RAHiMOV Y.R, HUSEYNOVA S.S., GARAYEV E.M.
ANAS Sheki Regional Scientific Center 5500,Sheki c. L. Abdullayev str. 24
Summary: In the article it is dealt with the expansion of human economic activity in the grassland areas of the southern slope of the Greater Caucasus, which fall within the territory of the Sheki district of the Republic of Azerbaijan, as well as, due to failure to provide rational use of land and meadows in the upper parts of water collector areas, deforestation, and for this reason creating favorable conditions for dangerous natural events such as soil erosion, landslide and flood and the ways of eliminating this appearance with scientific basics.
Key words: Summer pastures, anthropogenic effects, soil erosion, ecosystem balance
ЭКОГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ СОЗДАННЫЕ В РЕЗУЛЬТАТЕ АНТРОПОГЕННЫХ ВОЗДЕЙСТВИЙ В АКВАТОРИИ РЕКИ КИШ И ШИН НА ЮЖНОМ СКЛОНЕ БОЛЬШОГО КАВКАЗА И ПУТИ ИХ УСТРАНЕНИЙ
АГАБАЛАЕВ Г.М., РАГИМОВ Ю.Р., ГУСЕЙНОВА С.С., КАРАЕВ Э.М
Шекинский Региональный Научный Центр НАНА
5500, Шеки.ул. Л. Абдуллаева, 24.
Резюме: В статье отмечается о расширении хозяйственной деятельности человека, а также о не рациональном использовании почв и покосов, вырубки лесов, создание благоприятных условий для активации образования опасных природных явлений таких как эрозия почвы, оползни, селевые потоки и пути устранения вредных воздействий этих проявлений на научной основе в акватории рек Киш и Шин Шекинского района, Южного склона Большого Кавказа Азербайджанской Республики.
Ключевые слова: Летние пастбища, антропогенные воздействия, эрозия почвы, баланс экосистемы.
Giri§. Böyük Qafqazin canub yamaci rayonlarinda kand tasarrüfatinin asas aparici sahalarindan biri heyvandarliq (qoyun9uluq) hesab olunur. Regionun otlaqlari asasan subalp va alp qur§aqlarinda yerla§an yay otlaqlaridir. §aki rayonunun yay otlaqlarinin örü§larla birlikda sahasi 47 min ha, Oguz rayonunda yay otlaqlarinin sahasi 18 min ha, Qabala rayonunda yay otlaqlarinin sahasi 27,01 min ha, Qax rayonunda otlaqlarin ümumi sahasi 40 min ha ta§kil edir. Bundan ba§qa regionun me§a tasarrüfatlarinin arazisinda me§a talalari da otlaq va örü§ kimi istifada olunur.
Subalp va alp 9amanlari zangin bitki örtüyüna malik olub regionda maldarligin inki§afinda mühüm yem bazasi sayilir. Lakin asrlar boyu onlardan intensiv istifada olunmu§, otlaq qaydalarina riayat edilmayarak, hadsiz otarildigindan, burada bitki örtüyünün kasibla§masi, eroziya prosesinin güclanmasi, torpagin üst münbit qatinin yuyulub aparilmasi, yarganlarin amala galmasi, 9ox yerlarda otlaqlarin tamamila yararsiz hala dü§masina sabab olmu§dur. Son illarda ölkada heyvandarliqla ma§gul olan fermer tasarrüfatlarinin sayinin artmasi ila alaqadar olaraq, otlaqlarin, xüsusan, yaylaqlarin, qi§laq va kandyani örü§larin parakanda, sistemsiz va daha six otarilmasi naticasinda xeyli garginlik yaranmi§dir. Yay otlaqlarinda normadan 3-4 dafa artiq mal-qara otarilir [3, s.110-112].
Bela bir §araitda canli hayatimizin vacib elementini ta§kil edan atraf mühitin va ekosistemin qorunmasi, bioloji müxtalifliyin mühafizasi, onun tükanmasinin dayandirilmasi va tabii barpasinin ta§kil olunmasi sahasinda dövlatin müta§akkil müdaxilasi olmadan davamli naticalarin alda olunmasi qeyri-mümkündür.
Bununla alaqadar olaraq "Azarbaycanda ekoloji vaziyyatin yax§ila§dirilmasina dair "2006-2010-cu illar ü9ün Kompleks Tadbirlar Plani" tasdiq edilmi§ va ugurla icra olunmu§, sonraki illarda "Bitkilarin Genetik Ehtiyatlarina dair Dövlat Proqrami", "ötraf Mühitin Mühafizasi üzra Milli Faaliyyat Plani", "Ekoloji Cahatdan Dayaniqli Sosial-iqtisadi inki§afina dair Milli proqram", "Azarbaycan 2020: galacaya baxi§" inki§af Konsepsiyasi va s. kimi proqramlar qabul edilmi§dir [11, s. 171-173].
Tahlil. Son illarda regionda tez-tez takrarlanan sel hadisalarinin hartarafli öyranilmasi naticasinda aydin olur ki, intensiv tektonik proseslar, dag süxurlarinin güclü a§inmasi, yamaclarda asanliqla yuyulan qirinti materiallarinin toplanmasi, dik va böyük meyillikli yamaclarin olmasi, güclü leysan yagi§lari va s. kimi tabii amillarla yana§i, me§alarin qirilmasi, sutoplayici sahalarin yuxari hissalarinda otlaq va bi9anaklardan düzgün istifada edilmamasi, mühandis-tikinti, dag-madan i§lari va s. kimi antropogen amillar da sel hadisalarinin inki§afinda böyük rol oynayir [4, s. 61].
Böyük Qafqazin canub yamacinin bir 9ox arazilarinda, xüsusila da §in va Ki§ 9aylari hövzalarinda dag-9aman zonasinda sathi va xatti eroziya geni§ yayilmi§dir va dag-9aman torpaqlarinin ümumi sahasinin 98,5 %-ni müxtalif yuyulma daracali torpaqlar tutur. Dag-me§a zonasinda eroziya proseslarinin inki§af etmasinin asas sababi heyvan otarilmasinin artmasidir ki, naticada 9im qati yox olur. Torpaq heyvanlarin dirnaqlari altinda barkiyir, tabii strukturunu itirir va atmosfer yagintilari dü§anda yuyulub gedir.
Otarma artdiqca sildirimli yamaclarin 9im örtüyü par9alanaraq dagilir. O yerlarda ki, 9im örtüyü dagilmi§dir aydin nazara 9arpan danali kasakli torpaq strukturu, göza 9arpmayan toz §akilli olur.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Leysan yagi§lari zamani rutubat torpaga sovrulmur, suyun gur sath axini mu§ahida olunur. Bunun da naticasinda yuyulmu§ torpaqlarda humusun miqdari azalir, torpagin su-fiziki xassalari, asasan da su ke9irma qabiliyyati taxminan 5-5,5 mm/daq, yaxinliqdaki guclu yuyulmu§ torpaqli sahada isa hamin gostarici 0,5-0,7 mm/daq olur va sellarin formala§masina §arait yaranir [1, s. 124-125], (§akil 1, 2)
§dkil 1. §aki rayonunun Xan yaylagi drazisindd sathi vd xdtti eroziya proseslarinin getdiyi vd otlaqlarda sahrala§ma alamatlarini ehtiva edan Adipitraq (Xanthium Strumanium.L)bitkisinin geni§yayildigi izlanilir, May 2022, (N41°W08", E 47°13'40", h=1967m)
§dkll 2. §in çayi istiqamatindaki Salavat yaylaginda antropogen tasir sababindan torpagin sdthinddyuyulmaprosesi gedib, Fevral,2022, (N 41°24r05", E 47°11r02", h=2567m).
Aparilmi¡ tadqiqatlar demaya asas verir ki, sellarin formalaçmasinda texnogen amillarla yanaçi, yaylaqlarin vaziyyati da ahamiyyatli daracada rol oynayir. Respublikamizin qarb rayonlarinda 1990-ci illardan davam edan mühariba, Kiçik Qafqazda xeyli yaylaqlarin müvaqqati olaraq ermani i§gali altinda qalmasi ila alaqadar istifadanin mümkün olmamasi naticasinda asas yük Böyük Qafqazin canub yamacinin yaylaqlari üzarina dü§mü§dür. Naticada yaylaqlarin ot örtüyünün siradan çixmasi va sellarin artmasi tahlükasi çoxalmiçdir.
Ermanistan 30 ila yaxin müddatda içgalda saxladigi Azarbaycan torpaqlarinin geni¡ miqyasini, hatta harbi tayinati olmayan torpaqlarini da minalami¡dir. 2020-ci ilin sentyabrinda batanan 44 günlük II Qarabag müharibasi Azarbaycan Ordusunun ¡anli qalabasi ila ba§a çatsa da, minalanmi¡ bölgalar hala da insanlarin hayati ^ün tahlüka yaratmaqla yanaçi, torpaqlardan samarali istifadaya ciddi manea olaraq qalmaqdadir. II Vatan müharibasinin ba¡a çatmasindan iki ildan artiq keçmasina baxmayaraq, hala da mütamadi olaraq ba§ veran mina partlamalari naticasinda mülki vatandaçlarin xasarat alma va halak olma faktlari artir. Ona göra da Kiçik Qafqazin yaylaq otlaqlarindan tam ¡akilda istifada olunmasi hala ki, qeyri-mümkündür.
Son vaxtlar yay otlaqlarindan sistemsiz istifada edildiyina göra, onun ümumi sahasi xeyli azalmi¡, min hektarlarla yararli torpaqlar eroziyaya maruz qalmi¡dir. Bunun naticasinda sel va digar hadisalar ^ün alveri¡li ¡arait yaranmi¡dir. Bütün bunlar sel tahlükasi ila yana¡i, bütün ekosistema, regionun heyvandarligina, me¡a tasarrüfatina va s. manfi tasir göstarmi§dir. Yaylaqlarin takrar otarilmasi naticasinda torpagin üst qati yenidan a¡inmaya maruz qalir va leysan yagiçlari dü¡an zaman tamamila yuyulur, yer sathinda müxtalif cigirlar amala galir. Bela cigirlar yagi¡ zamani yuyularaq darinlaçir va ¡irimlar amala gatirir. Bu cür manfi naticalar Ki¡ çayi hövzasinda daha yax¡i nazara çarpir. Takca Qizilbara yaylaginda hadsiz otarilma naticasinda darinliyi 45-50 sm olan ¡irimlar yaranmi¡ va burada bir hektardan yuyulan torpagin miqdari 450 tona çatmiçdir. Salavat, Danaveç va Damarçin yaylaqlarinda mal-qaranin çox otarilmasi naticasinda torpaq örtüyü tamamila yuyulub dagilmi¡ va qirinti materallari arazinin böyük bir hissasini tutmuçdur. Bu cür manzaraya Çuxadurmaz yaylaginin Laski qayasi adlanan sahasinda da rast galmak olur. Tabiidir ki, bela sahalara güclü leysan yagiçlari dü§dükda bütün qirinti materiallari yuyulub çay darasina dolur va selin amala galmasina münbit ¡¡arait yaranir [10, s.18-24. 4, s. 69-70] (Çakil 3).
m
•I
§dkll 3. §aki rayonunun Danaveç yaylaginda xatti eroziya proseslarinin getdiyi arazi, Sentyabr-
2022-ci il, (N41°16'34", E 47°12r08", h=1279m).
Yaylaqlarin yararsiz vaziyyata dü§masinin an mühüm sabablarindan biri da otlaq tiplarinin heyvan növlari arasinda düzgün bölü§dürülmamasidir. Yani otlaq xirdabuynuzlu heyvanlar ^ün nazarda tutuldugu halda, orada iribuynuzlu mal-qara va at sürülari otarilir. Bu da yaylaqlarin vaxtindan tez siradan çixmasina sabab olur. Yaylaqlarin 4-5 il müddatinda dinca qoyulmasi praktikasi malum haldir. Lakin bu tabii zootexniki tadbir bizda heç vaxt yerina yetirilmir. Yaylaqlardan elmi asaslarla istifada olunmasi onlarin qorunmasi va ham da sel tahlükasinin azalmasi demakdir [4, s. 69] (Çakil 4, 5).
§dkil 4. §in gayi atrafindaki a§agi, orta dagliq va yaylaq arazilarinin fasilasiz olaraq otarilmasi sababindan hamin arazilarda sathi va xatti eroziya proseslari intensivla§ir, Sentyabr 2022, (N
41 °20'26" E 47°06'14", h=1052m)
§dkil 5. §aki rayonunun Tora yaylaginda aparilan monitorinq zamani mu§ahida edilmi§, sahibsiz gazib dola§an at surusu, Sentyabr 2022-ci il
Tadqiqat apardigimiz arazilarin çay hövzalarinda me§alarin qirilmasinin nizamlanmasinin, mal-qaranin otarilmasinin dayandirilmasinin va dag yamaclarinda eroziya ila mübarizanin zonanin ekositeminin tarazliginin qorunmasinda böyük ahamiyyati vardir. Çay daralarinda yerlaçan akkumulyativ terraslar selin dagidici tasirindan intensiv süratda yuyulur, bu terraslar çox akilir, ham da örü§ kimi istifada edilir. Ya§ayi§ mantaqalarindan uzaqda olan terraslar me§a ila örtülmü§dür. Bu sahalarda agac bitkilarinin güclü kök sistemi bela, onlari sellarin dagidici tasirindan qoruya bilmir, get-geda terraslar ensizlaçir. Ya§ayi§ mantaqalarina yaxin yerlarda da antropogen amillarin tasiri naticasinda terraslar intensiv yuyulur, burada salinmiç bag-bostanlarin sahasini azaldir, çay sahilinda yerla§mi§ evlarin dagilmasi tahlükasini artirir. Mahz bu sababdan ya§ayi§ yerlarina yaxin olan terraslann tacili süratda barkidilmasi talab olunur [10, s. 47-50] (Çakil 6).
§dkil 6. §aki rayonunun Ba§ §abalid kdndi yaxmligmdaki Quru çayin sahilinda sel sulari sdbdbinddn dagilmiç körpü va yol infrastrukturu, iyun 2021
Bir çox çay daralarinda sellari alava materiallarla qidalandiran yan qollarin va yarganlarin gatirma konuslari çoxdur. Yarganlarin yamaclarinda açinma prosesi çox güclü gedir, onun mahsullari isa intensiv leysan yagiçlari zamani yamac boyu a§agi axir va dövri olaraq konusun müxtalif hissalarinda toplanir (Çakil 7).
§dkil 7. §aki REM-in Ekoloji cografya §obasinin boyük elmi i§gisi Qafqaz Agabalayev Damargin
gayi üzarindaki "Qaratorpaq" adli arazida monitorinq i§lari aparir. Monitorinq zamani gayi qidalandiran yan qollarin atrafindaki terraslarda güglü a§inma proseslarinin getdiyi, gay darasinin
a§inma materiallari ila doldugu mü§ahida edilmi§dir
Me§a órtüyünün sel faaliyyatina tasirini saciyyalandirmak ü9ün mü§ahidalar apardigimiz Balakan, §in va Ki§ 9aylari hóvzalarini müqayisa edak. Bu 9ay hóvzalari cografi §araiti va bitki órtüyünün tarkibina góra bir-birina ox§ayir, ancaq me§alarin qalinligina góra farqlanirlar. Balakan 9ayi selliliyina góra 90X da tahlükali 9ay deyil. §in va Ki§ 9aylarinda isa tez-tez takrarlanan sel hadisalari ba§ verir. Demali, Balakan 9ayinda sel proseslarinin nisbatan zaif olmasi bitki, xüsusila da qalin me§a órtüyünün tasiri ila baglidir. Bu hóvzada me§alik 82 % ta§kil edir. Burada metalar yalniz az va ya 90X daracada hóvzanin nisbatan 90X ya§ayi§ mantaqalari olan a§agi hissasinda pozulmu§dur. §in va Ki§ 9aylari hóvzalarinda isa vaziyyat tamamila ba§qadir. Burada dag me§alari antropogen sabablara góra pozulmu§dur. Me§alik Balakan rayonu üzra 27,9%, §aki rayonu üzra isa 17,01% ta§kil edir [4, s. 74. 3, s.99-110] .
§aki rayonunun aksar yaylaqlarinda mal-qaranin haddindan 9ox otarilmasi naticasinda eroziya prosesi 9ox güclanmi§dir. Móvcud mü§ahida materallarinin tahlili góstarir ki, bütün faaliyyatda olan yeni sel ocaqlari me§alarin mahv edilmasi va ya onlarin mühafiza rolunun azalmasi ila amala galmi§dir (§akil 8).
§dkil 8. §aki REM-in Ekoloji cografiya §dbasinin amakda^i Elvin Qarayev §in gayi atrafindaki "Mehdili" ddrdsindd me§3 agaclarinin kasilarak da§inmasi mdqsddildyol дэИЩш hayata kegiran texnikanin me§a ortuyunun xeyli hissasinin mahv edildiyini mu§ahida edir, Oktyabr 2022, (N
41°2248", E 47°08'54", h=1264m)
Muayyan edilmi§dir ki, agar 9ay axinlari sixligi az olan me§a zonasindan ba§layirsa, hovzada sel faaliyyatinin alamatlari yax§i gorunur. 9gar sutoplayici hovzanin yuxari hissasi danli, muxtalif otlu bitki novlarindan ta§kil olunmu§ va yax§i inki§af etmi§ 9aman zonasinda yerla§irsa, onda bela hovzalarda selin formala§masina tasir gostaran zaif eroziyaya ugrami§ torpaqlarin vaziyyatini qanaatbax§ kimi qiymatlandirmak olar [9, s. 148-153].
Lakin butun bunlari bila-bila hazirda insanlar me§alari qirmaqda va mal-qarani kortabii §akilda otarmaqda davam edir. Demali, yeni sel ocaqlarinin yaranmasi u9un zamin yaranir, movcud olanlarin isa inki§af prosesi davam edir. Taassuflar olsun ki, mu§ahida aparilan 9ay hovzalari arazisinda tabii yem ehtiyatlari hesablanilmadan iribuynuzlu mal-qaranin sayi o qadar artirilib ki, onlari saxlamaq u9un yaylaqlar kifayat deyildir. Buna gora da, qadagan edilsa bela, me§a massivlarini, xususila onun yuxari sarhaddina yaxin sahalari heyvanlarin otarilmasindan qorumaq 9atindir.
Bu manada me§alarin yuxari sarhadinin a§agi du§masi haqqinda bazi mulahizalara bir daha qayitmaq maqsadauygun olardi. £unki yeni sel ocaqlari va eroziya proseslarinin formala§masinda bu dayi§malarin boyuk rolu vardir. Bu sahada 9ali§an alimlarin aksariyyati me§alarin yuxari sarhaddinin hundurluyunun enmasini insanlarin tasarrufat faaliyyatinin naticasi hesab edirlar. Qeyd etmak lazimdir ki, Boyuk Qafqazin canub yamacinda ya§ayan har bir ailaya tabii qaz qitligi §araitinda har il orta hesabla 8-10 m3 odun yanacaq lazim olur. Eyni zamanda respublikanin bu va digar regionlarinda son zamanlarda 9oxlu sayda mebel sexlari faaliyyat gostarmakdadir. Buradan da aydin olur ki, me§alar hansi suratla qirilir [4, s.78-79] (§akil 9).
§dkíl 9. §aki REM-in "Ekoloji cografiya" ^óbasmin dmdkda^i Elvin Qarayev mdi§dt tdldbhri sdbdbinddn kdsildrdk, da§inmasi ügün §in gayi sahilim toplanmi§ me§3 materiallari üzarinda mü^ahidd aparir. Oktyabr 2022, (N41°2158" E 47°08'06'\ h=1082m)
1970-1980 ci illarda va ólkanin müstaqillik illari arzinda regionun ya§ayi§ mantaqalarinin tabii qazla tamin olunmasi buranin atraf mühitina, metalara 9ox müsbat tasir góstarmi§dir, lakin hal-hazirda §akinin §in va Ba§ §abalid kimi dag kandlarinda qaz tachizatinin ümumiyyatla olmamasi metalara olan müdaxilani yena da artirir. Selin inki§afina takca me§alarin qirilmasi deyil, ham9inin qirilmi§ me§a materiallarinin da§inmasi ü9ün salinan yollar, cigiralar da tasir góstarir. Qulluq tadbirlari, sanitar qirintilari pardasi altinda me§alarin qirilmasi da mü§ahida edilir. Bütün bunlari nazara alaraq deya bilarik ki, Bóyük Qafqazin canub yamaclarinda bazi me§a sahalarinin qoruq elan edilmasi yax§i olardi .
Góründüyü kimi, sel ocaqlarinin yaranmasinda va ya qar§isinin alinmasinda antropogen tasir-insanin tasarrüfat faaliyyatinin rolu bóyükdür. insanin har hansi bir dü§ünülmami§ harakati sel ocaginin yaranmasi va inki§afina, har bir dü§ünülmü§ faaliyyati isa sellarin qar§isini almaga §arait yarada bilar.
N9TÍCa
1. Yaylaqlarda torpaq eroziyasinin geni§ yayilmasina tabii amillarla yana§i, arazilarin fasilasiz mal-qara ila otarilmasi ahamiyyatli daracada tasir góstarir.
2. Ki§ va §in 9aylari hóvzasinin dag-9aman zonasinda eroziya proseslari an 90X Salavat, Danave9, Damar9in, E§§ak arxa9i, Donuz9a, Qizilbara, yaylaqlarinda inki§af etmi§dir. 9n yax§i vaziyyatda (eroziya proseslari mü§ahida olunmayan) bóyük va ki9ik Tóra daglarinin ot9alma sahalaridir ki, burada torpaq qati gur inki§af etmi§ ot bitkilari ila órtülmü§dür va eroziya ni§analari mü§ahida olunmur.
T9KLÍFL9R
1. indiya qadar Ba§ Qafqaz silsilasinin canub yamacinin dag-çaman zonasinda hayata keçirilmiç torpaq eroziya tadqiqatlarinin tacrübasi göstarir ki, torpaq eroziyasinin qarçisinin alinmasi va onun naticalarinin aradan qaldirilmasina yönaldilmi§ an effektiv mübariza tadbiri otarilma maqsadila torpaqlarin növbalilik qaydasi üzra istifadasi va ya yaylaqlarda qoruq rejiminin tatbiqidir.
2. Yaylaqlarda qoruq rejiminin tatbiq edilmasi ila yana§i, regionun dagatayi va düzan arazilarinda madani otlaqlarin yaradilmasi olduqca vacib bir masaladir.
3. Eroziyaya ugrami§ otlaq arazilarinda otarilma içlarina müvaqqati mahdudiyyatlar qoyulmaqla, çoxillik ot toxumlarinin (qirtic, xa§a, çobantoxumu, qirmizi yonca, ag yonca va s.) sapilmasi yaylaq otlaqlarinin zanginlaçdirilmasi baximindan yax§i natica vera bilar.
9D9BÍYYAT
1. AMEA, §REM. Ki§ çayi hövzasinda sel hadisalari va onlarla mübariza tadbirlari. Baki: Nurlan-2010, 159 sah
2. Babaxanov N.A. Tabii falakatlari ram etmak olarmi? Baki, 2006, 213sah..
3. Elmlar Akademiyasi akad. Н.Э. Эliyev adina Cografiya institutu. ÇREM. Azarbaycan Respublikasinin Regional Cografi Problemlari. §aki-Zaqatala iqtisadi Rayonu. Baki-2003, Nafta-Press naçriyyati. 190 sah
4. Эyyubov Э.C. , Quluzada B.Э. , Nabiyev H.L., Mammadov C.H. . Ki§ va §in çaylari hövzalarinin sellari. Baki: Elm-1998, 215 sah.
5. Land§aft§ünasliq terminlarinin qisa izahli lügati. Çaki, "Kaskad MMC", 2019. 213
6. Mammadov Q.Ç. Torpaq§ünasliq va torpaq çografiyasinin asaslari. Baki. Elm, 2006. 448sah..
7. Mustafabayli H., E. Latifov E., Rahimov Y. , Agabalayev Q., Süleymanov U.- "Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin landçaft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari" §aki-2020. 372 s
8. Mustafabayli H.L., Rahimov Y.R. §in va Ki§ çaylari hövzalarinda tahlükali sel hadisalarinin yaranma sabablari. Cografiya va tabii resurslar № 1. 2017. sah. 49-53.
9. Hasanov A.B, Quluzada V^, Camilov D.C. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonunun torpaq ehtiyatlari, me§a örtüyü va araziya antropogen tasirlar barada -§aki Regional Elmi Markazi. Tarixa çevrilan 40 il. Baki."Apostrof' 2012. sah. 148-170.
10. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii dagidici hadisalari va regionun inkiçafinin ekocografi problemlari elmi praktik konfransi. 9-10 iyun. §aki-2005, 108 sah.
11. Rahimov Y.R. "Azarbaycanin §imal-qarb bölgasinda ekoloji problemlar va onlarin bir neça halli yollari". Azarbaycan Aqrar Elmi. №2, 2014. sah 171-173.
