CC BY
21УДК 556.3, 550.4
AZ9RBAYCANIN §9KÍ-ZAQATALA BÓLG9SÍNÍN TORPAQ NÓVL9RÍNÍN BÍOGEOKÍMYavi XÜSUSÍYY3TL3RÍ
MUSTAFAB9YLÍ HÜSEYN LÜTV9LÍ OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünashq" §óbasinin rehbari, geol.min.ü. PhD
Q9HR9MANOV MURAD AKÍF OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünashq" ^óbasinin elmi i§9Ísi, AMEA §aki Regional Elmi Markazi 5500, §aki §. L. Abdullayev k. 24
Xulass. Azarbaycanin §aki-Zaqatala torpaqlarmm biogeokimyavi xususiyyatlarinin qiymdtldndirilmdsindd onlarin fiziki tiplarinin va buferlilik qabiliyyatinin tayin edilmasi ila yana§i inki§af dinamikasinin da tayin edilmasi muhum ahamiyyat kasb edir. Torpaq tiplari igarisinda, bu bolga arazisinda tabii qonur va boz, antropogen tipli qara torpaqlar apariciyer tutur. Torpagin fiziki-kimyavi proseslara qar§i buferlilik qabiliyyati, asasan novlarin qumluluq, gillilik va ahanglilik gostaricilari ila ifada olunur. Torpaqlarin deqradasiyasi isa onlarin texnogen komponentlarla girklanmasi, duzla§masi, eroziyasi va s. land§aftlarin reqressiv dinamikasi ila alaqadardir.
Agar sozfor: Torpaq novlari, buferliliyi, deqradasiyasi, bioindikatorlari, land§af dinamikasi.
БИОГЕОХИМИЧЕКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПОЧВЕННЫХ ТИПОВ ШЕКИ-ЗАГАТАЛЬСКОГО РАЙОНА АЗЕРБАЙДЖАНА
МУСТАФАБЕЙЛИ Г.Л, ГАХРАМАНОВ М.А.
При оценке характеристик Шеки-Загатальских земель Азербайджана, наряду с определением их физических типов и буферной емкости, важно определить динамику развития. Среди типов почв ведущее место в этом регионе занимают естественные коричневые и серые антропогенные черноземы. Буферная способность почвы против физических и химических процессов в основном выражается песчаными, глинистыми и известковыми индикаторами этого вида. Деградация почв вызвана их загрязнением техногенными компонентами, засолением, эрозией и т. д. за счет регрессивной динамики ландшафтов.
Ключевые слова: типы почв, буферность, деградация, биоиндикаторы, ландшафтная динамика.
BiOGEOCHEMiCAL FEATURES OF SOiL TYPES iN THE SHEKi-ZAGATALA
REGiON OF AZERBAijAN
MUSTAFABEYLi H.L, QAHRAMANOV M.A.
When assessing the characteristics of the Sheki-Zagatala lands of Azerbaijan, along with determining their physical types and buffer capacity, it is important to determine the dynamics of development. Among the soil types, the leading place in this region is occupied by natural brown and gray anthropogenic chernozems. The buffering capacity of soil against physical and chemical processes is mainly expressed by sandy, clayey and calcareous indicators of this type. The degradation of soils is caused by their pollution with technogenic components, salinization, erosion, etc. due to the regressive dynamics of landscapes.
Key words: soil types, buffering, degradation, bioindicators, landscape dynamics
Giri§. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bolgasinin biogeokimyavi xususiyyatlari i9arisinda torpaq novlarinin kimyavi tarkiblari va onlarla alaqadar olan bioindikator bitkilar arasinda olan alaqalari muayyan etmak muhum ahamiyyat kasb edir. Boyuk Qafqazin canub atayinda yerla§an §aki-Zaqatala regionunun torpaqlari asasan, 800 - 3500 m saviyyasinda olan dag yamaclarindaki suxurlarin a§inmasindan yaranan va son 1-2 mln illarin mahsulu olan IV Dovr 9okuntulari ila alaqadardir. [1, 2]. 9ksar 9ay terraslarinda - Mazim9ay, Balakan9ay, Kurmuk9ay, Katex9ay, Tala9ay, Ki§9ay, §in9ay, Da§agil9ay, Qala9ay, Bum9ay, Damiraparan9ay, Vandam9ay va onlarin qollarinda toplanan IV Dovr 9okuntulari alluvial man§alidir. Lakin, onlarin tarkibinda muayyan qadar fluviqlasial, eluvial, deluvial va proluvial 9okuntu qari§iqlari mu§ahida edilir [3]. Atmosfer, hidrosfer va biosfer amillarinin ana suxurlari ham kamiyyat va ham da keyfiyyatca dayi§ikliklara ugratmasi va yenidan 9okdurulmasi sababli formala§an torpaq qati umuman ilkin suxurlarin geokimyavi tarkibi ila uygunluq ta§kil edir [4, 5]. Bununla bela bir sira komponentlarin, xususila canli orqanizmlarin inki§afi u9un faydali hesab edilan K, Ca, N, P va s. elementlarin miqdarinin azalmasi va aksina bu proseslarda zararli rol oynayan Na, Cl, Sr, Pb, Hg, S va s. elementlarin artmasi da IV Dovr 9okuntularinin yayilmasi ila alaqadardir.
Tadqiqatin metodikasi. Cografiya elminin bir sahasi kimi land§aft deyilanda ilk onca asas va torama tabiat komponentlarindan kombina olunan tabii komplekslar nazarda tutulur. N.A.Solnsevin fikri ila ifada etmi§ olsaq, bela tabii komplekslardan biri land§aftin genetik olaraq eyni bir geoloji fundament, relyef, iqlim, malik oldugu birtipli arazi kompleksidir va yaxud fiziki-cografi rayondur [6].
B.B.Polinov va b. fikrinca land§aftlar cografi tabaqanin muxtalif arazilarinda yerla§an va bir-birlari ila bir sira umumi cahatlara malik tarixan formala§an, inki§afda olan tabii va antropogen komponentlardan ta§kil olunan arazi komplekslaridir [7].
Tadqiqat i§larinda A.Q. isa9enkonun (1991) tabii land§aftlarin strukturunun insanin tasarrufat faaliyyati naticasinda dayi§ma daracasini nazara almaqla, butun muasir land§aftlarin farqlandirilma metodikasindan istifada edilmi§dir [8]. Tabii land§aftlarin strukturuna insanin tasarrufat faaliyyati naticasinda dayi§ma daracasini nazara almaq u9un V.V. Kovalskinin biogeokimyavi tadqiqatlarin yerina yetirilmasinda kimyavi elementlarin torpaq va lillarda qanunauygun paylanmasi metodikasindan istifada edilmi§dir [5]. Burada ham da tabii komplekslarin dayi§ma daracasi nazara alinmi§dir. Xususila tabii-antropogen land§aftlarin alti qrupu uzra (ilkin vaziyyatini saxlayan, zaif dayi§ilmi§, tabii ehtiyatlardan uzun muddat samarasiz istifada naticasinda amala galan pozulmu§, quvvatli pozulmu§ va ya antropogen bedlend arazilar, dayi§ilmi§ va ya madani komplekslar va tabii amillar asasinda insanlar tarafindan yaradilan suni obyektlar) tadqiq edilmasi hayata ke9irilmi§dir [3, 9, 10]. Biogeokimyavi tadqiqatlarin aparildigi arazidaki torpaq amalagatirici suxurlarin har bir oyranilan obyektdaki geokimyavi xususiyyatlarinin, arazidaki land§aft qur§aqlari daxilinda iqlim-land§aft zonalarinin, relyef xususiyyatlarinin ara§dirilmasi va relyef formasi ila torpaq novunun yaranmasi arasindaki alaqalarin muayyanla§dirilmasi yerina yetirilmi§dir.
Tadqiqatin mazmunu. A§agidaki cadvallarda §aki-Zaqatala bolgasinda rast galinan relyef formalari, onlarin asas torpaq tiplari, onlarda bitan bioindikator bitkilar (cadval-1) va §aki-Zaqatala bolgasinda olan asas torpaq novlari, onlarin kimyavi tarkiblarinin muxtalifliyi va onlarda bitan bioindikator bitkilar (cadval - 2) haqda malumatlar verilmi§dir.
§ski-Zaqatala bolgssinds rast gslinsn relyef formalari, onlarin ssas torpaq tiplsri, onlarda bitsn bioindikator bitkilsr.
Csdvsl. 1
Torpaq novu Muhi t tipi Bioindikatorlar Muhit novu Relyef novlari
Qara torpaq C Yalanqoz (Pterocarya K.) Ca kulaktutmayan yamac, al9aqdagliq relyef,
Qara9öhra (Taxus baccata) K sürü§kan yamac, azmeyilli yamac, qabariq düzanlik, skulptur relyef,
Qizilagac (Alnus l.) Fe pillali yamac, akkumulyativ relyef, al9aqdagliq relyef, maili düzanlik,
Cöka (Tilia L.) Na külaktutmayan yamac, al9aqdagliq relyef, 9ökak düzanlik,
Ca Agcaqayin (Aser L.) Mg qayali yamac, al9aqdagliq relyef, qabariq düzanlik, struktur relyef,
Alma (Malus) K külaktutmayan yamac, akkumulyativ relyef, maili düzanlik, qabariq düzanlik
§abalid (Castánea M.) Ca sürü§kan yamac, azmeyilli yamac, al9aqdagliq relyef,maili dalgali düzanlik,
Fe iberiya palidi (Quércus iberica) Mg pillali yamac, al9aqdagliq relyef, maili düzanlik, dalgali düzanlik, 9ökak düzanlik,
Armud (Pyrus L.) S külaktutmayan yamac, akkumulyativ relyef, dalgali düzanlik, 9ökak düzanlik,
£aytikani (Hippophile L.) Na denudasiyon yamac, eroziyon relyef, dara-qobu, al9aqdagliq relyef, skulptur relyef, yargan-qobu,
Ca Valas (Cárpinus L.) Mg qayali yamac, qabariq düzanlik, struktur relyef,
Damirqara (Cárpinus orientalus Fe azmeyilli yamac, tapali relyef, maili düzanlik, struktur relyef,
Qovaq (Pópu-lus trémula) Ca azmeyilli yamac, akkumulyativ relyef, al9aqdagliq relyef, maili düzanlik, 9ökak düzanlik,
Qonur torpaq Na Fistiq (Fágus L.) Mg pillali yamac, tapali relyef, struktur relyef,
Yemi-§an (Crataégus L.) K denudasiyon yamac, tapali relyef, dara-qobu, al9aqdagliq relyef, skulptur relyef,
Findiq (Corylus maxima) Al sürü§kan yamac, tapali relyef, maili düzanlik, 9ökak düzanlik, qabariq düzanlik,
Mg Saqqiz agaci kütyarpaq (Pistácia mutica) Si terrasli yamac, dara-qobu, al9aqdagliq relyef, skulptur relyef,
§arq palidi (Quércus orientalis) Ca terrasli yamac, qabariq düzanlik, skulptur relyef,
Saragan (Cotinus L.) Ca denudasiyon yamac, al9aqdagliq relyef, maili düzanlik, 9ökak düzanlik,
Boz Na Qazax ardici (JuniperusL) Mg par9alanmi§ yamac, maili düzanlik, dalgali düzanlik, 9ökak düzanlik, qabariq düzanlik, skulptur relyef,
torpaq Qaratikan (Paliurus L.) Si azmeyilli yamac, tapali relyef, dara-qobu, maili düzanlik, dalgali düzanlik, 9ökak düzanlik, qabariq düzanlik, yargan-qobu,
Ca Zogal (Córnus mas) Na qayali yamac, eroziyon relyef, al9aqdagliq relyef, dalgali düzanlik,
Qoz (Júglans régla) Mg parçalanmi§ yamac, akkumulyativ relyef, alçaqdagliq relyef, maili düzanlik, dalgali düzanlik, skulptur relyef,
Sumax (Rhus L.) Si azmeyilli yamac, tapali relyef, dara-qobu, alçaqdagliq relyef, skulptur relyef,
Saqqizagaci atlantik (Pistácia atlantik) Ca azmeyilli yamac, tapali relyef, alçaqdagliq relyef, maili düzanlik, skulptur relyef,
Si Eldar §ami (Pinus eldarica) Al denudasiyon yamac, maili düzanlik, dalgali düzanlik, çôkak düzanlik, qabariq düzanlik, skulptur relyef,
Dagdagan (Celtis L.) Mg azmeyilli yamac, alçaqdagliq relyef, maili düzanlik, dalgali düzanlik, qabariq düzanlik, struktur relyef,
§ski-Zaqatala bölgssinds olan ssas torpaq növlsri, onlarin kimysvi tsrkiblsrinin müxtslifliyi vs onlarda bitsn bioindikator bitkilsr.
Csdvsl2
№ Torpaq növü Mühit tipi Mühit növü Mikroelement tarkibi Bioindikatorlar
C Ca Cu Yalanqoz (Pterocarya fraxinifolia)
K Li Qara9öhra (Taxus baccata)
Fe Mo Qizilagac (Alnus)
1 Qara torpaq Na Cu Cöka (Tilia)
Ca Mg N Agcaqayin (Acer)
K Sn Alma (Malus)
Ca Zn §abalid (Aesculus)
Fe Mg Cr Iberiya palidi (Quercus iberica)
S Sn Armud (Pyrus)
Na Cu £aytikani (Hippophae)
Ca Mg Mn Valas (Carpinus)
Fe Ni Palid (Quercus)
Ca Cu Qovaq (Populus L)
2 Qonur torpaq Na Mg Mn Fistiq (Faqus)
K Zn Yemi§an (Crataegus)
Al V Findiq (Betulaceae)
Mg Si, Zr Saqqizagaci (Pistacia lentiscus)
Ca Cu §arq palidi (Quercus macranthera)
Ca Mn Saragan (Cotinus)
Na Mg Li Qazax ardici (Juniperus sabina)
Si Ga Qaratikan (Paliurus)
3 Boz torpaq Na Cu Zogal (Cornus)
Ca Mg Mn Qoz (Juglans)
Si Zr Sumax (Rhus)
Si Ca Mn Saqqizagaci (Pistacia lentiscus)
Al V Eldar §ami (Pinus eldarica)
Mg Zr Dagdagan (Celtis)
Relyefin va IVdóvr góküntülarinin bioindikatorlari - Relyef dayi§malari ila olan ekoloji §araiti bitki órtüyü 90X yax§i indikasiya eda bilir [11.12]. Ekoloji §araitin formala§masina külaklarin va güna§in dü§masini istiqamatlandiran yamaclarin meyilliyi, daniz saviyyasindan yüksaklik, insanlarin tasarrüfat faaliyyati naticasinda relyefda etdiklari dayi§ikliklar óz tasirini góstarir. Bu dayi§malar naticasinda arazida rütubat va istilik münasibati dayi§mi§ olur. Onlar qrunt va sath sularinin miqdarlari va saviyyasindan, torpaq va süxur substratinin harakatina qadar har §eya müayyan qadar tasir góstarmi§ olur.
Bóyük Qafqazin canub atayinda 500-1500 m saviyyada olan dag góllari, güna§li yamaclar, aksar 9ay terraslarinda (Mazim9ay, Balakan9ay, Kürmük9ay, Katex9ay, Tala9ay Ki§9ay, §in9ay, Da§agil9ay, Qala9ay, Bum9ay, Damiraparan9ay, Vandam9ay va s.) mü§ahida edilmi§dir. Hamin terraslarda saviyyanin 100 m-a qadar yüksalmasi orada temperaturun 10C-ya qadar a§agi enmasina va aksina yagintinin da 3-4% artmasina sabab olur. Fiziki cografi amillarin bu tipli dayi§malari bitki órtüyünün yüksaklik qur§aqlari üzra paylanaraq ciddi land§aft farqlari yaratmalarina sabab olur. [13]
Bir sira elmi maqalalarin naticalarina da istinad edarak regional geokimyavi xüsusiyyatlarla land§aftin geokimyavi alaqalarini sonuncu marhalada ara§dirmagi daha maqsadauygun hesab edir va halalik yalniz land§aftin geokimyavi qanunauygunluqlarini müayyanla§dirmaya caht góstarmi§ik. Hamin qanunauygunluqlar ózünda arazi ü9ün saciyyavi olan 32 yarimnóv süxurlar [14, 15, 16], 24 nóv relyef formasi, 7 torpaq nóvü va 7 asas agac bitkisinin qar§iliqli alaqalarini ehtiva edir. 9razi ü9ün saciyyavi olan aparici torpaq nóvlari a§agidakilardir.
1) ibtidai torpaqlar, 2) qonur, 3) qahvayi, 4) qara, 5) §abalidi, 6) tünd boz, 7) boz torpaqlar. [9,
14]
Torpaq nóvlarinin yaranmasi ila geomorfoloji relyef formalari arasinda olan asililigi a§agidaki kimi góstarmak olar. (cadval - 3).
Torpaq ndvfori vd onlarin yaranmasinda mühüm rol oynayan relyef formalari vd onlarin bioindikator bitkifori.
Csdvsl — 3.
№ Torpaq novlari Bioindikator bitkilar Relyef formalari
1 Qonur torpaqlar £obanyastigi Gatirma konusu, akkumulyativ terras, maili yamac, silsila tiralari.
2 Qahvayi Yarpiz Maili va dalgali düzanliklar, soliflüksiya terrasi, sürü§malar, moren tiralari.
3 ibtidai Daziotu Suayricilar, troqlar, sirklar, karlar, yüksakdagliq yaylalar.
4 Qara Yonca £ay deltasi, 9uxur, 9ókak düzanliklar, humid düzanliklar.
5 §abalidi Boymadaran Tiralar, kurqanlar, yaylalar, qabariq düzanliklar, semiarid düzanliklar.
6. Tünd boz Kaklikotu Dik yamaclar, semihumid yüksakliklar, semiarid 9ókakliklar.
7 Boz Yov§an Dellüvial §leyf, qobu, yargan, arid düzanliklar va arid yaylalar.
Relyefda meyilliyin artmasi ila qar§i-qar§iya duran yamaclarin mikroiqlim farqlari da artmi§ olur. Bu amil yamaclarin meyilliyinin artmasi ila onlarin rütubat saxlama qabiliyyatinin a§agi enmasi ila baglidir. Me§a zonalarinin suayrici sahalarinda, masalan, §aki rayonunun Xanyaylagi, Tóra,
Danavec daglarina gedan me§a suaynclannm canub yamac çamanliklarindaki mezofit bitki qruplaçmalari (kaklikotu, yovçan, qaraqiniq, daziotu, boymadaran, çobanyastigi va s.) [18] Da§üz silsilasinin §imal yamaclarindaki dag çôllarinda da rast galinir. Canub yamacin 400-800 m-lik yamaclarindaki çôl va me§a-çôl zonasina aid olan bitki kserofit bitki qruplaçmasi (sigirquyrugu, biyan, gülxatmi, yovçan, sirkan va s.) bitkilara Ba§ Qafqaz daglarinin §imal yamacinda yarimsahra zonasinin arazilarinda (Samurçayin qollari Çiraxçay, Axtiçay hövzalari) rast galinir.
Tadqiqatin naticalari. Belalikla, Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin torpaq növlarinin biogeokimyavi xüsusiyyatlarinin öyranilmasi naticasinda açagidaki naticalar alinmi§dir:
1. Azarbaycanin §aki-Zaqatala torpaqlarinin biogeokimyavi xüsusiyyatlarinin qiymatlandirilmasinda onlarin fiziki tiplarinin va buferlilik qabiliyyatinin tayin edilmasi ila yanaçi inki§af dinamikasinin da tayin edilmasi mühüm ahamiyyat kasb edir. Torpaq tiplari içarisinda, bu bölga arazisinda kütlasina göra tabii qonur va boz, antropogen tipli qara torpaqlar aparici yer tutur.
2. §aki-Zaqatala bölgasinda rast galinan relyef tiplarindan asili olan biogeosenoz va biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi xüsusiyyatlarinin öyranilmasi naticasinda malum olmuçdur ki, onlarda biogeokimyavi proseslar dörd yerli iqlim - dag, düzanlik, humid va arid növlarina uygun olaraq ba§ verir. Relyefda i§tirak edan yamaclarin - sildirim, dik, çoxmeyilli, azmeyilli va pillali formalari üzra biofil kimyavi elementlarin aksariyyatinin (Cu, Zn, Co, Ni, Cr, V, B va s.) miqrasiya qabiliyyati qravitasiya qüvvasindan asili olaraq yamaclarda meyilliyin azalmasi üzra zaiflayir.
3. Torpagin fiziki-kimyavi proseslara qar§i buferlilik qabiliyyati, asasan növlarin qumluluq, gillilik va ahanglilik göstaricilari ila ifada olunur. Torpaqlarin deqradasiyasi isa onlarin texnogen komponentlarla çirklanmasi, duzlaçmasi, eroziyasi va s. landçaftlarin reqressiv dinamikasi ila, yani enerji ehtiyatinin azalmasi ila alaqadardir.
aDaBÎYYAT:
1. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. §aki-Zaqatala iqtisadi rayonu. Baki «Nafta-Press» naçriyyati. 2003. 190 s.
2. öyyubov Э.С., Quluzada V.9. va b. Ki§ va §in çaylari hövzalarinin sellari. Baki. Elm, 1998, 215 s.
3. Mustafabayli H.L., Latifov E.K. va b. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin landçaft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari. AMEA §aki REM matbaasi. 2020. 372 s.
4. Вертадский В.И. Труды по биогеохимии и геохимии почв. - М.: HayKa, 1992. - 434 с.
5. Ковaльский В.В. Современные зaдaчи и проблемы биогеохимии. Труды Биогеохим. лaб. - 1979. - Т. 17. - С. 12 - 29.
6. Солнцев Н.А. Учение о лaндшaфте (Избрaнные труды) Москвa, МГУ, 2001, 384 с.
7. Полынов Б.Б. Избрaнные труды - М.: Изд-воАН СССР, 1956. 751с.
8. Исaченко А.Г. Лaндшaфтоведение и физико-геогрaфическое рaйонировaние - Москвa, 1991. - 366 с
9. Mustafabayli H.L. Relyef növlarindan asili olan biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi xüsusiyyyatlari. Azarbaycan Aqrar Elmi. 2019. №1. s. 103 - 108.
10.Mustafabayli H.L., öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinda bitan agac bitkilarinin yayilma sahalarinin litoloji-geokimyavi-landçaft xüsusiyyatlari. ADAU-nun Elmi ösarlari. Ganca, 2019. №1. s. 36 - 40.
11.Уфимцевa М.Д. Зaкономерности нaкопления химических элементов высшими рaстениями и их реaкции в aномaльных биогеохимических провинциях. Геохимия, 2015, № 5, с. 450 - 465
12.Latifov E.K., Mustafabayli H.L. Filizçay hövzasinin bitkilarinda mikroelementlarin paylanma xüsusiyyatlarina dair. BDU-nun Xabarlari. Tabiat elmlar seriyasi. №2, 2019. 77-82 s.
13.Azarbaycan Respublikasinin landçaft-geokimyavi xaritasi (miqyas 1:500 000). Ak. Н.Э. öliyev adina Cografiya institutu, Baki, 2017.
14.Geokimya üzra sorgu kitabi. Baki. "Apastrof", 2014. 483 s.
15.Aлизaде З.М., Мyстaфaев Г.Л. Геохимические особенности рaннегеосинклинaльных осaдочных пород Восточного Кaвкaзa. Жур. Литология и полезные искотемые. №2. 1987. ст.113-121.
16.Mustafabayli H.L., Latifov E.K. Böyük Qafqazin Canub yamaci Saki-Zaqatala bölgasina aid biogeokimyavi zonalarin fiziki-kimyavi xassalarina göra farqlandirilmasi. ADAU-nun Elmi Эsarlari. Ganca, 2019. №1. s. 22 - 28.
17.Mammadov Q.Ç. Torpaq§ünasliq va torpaq cografiyasinin asaslari. Baki, Elm, 2006, 448s.
18.Mamedov C.I., Shukurlu Y.H., Azizov F.Sh., Mustafabeyli H.L., Aliev Q.M. The natural Biocoenosis biodiversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalid. А^рен Университет -пловдив. 2016. p. 5 - 9.
