CC BY
17UOT 550.47
BiOGEOMORFOSENOZLAR УЭ ONLARIN SaCiYYaVi BiOGEOKiMYaVi УЭ LAND§AFT - EKOCOGRAFi XUSUSiYYaTLaRi
MUSTAFABaYLi HUSEYN LUTVaLi OGLU
Geologiya-mineralogiya uzra falsafa doktoru "Land§aft§unasliq" §obasinin rahbari, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0003-4566-8787
QaHRaMANOV MURAD AKiF OGLU
"Land§aft§unasliq" §obasinin elmi i§9isi, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0001-5365-5279
XualasB. Biogeomorfosenozlar yariqapali dara relyef §araitina malik xususi biogeosenoz sahdldr olmaqla qon§u arazilara nisbatan guclu kulaklarin va quraqliqlarin yoxlugu, rutubatliliyin va onunla alaqadar yerustu va yeralti sularin bollugu ila saciyyavi olan farqli mikroiqlim §araitina, boyuk miqdarda biokutla toplanmasi ila, bitki va heyvanlarin nov muxtalifliyi va ustun rekreasiya keyfiyyatlarina malik olan tabii komplekslardir.
Biosenozlarin bitki-heyvan-mikroorqanizmlar birliyinda movcud olan nov muxtalifliyi arazinin torpaq ortuyu, yeralti va yerustu sularinin kimyavi tarkibi va suxurlarin litoloji tarkibindan asili olaraq dayi§diyi elma malumdur. Cografi arazinin iqlim va torpaq xususiyyatlarini nazara almaqla proqressiv land§aft marzlarinin oyranilmasi naticasinda bitki va heyvanlarin nov muxtalifliyinin xususi relyef §araitina malik biogeosenoz sahalarda daha saciyyavi oldugu muayyan edilmi§dir. Tabii sarhadlara malik olan bu arazilar bir tarafi gay darasi ila ahatalanarak farqli mikroiqlim §araitina malik olan qapali dara sistemidir. Ba§ §abalid biogeomorfosenozunda hamin arazilar §in gayi hovzasina aid olsa da, bu arazi sel hovzasindan kanarda yerla§mi§dir.
Boyuk Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bolgasina aid hissasinda muxtalifrelyef forma va novlarindan asili olan biogeosenoz tiplarinin lil numunalarinda kimyavi elementlarin miqdarinin muayyanla§dirilmasi naticasinda bu arazilarin biogeokimyavi tsiklarinda daha gox K, P, Fe va s. elementlari i§tirak etdiyi a§kar edilmi§dir. Yariqapali dara relyefli biogeosenozlarin farqli cografi va biogeokimyavi xususiyyatlarini nazara alaraq, bizim tarafimizdan bu tipli land§aft komplekslarinin biogeomorfosenoz adlandirilmasi daha maqsadauygun hesab edilmi§dir.
Boyuk Qafqazin canub yamaci §aki rayonunun Ba§ §abalid va Ke§nazar biogeomorfosenozlarinin subakval land§aftlarinda yaranan lil numunalarinin kimyavi tarkibinda biofil elementlarin (K, P, C va s.) miqdarinin qon§u arazilardan gox oldugu a§kar edilmi§dir. Yariqapali subakval dara tipli land§aft marzlarinda biomuxtalifliyin yaranmasi va qorunmasi ugun munasib §araitin yaranmasi land§aft biogeomorfosenozlarinin arazinin biomuxtaliflik rezervuarlari kimi qabul edilmasina imkan verir.
Agar sozfor: biogeosenoz, biogeomorfosenoz,mikroiqlim, bitki muxtalifliyi,biofil elementlar.
BIOGEOMORPHOCENOSES AND THEIR BIOGEOCHEMICAL AND LANDSCAPE-
ECOGEOGRAPHIC FEATURES.
MUSTAFABEYLI HUSEYN LUTVALI OGLU
Doctor of Philosophy in Geology-Mineralogy, Head of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
GAHRAMANOV MURAD AKIF OGLU
Scientific worker of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
Abstract. Biogeomorphoscenoses are special biogeocenosis areas with semi-enclosed valley relief conditions, the absence of strong winds and droughts compared to neighboring areas, to different microclimate conditions characterized by humidity and the abundance of surface and underground water related to it, are natural complexes with a large amount of biomass accumulation, species diversity of plants and animals, and excellent recreational qualities.
It is known to science that the species diversity of biocenoses in the plant-animal-microorganism community varies depending on the soil cover of the area, the chemical composition of underground and surface water, and the lithological composition of rocks. As a result of the study of progressive landscape boundaries, taking into account the climate and soil characteristics of the geographical area, it was determined that the species diversity of plants and animals is more typical in biogeocenous areas with special relief conditions. These areas with natural boundaries are a closed valley system with different microclimate conditions, surrounded on one side by a river gorge. Although those areas in the Bash Shabalid biogeomorphocene belong to the Shin River basin, this area is located outside the flood basin.
As a result of determining the amount of chemical elements in silt samples of biogeocenosis types depending on different reliefforms and types in the Sheki-Zagatala region of the southern slope of the Greater Caucasus, the biogeochemical cycles of these areas contain more K, P, Fe, etc. elements were found to be involved. Taking into account the different geographic and biogeochemical characteristics of semi-enclosed valley relief biogeocenosis, we considered it more appropriate to call this type of landscape complexes biogeomorphocenosis.
The chemical composition of sludge samples formed in the subaccal landscapes of the Bash Shabalid and Keshnazar biogeomorphocenoses of the southern slope of the Greater Caucasus in the Sheki region was found to contain more biophilic elements (K, P, C, etc.) than neighboring areas. The creation of favorable conditions for the emergence and protection of biodiversity in the semi-enclosed subaccal valley-type landscape allows landscape biogeomorphocenoses to be considered as biodiversity reservoirs.
Key Words: biogeocenosis, biogeomorphocenosis, microclimate, plant diversity, biophilic elements.
БИОГЕОМОРФОЦЕНОЗЫ И ИХ СПЕЦИФИЧЕСКИЕ БИОГЕОХИМИЧЕСКИЕ И ЛАНДШАФТНО-ЭКОГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ
МУСТАФАБЕЙЛИ ГУСЕЙН ЛУТВАЛИ ОГЛЫ,
Доктор философии в области геологии-минералогии,
Заведующей отделом «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
КАХРАМАНОВ МУРАД АКИФ ОГЛЫ,
Научный сотрудник отдела «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
Резюме. Биогеоморфоценозы - это особые участки биогеоценоза с полузамкнуто-долинными условиями рельефа, различными микроклиматическими условиями, характеризующимися отсутствием сильных ветров и засух, влажностью и связанным с этим обилием поверхностных и подземных вод по сравнению с соседними участками, с накоплением большого количества биомассы.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Науке известно, что видовое разнообразие биоценозов в растительно-животно-микроорганическом сообществе изменяется в зависимости от почвенного покрова местности, химического состава подземных и поверхностных вод, литологического состава горных пород. В результате изучения прогрессивных ландшафтных границ с учетом климатических и почвенных особенностей географического района установлено, что видовое разнообразие растений и животных более характерно для биогеоценовых территорий с особыми условиями рельефа. Эти территории с урочищами представляют собой замкнутую долинную систему с различными микроклиматическими условиями, окруженную с одной стороны долиной реки. Хотя эти районы в Баш Шабалидском биогеоморфоценозе относятся к бассейну р. Шин, этот район находится вне поймы.
В результате определения количества химических элементов в иловых пробах типов биогеоценозов в зависимости от разных форм рельефа в Шеки-Закатальском районе южного склона Большого Кавказа было установлено что, биогеохимические циклы этих районов содержат больше K, P и Fe. Учитывая различные географические и биогеохимические особенности биогеоценозов полузамкнутого долинного рельефа, мы сочли более целесообразным называть этот тип ландшафтных комплексов биогеоморфоценозом.
Установлено, что количество биофильных элементов (K, Р, С и др.) в химическом составе образцов ила, образующихся в субаквальных ландшафтах Баш-Шабалидского и Кешназарского биогеоморфосенозов Шекинского района южного склона Большого Кавказа, составляет выше, чем в соседних районах. Создание подходящих условий для создания и сохранения биоразнообразия в полузамкнутом субаквально-долинном ландшафте позволяет рассматривать ландшафтные биогеоморфоценозы как резервуары биоразнообразия территории.
Ключевые слова: биогеоценоз, биогеоморфоценоз, микроклимат, растительное разнообразие, биофильные элементы.
Giri§. Biosenozlarin bitki-heyvan-mikroorqanizmlar birliyinda mövcud olan növ müxtalifliyi arazinin torpaq örtüyü, yeralti va yerüstü sularinin kimyavi tarkibi va süxurlarin litoloji tarkibindan asili olaraq dayi§diyi elma malumdur. Cografi arazinin iqlim va torpaq xüsusiyyatlarini nazara almaqla proqressiv land§aft marzlarinin öyranilmasi naticasinda bitki va heyvanlarin növ müxtalifliyinin xüsusi relyef §araitina malik biogeosenoz sahalarda daha saciyyavi oldugu müayyan edilmi§dir. Tabii sarhadlara malik olan bu arazilar bir tarafi 9ay darasi ila ahatalanarak farqli mikroiqlim §araita malik olan qapali dara sistemidir.
9sas hissa. Böyük Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bölgasina aid hissasinda müxtalif relyef forma va növlarindan asili olan biogeosenoz tiplarinin lil nümunalarinda kimyavi elementlarin miqdarinin müayyanla§dirilmasi naticasinda bu arazilarin biogeokimyavi tsiklarinda daha 9ox K, P, Fe va s. elementlari i§tirak etdiyi a§kar edilmi§dir. Yariqapali dara relyefli biogeosenozlarin farqli cografi va biogeokimyavi xüsusiyyatlarini nazara alaraq, biz bu tipli land§aft komplekslarinin biogeomorfosenoz adlandirilmasini daha maqsadauygun hesab edirik.
Böyük Qafqazin canub yamaci §aki rayonunun Ba§ §abalid va Ke§nazar biogeomorfosenozlarinin subakval land§aftlarinda yaranan lil nümunalarinin kimyavi tarkibinda biofil elementlarin (K, P, C va s.) miqdarinin qon§u arazilardan 9ox oldugu a§kar edilmi§dir. Yariqapali subakval dara tipli land§aft marzlarinda biomüxtalifliyin yaranmasi va qorunmasi ü9ün münasib §araitin yaranmasi land§aft biogeomorfosenozlarinin arazinin biomüxtaliflik rezervuarlari kimi qabul edilmasina imkan verir.
Biogeomorfosenozlar qapali va yaxud da yariqapali relyef mühitina malik olan tamamlanmi§ suksesiyalara malik olan biogeosenoz arazilardir. Bütün biogeomorfosenoz land§aft marzlarinin har biri ü9 tarafdan daglar vasitasi ila ahatalanarak yari qapali mikroiqlim §araitin yaranmasina sabab olmu§dur. Onlarin bazilarinda, Ba§ §abalid va Ba§ Da§agil biogeosenozlarinda Böyük Qafqaza aid olan aksar bitki növlarina rast galmak mümkündür. Adlari göstarilan biogeosenozlarda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
(biogeomorfosenozlarda) relyef amili digar xarici (fiziki-cografi) va daxili (geokimyavi) amillari üstalami§ olur va bitkilarin yayilmasinda mühüm qoruyucu rol oynayir.
Birinci növbada biogeomorfosenoz landçaft arazilari böyük miqdarda biokütla toplanmasi ila qon§u arazilarin land§aftlarindan farqlanir. (Taxminan 50 - 60 % çox). Digar tarafdan hamin arazilarda bazan, ölçü va çakilarinda 2 va 3 dafa iri olan bazi agac fardlarina rast galinmasi saciyyavi hal hesab edilir [4].
Biogeomorfosenozlari farqlandiran asas xüsusiyyatlardan biri va an böyük xüsusi ahamiyyat kasb edan göstaricisi biomüxtaliflikdir, yani bütün bölga ^ün saciyyavi olan bitki növlarinin hamin arazida bir yerda tasadüf edilmasidir. Üstün rekreasiya keyfiyyatlarina göra farqlanan mozaik strukturlu bu tabii kompleksda, qon§u arazilara nisbatan güclü külaklarin va quraqliqlarin yoxlugu, rütubatliliyin va onunla alaqadar yerüstü va yeralti sularin bollugu (subakval landçaft) saciyyavidir [5]. Dara relyefla alaqadar olaraq litoloji va struktur geoloji elementlarin zanginliyi isa qalin va münbit torpaq qatinin yaranmasi ila naticalanmi§dir. Bitki növlarinin ya§ama ugrunda bir-biri ila raqabat aparmadan mövcud olmalari da bu tabii komplekslar ^ün saciyyavi alamat sayilir. Uzun müddat arzinda bela landçaft mühitinin qorunmasi fauna va flora növlarinda irsi dayiçkanliklara sabab olmu§ va hamin növlar bu yerl ardan qon§u arazilara yayilma imkani alda etmiçdir [9].
Böyük Qafqazin canub yamaci §aki-Zaqatala bölgasi landçaft qur§aqlarinda gedan bioakkumulyasiya prosesinda canli orqanizmlarin va bitkilarin ölü kütlasinin biogeomorfosenoz komplekslarda toplanmasi daha intensiv suratda ba§ verir [6]. Hamin sahalarda proses iki yolla gedir. Birinci halda heyvan va bitki qaliqlarinin parçalanmasi naticasinda torpaqda kimyavi elementlarin, qeyri-üzvi, üzvi maddalarin toplanmasi va naticada humusun artmasi ila alaqadar torpaq qatinin üzvi birlaçmalarla zanginlaçmasi. ikinci halda orqanizmda va yaxud onun ayri-ayri üzvlarinda bazi kimyavi elementlarin müxtalif bitki va heyvan toxumalarinda toplanmasi ila mü§ahida edilir. Bioakkumulyasiya prosesinin uzunmüddatli normal gedi§i isa biogeomorfosenoz tipli landçaft marzlarinda ekoloji tarazligin yaranmasina gatirib çixarir [7].
Böyük Qafqazin canub yamacinda bir sira özünamaxsus alamatlari va rekreasiya ahamiyyatina göra Ba§ Çabalid tabii biogeomorfosenozunun landçaft xüsusiyyatlari ümumila§dirici saciyya daçiyir. örazi 900-1200 m-lik an hündür sahalar üzra orta sixliga malik dag meçaliklari ila örtülmü§dür. Bu meçaliklarin agac tarkibinda asas yeri valas, fistiq va palid agaclari tutsa da, §abalid, cöka, agcaqayin agaclarina da tasadüf olunur. Dag yamaclarinin alt saviyyasi taxminan 900 m-lik hündürlükda bitir. Bu hündürlükdan açagida taxminan 800 m-lik saviyyaya qadar düzan-me§a landçaftina aid saha yerlaçir. Burada asas agac növü valasdir. ikinci daracali agac növlarinin sayi xeyli çoxdur. Burada palid, cöka, qoz, findiq, §abalid, alma, armud, yemiçan, göyrü§, lapan, zogal, mürda§a bitir. 800-700 m-lik bir hündürlük saviyyasinda düzan me§a-çaman landçafti düzan metalara paralel suratda §arqdan qarba dogru uzanir. Düzan me§a landçaftinda oldugu kimi, burada asas landçaft yaradici amil rolunda valas agaclari i§tirak edir. Düzan me§a landçaftinda i§tirak edan bütün agac növlari ila az-çox tamsil olunan bu landçaft tipina alava olaraq itburnu, böyürtkan kollari ila yanaçi çoxlu sayda ot bitkilari da qoçulur. Ot bitkilari içarisinda müxtalif yonca va bagayarpagi növlarinin içtiraki hamin landçaft tipinin saglamligini göstarir.
Düzan-me§a va me§a-çaman landçaft tiplari üçün an maraqli cahatlardan biri da burada, Canubi Qafqazda rast galinmayan qaydada qoz, findiq va §abalid agaclarinin bir yerda yana§i mövcud olmasidir. Burada qoz bitkisi Tabaçir dövrünün alt hissasina aid olan kalsiumlu süxurlarin açinmasi hesabina amala galan torpaqlarda inkiçaf edir. Üst Yura dövrüna aid Titon martabasinin karbonatli fli§ süxurlarinin açinmasindan yaranan torpaqlarda daha çox alüminium elementi aparici mövqeya malik olur. Bu tipli torpaqlarda findiq bitkisinin inkiçafi ^ün alveriçlidir. Orta Yura dövrüna aid Bayos yaçli qumdaçili fli§ süxurlarindan amala galan torpaqlar isa daha çox kalium va maqnezium elementlari ila zangin olur. Bu tipli torpaqlarda §abalid bitkisinin yayilmasi va inkiçafi ^ün alveriçli imkanlar vardir [8].
Tadqiq olunan arazinin torpaq növlarinin qruplaçmasinda biz birinci növbada torpaq nümunalari yerlaçan arazilarin litokimyavi xüsusiyyatlarini nazara almagi maqsadauygun hesab
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
etmi§ik. Hamin üsulla torpaq növlarinin qruplaçdirilmasini da maqbul hesab edarak landçaftin struktur xüsusiyyatlari ila torpaq növlarinin qar§iliqli alaqasina diqqati yönaltmayi va naticada açagidaki biogeokimyavi xüsusiyyatlari özünda daçiyan torpaq növlarini bir-birindan farqlandirmayi maqsadauygun hesab edirik. A§agida göstarilan torpaq qruplaçmasini biz bir sira torpaq§ünas, litoloq, land§aft§ünas tadqiqatçilarin dünyanin müxtalif arazilarina uygun olan elmi naticalarindan istifada etmakla tartib etmi§ik [9].
1. Çaki-Zaqatala bölgasinda antropogen faaliyyat naticasinda tadrican proqressivlaçan landçaft tiplarinin tabii taxilkimi ot bitkilar ila zanginlaçan qara va qahvayi rangli torpaqlari.
2. Alçaq dagligin öz bütövlüyünü qoruyan landçaft tipinin asasan karbon, kalsium va damir elementlari ila zangin olan, üzarinda bölga ûçûn saciyyavi olan ham mezofit va ham da kserofit bitki örtüyü ila saciyyalanan qara-qonur rangli torpaq növlari.
3. Orta dagligin öz bütövlüyünü qoruyan karbon, kalsium, damir elementlari ila kifayat qadar zangin olan dag-me§a landçaftlarinin valas, palid va fistiq agaclari ila örtülan qara-qonur torpaqlari.
Biogeomorfosenoz sistemli landçaftlara qon§u olan alçaq va orta dagligin öz bütövlüyünü qoruyan landçaft tipinin qara-qonur dag-me§a torpaqlarinin tarkibinda mikroelementlarin miqdarinin çox az hüdudlarda dayiçildiyinin çahidi oluruq. Masalan, Ba elementinin miqdari 170 q/t-dan, 350 q/t arasinda, Sr - 60 q/t - 110 q/t arasinda, Mn elementi 500 q/t - 900 q/t arasinda, Ti elementi 1800 q/t - 3800 q/t arasinda, B elementi isa 48 q/t-la - 80 q/t arasinda dayiçir (Vandamçay kasiliçi), Ondan (yani, Vandamçay kasiliçindan) insanlar tarafindan dag meçalarina bir qadar artiq tasir edilmasi naticasinda yuxarida göstarilan kimyavi elementlarin hüdudlari Damiraparançay kasiliçinda xeyli dayiçilir [9].
Vandamçay kasiliçinda tayin olunan 20 sinaq nümunasinda Pb elementinin miqdari agar 65-90 q/t arasinda dayiçirdisa, Damiraparançay kasiliçinda isa Pb elementinin dayiçma hüdudlari 40-90 q/t arasindadir. Ni elementinin dayiçma hüdudlari da xeyli farqlidir - 45q/t - 63 q/t arasinda Vandamçayda, 22 q/t dan 51 q/t-a qadar Damiraparançayda qeyd olunmuçdur. Göründüyü kimi Ni elementinin miqdarinin xeyli azalmasi mü§ahida olunur. Sonuncu dayiçmalar ola bilsin ki, insanlarin tabiata manfi tasirini göstaran asas alamatlardan biridir. Bu faktin digar arazilarda da yoxlanilmasina ehtiyac duyulur. Halalik isa onu qeyd eda bilarik ki, Car va Katexçay kasiliçlarinda qeyd olunan kimyavi elementlarin dayiçilmalari içarisinda Ni elementinin da miqdari Vandamçaya uygun galirdi. Nisbatan insanlarin tasarrüfat faaliyyatlari çox tasir etmi§ dag me§a torpaqlarinda Kürmü^ay, Agçay, (Qax rayonu) onlarin qiymati xeyli açagi enmiçdir. Eyni sözlari biz Qaçqaçay va Kiççayin qonur torpaq növlari ^ün da aid eda bilarik. Kiççayin qara rangli dag-me§a torpaginda, yani six meçalik sahadan götürülan nümunasinda Ni-in miqdari (70 q/t) yena yüksak qiymatla xarakteriza olunurdu [9].
Belalikla, öz bütövlüyünü qorumuç landçaft tipinin alçaq va orta qurçaq sahalarinda qonur, qara-qonur, boz-qonur torpaq növlari six meçalik sahalarda Ni elementinin taxminan 45 - 65 q/t-luq normal hüdudlarda dayiçmasi ila xarakteriza olunur. insanlarin müayyan qadar tasarrüfat faaliyyatlarindan seyralmiç dag-me§a torpaqlarinda nikelin qiymati 25-35 q/t hüdudlarinda daha çox rast galinir. Bu zaman ham da, Ba, Sr, Mn, B, Pb kimi elementlarin hüdudlarinin xeyli dayiçmasinin da §ahid oluruq.
Biogeokimyavi tadqiqatlarin aparilmasina olan asas talablardan biri da ekoloji saglam landçaftlara malik biogeosenozlarin tabii-tibbi ahamiyyatlarini açkar etmakdan ibaratdir. Bu sahada qabaqcil ideyalara asaslanan fitomeliorativ tadbirlarin yerina yetirilmasi perspektivli hesab edilir. örazinin landçaft strukturunun saglamlaçdirilmasi yalniz bu yolla mümkündür. Saglam, dayaniqli va çafaverici landçaft marzlarinda ahalinin istirahatini tamin etmak ^ün kurort sanatoriyalarinin va istirahat ocaqlarinin yaradilmasina ehtiyac vardir. istirahat ocaqlarinin yalniz saglamla§dirilmi§, biogeokimyavi dövriyyasinda S, Na, Al elementlarinin zaif oldugu madani va proqresiv landçaftlarda qurulmasi tövsiyya edilir.
Bizim tarafimizdan §aki-Zaqatala regionunun müxtalif arazilarinda olan torpaq növlari rang va mexaniki tarkiblarina göra be§ qrupa bölünmü§dür: 1) tünd qonur va yaxud qahvayi, 2) qonur, 3) açiq
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
qonur va 5) boz torpaqlar. Hamin torpaq növlarina aid olan va torpaqlarin mineraloji zanginliyini ifada edan Pb, Zn, Cu, Co va Ni elementlarinin göstaricilari bu be§ torpaq növlari ^ün açagidaki cadvalda (Cadval 1) verilmiçdir. Torpaq nümunalari Zaqatala rayonunun Car kasiliçindan Alazan çayinin sahilina dogru (ititala ya§ayi§ mantaqasi) hamin istiqamatda olan arazilari ahata edir. Talaçayin hövzasina aid olan arazinin müxtalif relyef formalarina göra formalaçan torpaq növlarinda asasan orta Yura ya§li gil çistlari va qum daçlari tabaqalarinin qirinti materiali i§tirak edir (cadval 1).
Cadval 1.
Zaqatala rayonunun Talaçay hövz3sind9 müxtdlif ssviyysfordsn götürülmü§ fsrqli torpaq növforinin kimyavi terkibi._^_^_^_^____
№ Torpaq Növü örazi Sayi Nisbi hündürlük Pb Zn Cu Co Ni
1 Tünd qonur Car, Zaqatala 5 1800 m 107 156 51 18,4 39,6
2 Qonur Car, Zaqatala 4 1200 m 132 170 49 21 41
3 Açiq-qonur ititala, Zaqatala 7 600 m 65 190 101 18 38
4 Qonur-boz ititala, Zaqatala 8 400 m 58 176 117 18 42
5 Boz ititala, Zaqatala 15 300 m 108 86,7 42,3 13,3 42
Cadvaldan göründüyü kimi kimyavi elementlardan nikelin miqdarinda heç bir dayiçiklik mü§ahida edilmir. Kobalt elementinin da miqdari yalniz Talaçay hövzasinin orta axarlarinin akkumulyativ qumsal terraslarinda formalaçan boz torpaq növlarinda mü§ahida edilir. Eyni qaydada olan azalma Zn va Cu elementlari ^ün saciyyavidir. Torpaq növlarinin mikroelement tarkibinin dayiçmasinda mühüm cahat ondan ibaratdir ki, Talaçayin delta hissasida Pb elementinin miqdari 2-3 dafaya qadar azalir. Göründüyü kimi, Alazan çayinin delta çöküntülarindan taçkil olunan ititala arazisinda Cu, Co va Zn elementlarinin zanginlaçmasi va Pb azalmasi ila saciyyalanan torpaq növlarinin formalaçmasi ba§ verir. Alazan vadisi arazisinda torpaqlarin kimyavi tarkibinin yaxçiya dogru dayiçmasi, burada iqlimin subtropik saciyya daçimasi ila va ham da epigenetik proseslarda allüvial tipli Al va Fe gil materialinin miqdarinin artmasi ila baglidir.
§aki-Zaqatala regionunun arazisinda i§tirak edan va aksar biogeomorfosenozlarin içarisinda rast galinan düzan va dag-me§a landçaftinin struktur tarkibini Kürmü^ay kasiliçi daha mükammal §akilda ifada edir. Buradaki landçaft növlari orta va alçaq dagliq arazilar üçün saciyyavi olduguna göra aparilan elmi tacrübalarin yekunu kimi onlari açagidaki növlara bölünmasini taklif edirik.
Kontrastli dag-me§9 landçafi növü. Burada eyni bir arazida regionun meçalarinda bitan müxtalif torpaq va iqlim §araitina uygun me§a agaclari bitir. Masalan, bu tipli dag-me§a landçaftlarina aid eyni bir sahada iberiya va uzunsaplaq palid növlarinin va yaxud da köyrü§ va qovaq agaclarinin yayilmasi mü§ahida edilir.
Assosiativ dag-me§9 landçaft növü. Bu tipli me§a sahalari dag-me§a talalarinda palid-fistiq-valas assosiasiyasinda özünü göstarir. Düzan meçalarda isa iberiya palidi-yalanqoz-qizilagac assosiasiyasi saciyyavidir.
Yarimçiq dag-me§9 landçafi növü. Bu tipli me§a landçaft strukturuna Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ^ün saciyyavi olan assosiativ növa aid (palid-fistiq-valas, iberiya palidi-yalanqoz-qizilagac) agac növlarindan har hansi birinin yoxlugunda tasadüf edilir. Bu halda bazi arazilarda valas-palid, bazi yerlarda fistiq-palid va bazan da fistiq-valas cütlüyünün mövcud olmasina rast galinir.
Qarwq dag-me§9 land§aft növü. Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ^ün daha çox saciyyavi olan bir landçaft struktur növüdür. Burada assosiativ növa aid olan agac növlari ila yana§i, ham müxtalif daraca münbitliya malik olan, ham da rütubatli (agcaqovaq, yalanqoz) va yaxud da quraq (göyrü§, saragan) iqlim §araitina uygun galan agac növlarina yayilmiçdir.
Yеkcins dag-mеga landgaft növü. Bu tipli me§a land§aft strukturuna Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ^ün saciyyavi olan assosiativ tipli (palid-fistiq-valas, iberiya palidi-yalanqoz-qizilagac) agac növlarindan yalniz biri i§tirak etdiyi hallarda rast galinir. istar dag va istarsa da düzan me§a landçaftlarinda palid, §abalid, valas, fistiq, cöka, findiq talalarina tez-tez rast galinir.
Antropogеn tasir naticasinda pozulmug dag-mеga landgaft növü. Böyük Qafqazin canub yamacinin düzan va dag-me§a landçaftinda iri ya§ayi§ mantaqalarina yaxin olan arazilar ^ün daha çox saciyyavi olan bir landçaft struktur növüdür. Meçalarin maiçat ehtiyaclari va yaxud da yerli istehsalat maqsadlari ^ün qirilmasi naticasinda, Çaki-Zaqatala bölgasinda dag-me§a landçaft qurçaginin açagi sarhadlari bazi yerlarda 600 m-lik saviyadan da yüksaya qalxmiçdir. Landçaft qurçaginin açagi sarhadlari Balakan rayonunun qonçulugunda yerlaçan Gürcüstan Respublikasi arazisinda 450-500 m taçkil edir. Bizim Respublikamizin arazisinda isa 500-600 m saviyyasinda olan alçaq dagliq arazi an yax§i hallarda meçalarin qirilmasindan sonra formalaçan agtörama agac-kol zolagindan ibaratdir.
Antropogеn faaliyyat naticasinda qurulan dag-mcga landgaft növü. Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ^ün halalik tam saciyyavi olan bir landçaft struktur növü sayilmasa da son zamanlar bu sahada müayyan qadar dönü§ hiss olunur. Dag yamaclarinin turizm üçün ahamiyyat da§iya bilacak sahalarinda yerli agac növlari ila yana§i ham da dünyanin müxtalif arazilarindan gatirilan enliyarpaq va iynayarpaq agac növlari introduksiya olunur. §aki rayonu arazisinda salinan "§am me§asi", Balakan rayonunda "katalpa" agaclari me§asi tipli antropogen landçaft nümunalari mövcuddur.
Alazan sahillarinin tuqay mеga landgaft növü. Bu tipli me§a talalarinda müxtalif alçaqboylu agaclar va kollar bitir. Onlarin içarisinda söyüd, qovaq, iyda, saqqizagaci, valas, qaragac, palid, qizilagac va s. növlar i§tirak edir.
Böyük Qafqazin canub yamacina aid olan biogeomorfosenozlarin landçaft növlari içarisinda rast galinan düzan va dag-mе§a landçaftinin struktur tarkibini müayyanla§dirmi§ olduqda burada an çox assosiativ va qariçiq landçaft növlardan taçkil olundugu malum olur.
Ba§ Çabalid biogeomorfosenozunun daxilinda yerlaçan darinlik yarilmasi (Qaynar) §abalidçay çay yataginin macrasi boyunca mü§ahida edilir ki, bu da arazinin müasir relyefinin formalaçmasi ila yana§i, süxur müxtalifliyinin çoxalmasi va yeralti sularin rolunun artmasi ila özünü biruza verir. Polimikt su keçirici süxurlarin içtiraki, burada bir neça növ qumdaçi va argillitlarla yanaçi tuffidlarin da yayilmasi arazida yeralti sularin faaliyyat imkanlarinin yüksak oldugundan va infiltrasion hidrokarbonatli içmali su manbalarinin oldugundan xabar verir.
örazida açinaraq yayilmiç süxur parçalarinda va çay daçlarinda böyük miqdarda mamir va çibyalarin mü§ahida edilmasi biogeomorfosenoza aid olan hidrometeoroloji çaraitin yumçaq va rütubatli oldugunu, arazinin sart dag-dara külaklarindan qorundugunu göstarir. Qi§ aylarinda yagmiç qalin qarin, daralarda buz halinda toplanmasi, yaz aylarinda dara boyunca açagiya dogru harakati naticasinda yari moren qinntilarin amala galmasi mü§ahida edilir [2]. Dagliq arazilarin az meyilli sahalarinda ellüvial fasiyalara, daralarda isa akkumulyativ-ellüvial fasiyalara tasadüf edilir. Biogeomorfosenozun alçaq arazilarinda superakval fasiyalar va yay aylarinda bela qurumayan kiçik hövzaya malik yerli çay macrasinda subakval fasiyalara çay darasi boyunca rast galinir [3].
Ba§ Çabalid tabii kompleksina oxçar olan digar bir biogeomorfosenoz §aki rayonunun Küngü^ay hövzasinda yerlaçan Keçnazar biogeomorfosenozudur. iqlim xüsusiyyatlarina göra arazini ortadagliq qurçaga aiddir [1]. Xüsusi mikroiqlima malik olan Keçnazar biogeomorfo-senozunda yay aylarinda havanin hararati eyni hündürlüya malik olan arazilara nisbatan 4-5oC az olur. Orta illik yagintilarin miqdari 600-800 mm taçkil edir. Bu göstarici Böyük Qafqazin canub yamacinin ümumi iqlim xüsusiyyatlarindan bir o qadar farqlanmir. örazinin geomorfoloji quruluçundan irali galan qapali hövzada havanin nisbi rütubati açiq sahalara nisbatan xeyli artiqligi yay aylarinda müntazam §ehdü§ma ila saciyyalanir. Qalin qara va yaxud tünd qahvayi torpaqlarin va me§a dö§anayi hesabina burada sel va daçqinlarin yaranmasi üçün imkanlar Böyük Qafqazin digar selli arazilarindan xeyli azdir [2, 5, 9].
Keçnazar biogeomorfosenoz arazisinda havanin daimi yüksak rütubatlilik daracasi, atmosfer yagintilarinin bollugu va qi§ mövsümünda toplanmi§ qarin ariyarak torpaga hopmasi ila alaqadar yeralti su ehtiyatlari yaratmaq imkanlarini artirir. Ba§ Çabalid va ham da Keçnazar arazisinda transakkumulyativ (sürü§malari olan) yamaclara rast galinmir, bu da mövcud orta va nisbatan dik meyilli yamaclarda münasib mikroiqlim çaraitinda sarmaçiq va lianlarin inki§afi ila alaqadardir. Qara çaman va qahvayi dag me§a torpaq müxtalifliklari va eyni bir arazida va eyni zamanda humid, semihumid va semiarid bitki növlarinin inki§af etmasi ^ün yaranan ekocografi çaraitin çox alveri§li oldugunu göstarir [11]. Har iki landçaft marzinda biogeosenozlara aid bütün amillar - torpaq, hava, iqlim, su, bitki, heyvanlar va s. birinci növbada münasib mikroiqlim çaraitini yaranmasina sabab olan maxsusi relyef formasinin mövcudlugu ila alaqadardir [10].
Natica. Ba§ Çabalid va Keçnazar biogeomorfosenozlarinin subakval landçaftlarinda yaranan lil nümunalarinin kimyavi tarkibinda biofil elementlarin (K, P, C va s.) miqdari qon§u arazilara nisbatan çoxdur. Bu fakt mikroiqlim çaraiti ila birlikda bu tipli landçaft marzlarinda biomüxtalifliyin yaranmasi va tabii rezervuarlar kimi qorunmasi ^ün münasib çaraitin mövcud oldugunu sübut edir.
9D9BÎYYAT SÎYAHISI:
1. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. §aki rayonu. Baki ismayil na§. Poliqrafiya Markazi, 1999, 110 s.
2. 0yyubov 0.C., Quluzada V.0., Nabiyev H.L., Mammadov C.H. Ki§ va Çin çaylari hövzalarinin sellari. Baki, "Elm", 1998, 215 s.
3. 0zizov F.§., Mustafabayli H.L. Böyük Qafqazin canub yamaci landçaftlarinda geoloji quruluç, litoloji tarkib, relyef va biomüxtalifliklar arasinda qarçiliqli alaqalar. Beynalxalq konfrans. "Daglar, madaniyyatlar, landçaftlar va biomüxtaliflik" 10-12 may 2019. Baki. s.77-82.
4. Mamedov C.I, Shukurlu Y.H, Azizov F.Sh, Mustafabeyli H.L. Aliev Q.M. The natural Biocoenosis biodiversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalid. ArpapeH Университет -пловдив. 2016. p. 5 - 9.
5. Mustafabayli H.L., Rahimov.Y.R. §in va Ki§ çaylari hövzalarinda tahlükali sel hadisalarinin yaranma sabablari. Cografiya va tabii resurslar № 1. 2017. sah. 49 - 53.
6. Mustafabayli H.L. Relyef növlarindan asili olan biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi xüsusiyyyatlari. Azarbaycan Aqrar Elmi. 2019. N.1. s. 103 - 108.
7. Mustafabayli H.L., 0liyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinda bitan agac bitkilarinin yayilma sahalarinin litoloji-geokimyavi-landçaft xüsusiyyatlari. ADAU-nun Elmi 0sarlari. Ganca, 2019 .№1. s. 36 - 40.
8. Mustafabayli H.L., Latifov E.K. Böyük Qafqazin Canub yamaci Saki-Zaqatala bölgasina aid biogeokimyavi zonalarin fiziki-kimyavi xassalarina göra farqlandirilmasi. ADAU-nun Elmi 0sarlari. Ganca, 2019. №1. s. 22 - 28
9. Mustafabayli H.L., Latifov E.K., Rahimov Y.R., Agabalayev Q.M., Süleymanov U.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin landçaft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari. AMEA Çaki REM matbaasi. 2020. s. 372.
10. Rüstamov Q.i., Rüstamova A.M. Böyük Qafqazin canub yamaci landçaftlarinin ekogeokimyavi xüsusiyyatlari. Baki, "Avropa" 2016. 189 s.
11. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A., 0liyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinin torpaq növlarinda kimyavi tarkib müxtalifliyinin ekocografi amillardan asililigina dair. "Heyvandarligin müasir problemlari va innovativ konsepsiyalar" Beynalxalq Elmi-praktik konfrans. 22-24. dekabr 2021. s. 268- 273.
