CC BY
10UOT 550.47
ARiD V9 HUMiD TiPLi BiOGEOSENOZLARIN LAND§AFT DiAQNOSTiK VO
BiOGEOKtMYavi XÜSUSiYYOTLORi
MUSTAFABOYLi HÜSEYN LÜTVOLi OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünashq" §öbasinin rahbari, Geologiya-mineralogiya üzra falsafa doktoru https://orcid.org/0000-0003-4566-8787 AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan
Xülasa. Mdqalddd, müxtalif landqaft tipldrinin süxur vd torpaqlari ila onlarda bitdn agac, kol vd ot bitkildrinin kimysvi tarkiblari arasinda olan alaqalarin iqlim tipindan asililigi araqdirilmiqdir. Bu maqsddld Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinda 9 landqaft tipina aid olan va bir-birindan farqlanan 4 biocografi saha üzra arid, semiarid, semihumid va humid iqlim tipli biogeosenoz arazilardan götürülmüq agac, kol va ot bitkilarinin yarpaqlarinda saxlanan makro va mikroelementlarin miqdarlari tayin edilmiqdir. Humid iqlim qaraitina malik biogeosenozlarin torpaqlarinda asas biofil kimyavi elementlarin (K, Mg, Fe va s.) yüksak miqdarlari müayyan edilsa da onlarin bitki yarpaqlarinda gox vaxt K, P va Zn kimi elementlarin gatiqmazligi müqahida edilir. Arid iqlim qaraitinda olan landqaftlara aid biogeosenozlarda biokütlanin miqdari azalsa da bitkilarin yarpaqlarinda biofil elementlarin (K, P, Zn, Cu, Co va s.) miqdari xeyli artir.
Agar sözlsr: landqaft tiplari, biogeosenozlar, biofil elementlar, humid iqlim, arid iqlim.
LANDSCAPE DIAGNOSTIC AND BIOGEOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF ARID
AND HUMID TYPE BIOGEOCOENOSIS
MUSTAFABEYLI HUSEYN LUTVALI OGLU
Doctor of Philosophy in Geology-Mineralogy, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
Summary. The article investigates the dependence of the ratio of rocks and soils of different types of landscape and the chemical composition of trees, shrubs and grasses growing in them on the type of climate. For this purpose, the amount of macro and microelements in the leaves of trees, shrubs and grasses from biogeocenoses of arid, semi-arid, semi-humid and humid climate types in 4 different biogeographic regions belonging to 9 landscape types of the Sheki-Zagatala region of Azerbaijan was studied. Although in the soils of biogeocenoses with humid climatic conditions, increased amounts of the main biophilic chemical elements (K, Mg, Fe, etc.) are determined, in their plant leaves there is often a deficiency of such elements as K, P and Zn. In biogeocenoses of landscapes with an arid climate, the amount of biomass decreases, but the amount of biophilic elements (K, P, Zn, Cu, Co, etc.) in plant leaves increases significantly.
Key words: landscape types, biogeocenoses, biophilic elements, humid climate, arid climate.
ЛАНДШАФТНО-ДИАГНОСТИЧЕСКАЯ И БИОГЕОХИМИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА БИОГЕОЦЕНОЗОВ АРИДНОГО И ГУМИДНОГО ТИПА
МУСТАФАБЕЙЛИ ГУСЕЙН ЛУТВАЛИ ОГЛЫ
Доктор философии в области геологии-минералогии, Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
Резюме. В статье исследована зависимость соотношения горных пород и почв разных типов ландшафта и химического состава растущих в них деревьев, кустарников и трав от типа климата. С этой целью изучены количество макро- и микроэлементов в листьях деревьев, кустарников и трав из биогеоценозов аридного, семиаридного, полугумидного и гумидного типов климата в 4 различных биогеографических районах, относящихся к 9 типам ландшафта Шеки-Загатальского региона Азербайджана. Хотя в почвах биогеоценозов с влажными климатическими условиями определяются повышенные количества основных биофильных химических элементов (К, Mg, Fe и др.), в их листьях растений часто наблюдается дефицит таких элементов, как К, Р и Zn. В биогеоценозах ландшафтов с аридным климатом количество биомассы снижается, однако количество биофильных элементов (К, Р, Zn, Cu, Co и др.) в листьях растений значительно увеличивается.
Ключевые слова: типы ландшафта, биогеоценозы, биофильные элементы, гумидный климат, аридный климат.
Giri§. Boyuk Qafqazin canub yamacinda yerla§an §aki-Zaqatala bolgasi biocografi bolguya asasan Holarktik hakimiyyatin iran-Turan vilayatinin Qafqaz regionuna aid olmaqla 9ox zangin bitki ortuyuna malikdir. Ba§ Qafqaz daglarinin canub-§arq hisasini (canub-qarb va canub-markaz hissalarla yana§i) bir rayon va Azarbaycana aid olan canub yamaci ayrica bir zona kimi farqlandirmi§ olsaq, [1,2] onda burada yerla§an biocografi farqlari sahalar kimi ayira bilarik. Hamin qaydaya uygun olaraq §aki-Zaqatala bolgasi dord farqli saha ila bir-birindan ayrilmi§ olur;
1) Mazim9aydan Qa§qa9aya qadar olan Balakan, Zaqatala va Qax rayonlarini ahata edan va humid tipli land§aftlarinda qizilagac (Alnus l.) - yalanqoz (Pterocarya K) agaclari bitan biocografi saha;
2) Qa§qa9aydan Da§agil9aya qadar olan va al9aq dagligin semiarid tipli land§aftlarinda qoz (Juglans regia) va saragan-sumax (Cotinus L- Rhus L.) agaclari bitan biocografi saha;
3) Da§agil9aydan -Vandam9aya qadar olan va al9aq dagligin semihumid tipli land§aftlarinda damirqara valas (CarpinusL.) - §abalidyarpaq palid (Quercus castaneifolia) agaclari bitan biocografi saha;[3]
4) Acinohur -Turan al9aqdagligina aid olan arid tipli land§aftlarda saqqizagaci (Pistacia mutica) - gavan (Astragalus) kollari bitan biocografi saha.
Bu biocografi sahalar i9arisinda Mazim9ay, Balakan9ay, Katex9ay va Damiraparan9ay hovzalarinin 1200 -1800 m-lik dag me§a land§aft qur§aginda humid, onlara yaxin tamas arazilarda semihumid, Acinohur golu atrafi yarimsahra yayla sahalarda arid, va onlara yaxin tamas arazilarda semiarid iqlim tipli land§aft tiplari movcuddur.
Boyuk Qafqazin canub yamaci Balakan-Zaqatala rayonlari arazisinda Yura 9okuntulari yayilan arazilar yuksak, orta va al9aq dagliq hundurluk qur§agini ahata edir. Al9aq dagligin a§agi ataklarinda taba§ir 9okuntulari satha 9ixir. [4] Alazan-Haftaran duzanliyinda isa yayilan IV-dovr 9okuntulari yena da Yura va az miqdar taba§ir 9okuntularinin qirintilarindan ta§kil olunmu§dur. 9razinin geomorfoloji xususiyyatlarina gora ilk novbada al9aq, orta va hundur dagliq qur§aqlara bolmak mumkundur. Alazan-Haftaran arazisini 300-500 m-lik yuksaklik kimi gostarmaya ehtiyac vardir. Buradan goturulmu§ torpaq va bitki novlarinin geokimyavi xususiyyatlari digar qur§aqlarla muqayisa yaratmaq u9un nazara alinmi§dir. Hamin qaydalari asas goturmakla bitki ortuyuna malik olmayan nival va subnival (3000 m-dan artiq) yuksakdagliq qur§aqdan alava movcud arazida 9 land§aft tipinin (va ya yarimtipinin) oldugunu tasdiq eda bilarik (§akil-1).
1. Yuksak dagligin humid tipli alp 9amanliklari land§afti - 2500-3000 m.
2. Yuksak va orta dagligin humid tipli subalp 9amanliklari land§afti - 1800-2500 m.
3. Orta dagligin semihumid va humid tipli dag-me§a land§afti - 1000-1800 m.
4. Al9aq dagligin semihumid va humid tipli dag-me§a land§afti - 600-1000 m.
5. Al9aq dagligin semihumid tipli me§a-9ol land§afti - 300-600 m.
6. Alazan-Haftaran vadisinin semihumid tipli me§a-9ol land§afti - 300-500 m.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
7. Alazan-Haftaran düzanliyinin semiarid tipli antropogen land§afti - 300-500 m.
8. Acinohur yaylasinin semiarid tipli quru9öl land§afti - 300-500 m.
9. Acinohur yaylasinin arid tipli yarimsahra land§afti - 200-300 m.
§9kil-1. Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin landqafi xdritd-sxemi.
§aki - Zaqatala regionunun arazisinda i§tirak edan düzan va dag-me§a land§aftinin struktur tarkibina göra Kürmük9ay kasili§i daha mükammal olduguna göra elmi tacrübalarimizin yekunu kimi [1] a§agidaki növlara bölünmasini taklif edirik.
Kontrastli dag-me^a land^aft növü. Burada eyni bir arazida regionun me§alarinda bitan müxtalif torpaq va iqlim §araitina uygun me§a agaclari bitir. Masalan, eyni bir sahada iberiya va uzunsaplaq palid növünün va yaxud da köyrü§ va qovaq agaclarinin yayilmasi.
Assosiativ dag-me^a land^aft növü. Bu tipli me§a sahalari dag-me§a talalarinda palid - fistiq
- valas assosiasiyasinda özünü göstarir. Düzan me§alarda isa iberiya palidi - yalanqoz - qizilagac assosiasiyasi saciyyavidir. [5]
Yarim^iq dag-me^a land^aft növü. Bu tipli me§a land§aft strukturuna Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ü9ün saciyyavi olan assosiativ növa aid (palid - fistiq - valas, iberiya palidi -yalanqoz - qizilagac) agac növlarindan har hansi birinin yoxlugunda tasadüf edilir. Bu halda bazi arazilarda valas - palid, bazi yerlarda fistiq - palid va bazan da fistiq - valas cütlüyünün mövcud olmasina rast galinir. [2,3]
Qari^iq dag-me^a land^aft növü. Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ü9ün daha 9ox saciyyavi olan bir land§aft struktur növüdür. [6]. Burada assosiativ növa aid olan agac növlari ila yana§i, ham müxtalif daraca münbitliya malik olan, ham da rütubatli (agcaqovaq, yalanqoz) va yaxud da quraq (köyrü§, saragan) iqlim §araitina uygun galan agac növlarina yayilmi§dir.
Yekcins dag-me^a land^aft növü. Bu tipli me§a land§aft strukturuna Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ü9ün saciyyavi olan assosiativ tipli (palid - fistiq - valas, iberiya palidi - yalanqoz
- qizilagac) agac növlarindan yalniz biri i§tirak etdiyi hallarda rast galinir. istar dag va istarsa da düzan me§a land§aftlarinda palid, §abald, valas, fistiq, cöka, findiq talalarina tez-tez rast galinir.
Antropogen tasir naticasinda pozulmu? dag-me^a land^aft növü. Böyük Qafqazin canub yamacinin düzan va dag-me§a land§aftinda iri ya§ayi§ mantaqalarina yaxin olan arazilar ü9ün daha 9ox saciyyavi olan bir land§aft struktur növüdür. Me§alarin mai§at ehtiyaclari va yaxud da yerli istehsalat maqsadlari ü9ün qirilmasi naticasinda, [7] §aki-Zaqatala bölgasinda dag-me§a land§aft qurgaginin a§agi sarhadlari bazi yerlarda 600 m-lik saviyadan da yüksaya qalxmi§dir. Land§aft qur§aginin a§agi sarhadlari Balakan rayonunun qon§ulugunda yerla§an Gürcüstan Respublikasi arazisinda 450 - 500 m ta§kil edir. [8]. Bizim Respublikamizin arazisinda isa 500 - 600 m
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
saviyyasinda olan alçaq dagliq arazi an yax§i hallarda meçalarin qirilmasindan sonra formalaçan agtörama agac-kol zolagindan ibaratdir.
Antropogen faaliyyat naticasinda qurulan dag-meça landçaft növü. Böyük Qafqazin canub yamaci arazilari ^ün halalik tam saciyyavi olan bir landçaft struktur növü sayilmasa da son zamanlar bu sahada müayyan qadar dönü§ hiss olunur. Dag yamaclarinin turizm üçün ahamiyyat da§iya bilacak sahalarinda yerli agac növlari ila yana§i ham da dünyanin müxtalif arazilarindan gatirilan enliyarpaq va iynayarpaq agac növlari introduksiya olunur. §aki rayonu arazisinda salinan "§am me§asi" , Balakan rayonunda "katalpa" agaclari me§asi tipli antropogen landçaft nümunalari mövcuddur.
Alazan sahillarinin tuqay meça landçaft növü. Bu tipli me§a talalarinda müxtalif alçaqboylu agaclar va kollar bitir. Onlarin içarisinda söyüd, qovaq, iyda, saqqizagaci, valas, qaragac, palid, qizilagac va s. növlar i§tirak edir.
Acinohur yaylasinin quru-çôllar va yarimsahra landçafti. ösasan kserofil bitkilar - yov§an, üzarik, davatikani, gavan, qanqal, südlayan, faseliya va s. ot bitkilari ila yana§i ham da ara sira ardic, qaratikan, saqqizagaci, nar, qovaq va s. agac va kollarina da rast galinir.
Böyük Qafqazin canub yamacina daxil olan §aki-Zaqatala bölgasinin arazisi Ba§ Qafqaz suayrici silsilasindan canuba dogru taxminan 2700 m mütlaq saviyyaya qadar olan arazilar nival va subnival landçaftla xarakteriza olunur. 2700-2000 va bazi yerlarda 1800-1700 m-a qadar olan arazilar dag alp çamanlari va yaxud subalp çamanliklardan taçkil olunmuçdur. 1800-600 m mütlaq hündürlüklar arasinda isa Böyük Qafqazin canub yamaci ^ün xarakterik olan dag me§a qurçagi yerlaçir. istar yüksak dagliq va istarsa da orta dagliq arazilarda dagin canub yamaci orta hesabla 20-250-lik meylliya malik olur. Bazi yerlarda yamaclarin meyilliyi daha da artir 30-350-ya yaxin va bazan ondan da artiq olan meyillik mü§ahida edilir. Bela arazilarda dag çaylarina dogru enan yamaclarin me§a örtüyü nisbatan seyraklaçir. Alçaq dagliq arazilarda va dagatayi zonalarda meyillik orta dagliga nisbatan bir qadar azaldigindan torpaq örtüyü va onunla alaqadar olan me§a örtüyü da bir qadar qalinlaçir. [9].
Mütlaq hündürlüyü 1000 m-dan açagi olan sahalarda alçaq dagligin me§a landçafti yerlaçir. Bazi yerlarda onun açagi sarhaddi 600 m-a qadar taçkil edir. Bu arazida olan çökma süxurlar ya Üst Tabaçir çöküntülari (ahangli gil çistlari va ya mergellar) ya da Mazimçay-Vandamçay hövzalari arasi arazida axan dag çaylarinin gatirma konuslaridir (IV dövr). Sonuncularin daha çox ta§akkül tapdigi arazilarda me§a^öl landçaft tipi asas yer tutur. insanlar tarafindan tasarrüfat faaliyyatina calb olunan bu sahalarin 80%-a qadarini indi antropogen landçaftlara aid olan akinçilik va bagçiliq sahalari tutur [1]. Gatirma konuslarinin va çay yatagi allüviyal çöküntülarin tarkibi Yura va Tabaçir dövrünün qirinti süxurlarindan taçkil olundugundan onlarin mineraloji va geokimyavi tarkibi ila arazinin landçaftinin biogeokimyavi xüsusiyyatlari arasindaki alaqalari müayyanla§dirmak imkani alda edilir.
Azarbaycanin §aki-Zaqtala iqtisadi rayonunun yüksaklik qurçaqlarinda edafiki amillar - çox orta va yüksak dagliq arazilarda özlarini biruza verir. Masalan, Böyük Qafqaz daglarinda yüksaklikla alaqadar torpagin keyfiyyat göstaricilari dayiçir, illik yagintinin miqdari va rütubat artir, temperatur isa açagi enir. Bu sababdan da, yüksaklik qurçaqlari üzra çoxsayli bitki va yaxud me§a formasiyalarina uygun olaraq, valas (Cárpinus L.), çabalid (CastáneaM.), yalanqoz (PterocaryaK.), qaraçöhra (Taxus baccata), agcaqayin (Aser L.), cöka (Tilia L.), findiq (Corylus maxima), qoz (Júglans régia), zogal (Córnus mas), çaytikani (Hippophile L.), qizilagac (Alnus l. ), palid (Quércus), fistiq (Fágus L.), qovaq (Pópulus trémula), tünd iynayarpaqli ardic (Juniperus) va s. me§a landçaft strukturlari yaranir. Bitki formasiyalari ila torpaqlar arasindaki alaqalar har bir agac assosiasiyalari üzra daha bariz çakilda tabii landçaft marzlari va yaxud zolaqlarinda tadrici dayiçmakla özünü göstarir. Açagi dagliq zonalardan yüksaldikca torpaqlarin qalinligi, münbitliyi va humusun miqdari azalir. Biogeosenoz va biogeomorfosenoz arazilarda palid agaclarinin yarpaqlarinin torpaqda toplanmasi onun münbitliyini xeyli artirir ki, bu da palid meçalari ^ün saciyyavi qahvayi va yaxud da qara torpaqlarin yaranmasi ila naticalanir [10, 11].
Böyük Qafqazin canub atayinda 500-1000 m saviyyasinda olan dag çöllarinin ataklarinda va çaybasarlarinda (Mazimçay, Balakançay, Kürmü^ay, Katexçay, Talaçay Kiççay, Çinçay,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Daçagilçay, Qalaçay, Bumçay, Damiraparançay, Vandamçay va s.) ham mexaniki açinma va ham da hidrodinamiki proseslar hesabina akkumulyasiya prosesi gedir. Bu prosesin tasiri ila canub yamacin geoloji quruluçunda i§tirak edan ham endogen proseslarin yerin takindan yer sathina gatirdiyi materiallar denudasiya proseslarinin tasiri ila parçalanir va ham da ekzogen proseslarla parçalanan süxur qirintilari agirliq qüvvasinin tasiri ila çôkak arazilara toplaniraq relyefin da dayiçmasina sabab olur. [12]
Böyük Qafqazin canub atayinda 500-1500 m saviyyada axan dag çaylarinin - Balakançay, Kûrmûkçay, Katexçay, Talaçay, Çinçay, Daçagilçay, Damiraparançay, Vandamçay va s. akkumulyasiya proseslarinda rolu olduqca böyükdür. Çay sularinin gatirdiyi süxur qmntilannin akkumulyasiyasi naticasinda canub yamacda açagidaki relyef formalari amala galmiçdir: maili dagatrafi düzanliklar - Alazan-ôyriçay depressiyasinda, akkumulyativ çay terraslari 500-1300 m hündürlüklü sahillarda, çaybasarlar 300-600 m yüksaklikli maili düzanliklarda, delta düzanliklari -Alazan çayina (Mazimçay, Balakançay, Katexçay, Talaçay, Muxaxçay, Kûrmûkçay va s.) va ôyriçaya (Çinçay, Kiççay va Dagagilçay) kimi dag çaylarinin töküldüyü arazilarda va s. Böyük Qafqazin bir sira iri dagönü çôkakliklarinda, masalan, ôlicançay, Tûryançay, Gôyçay va s. kimi çôkakliklarda akkumulyativ qirinti materiallarinin qalinligi bir neça yûz m-lardan bir neça km-lara qadar ôlçûlûr. Genetik tiplarina göra bölgada asasan allüvium toplayan çay çôkûntûlari ila yanaçi, qirinti, ovuntu, sürü§ma, uçqun kütlalari toplayan qravitasion akkumulyasiya növlari da vardir.
Filiz yataqlarinin açkar olunmasinda istifada olunan axtariç üsularindan biri, kimyavi elementlarin bitkilardaki makro-mikroelement göstaricilarina va onlarin torpaq-bitki nisbatlarina asaslanan fitogeokimyavi üsullardir. Kolçedan-polimetal va mis-pirrotin filizlarinin intiçar tapdigi arazilarin bitki alaminda fitogeokimyavi tadqiqatlarin aparilmasi ila filizlarda va bitkilarda kimyavi elementlarin konsentrasiya göstaricilarinin müqayisali tahlili asasinda galacakda geoloji-kafiyyat içlari üçün perspektivli sahalarin müayyanla§dirilmasi qarçiya qoyulan maqsadlara daxildir. Balakan-Zaqatala filiz rayonunda yerlaçan yataqlarin kolçedan filizlarinin satha çixmayan yigimlarinin müayyan edilmasi maqsadila, ayri-ayriliqda bu yataqlarin arazisinda bazi bitkilarin külünda mikroelementlarin miqdari göstaricilarini müayyan etmak lazim galir. Bu maqsadla Balakan rayonunda Filizçay yatagi arazisinda bazi bitkilarin külünda mikroelementlarin miqdari göstaricilari müayyan edilmiçdir. Spektral analiz metodu ila Filizçay hövzasi üzra kasiliçda gandalaç, gicitkan, dazi otu, xanim otu, qiji, baldirgan, buddiliya davidi, çaman otu, çobanyastigi kimi ot bitkilarinin va hamçinin valas, qovaq, findiq, ag akasiya, palid agaclarinin yarpaqlarinin külünda 10 elementin (barium, stronsium, qurguçun, mis, sink, kobalt, xrom, nikel, vanadium, bor) miqdarlari tayin edilmiçdir.
Malumdur ki, bitkilar bazi hallarda 30 m-dak darinlikda yerlaçan litokimyavi oreollar haqda malumat vermaya qadirdir. Lakin, filiz yataqlarinin axtariçi ^ün yalniz filiz minerallaçmasinin anomaliyalarina aid bitki indikatorlarnin mikroelementlari maraq kasb edir. Burada filizlarin biogeokimyavi oreollarini müayyanla§diran dörd faktor (mineraloji, kimyavi, litokimyavi, hidrokimyavi) [13 - 15] ayirmaq mümkündür: 1) filizlarin litokimyavi oreollarinda filiz elementlarinin mineral va kimyavi formalari; 2) bitkilarin köklari ila filizlarin litokimyavi oreollarinin tamasinin xarakteri; 3) torpaqlarda filiz elementlarinin böyük konsentrasiyalarina nisbatan bitkilarda udulmanin fizioloji sadlarinin mövcud olmasi; 4) filizlaçmanin miqyasi. Bu faktorlardan har biri ayriliqda filiz cismi üzarinda biogeokimyavi anomaliyanin olub-olmamasini müayyanla§dira bilar.
Böyük Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bölgasina aid hissasinda müxtalif relyef forma va növlarindan asili olan biogeosenoz tiplarinin lil nümunalarinda kimyavi elementlarin miqdarinin müayyanla§dirilmasi naticasinda bu arazilarin biogeokimyavi tsiklarinda daha çox K, P, Ca, Mg, Fe va s. oldugu açkar edilmiçdir [1].Yariqapali dara relyefli biogeosenozlarin farqli cografi xüsusiyyatlarini nazara alaraq bu landçaft komplekslarini biogeomorfosenoz adlandirilmasini daha maqsadauygun hesab edirik.
Birinci növbada biogeomorfosenozlarin me§a landçaftlari produsent tarkibinda endemik va hidrofit növlar içtirak edan böyük miqdarda biokütla toplanmasi ila qon§u arazilarin landçaftlarindan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
farqlanan biotoplardir. Subakval va kapilyar prosesin intensivliyi torpaq növlarinin münbitliyinin artmasina [9,10] va kanar arazilara nisbatan land§aftin tarazliq (klimaks) vaziyyatinin formala§masi ila naticalanir. Bu sababdan arazida sapalanan radiasiya va nisbatan yüksak nisbi rütubatli mikroiqlima malik tabii §arait yaranmi§ olur.
Biogeomorfosenozlari farqlandiran asas xüsusiyyatlardan biri va an böyük xüsusi ahamiyyat kasb edan göstaricisi biomüxtaliflikdir, yani bütün bölga ü9ün saciyyavi olan bitki növlarinin hamin arazida bir yerda tasadüf edilmasidir. Üstün rekreasiya keyfiyyatlarina göra farqlanan mozaik strukturlu bu tabii kompleksda, qon§u arazilara nisbatan güclü külaklarin va quraqliqlarin yoxlugu, rütubatliliyin va onunla alaqadar yerüstü va yeralti sularin bollugu (subakval land§aft) saciyyavidir. Dara relyefla alaqadar olaraq litoloji va struktur geoloji elementlarin zanginliyi isa qalin va münbit torpaq qatinin yaranmasi ila naticalanmi§dir. Bitki növlarinin ya§ama ugrunda bir-biri ila raqabat aparmadan mövcud olmalari da bu tabii komplekslar ü9ün saciyyavi alamat sayilir. Uzun müddat arzinda bela land§aft mühitinin qorunmasi fauna va flora növlarinda irsi dayi§kanliklara sabab olmu§ va hamin növlar bu yerlardan qon§u arazilara yayilma imkani alda etmi§dir.
Humid tipli biogeosenoz arazilardaki qrunt növlarinda hidrokarbonatli, azotlu va hidrogen-sulfidli tur§ yeralti sularla doymu§ mühitda süzülma faalligi xeyli yüksakdir. Bu land§aftlarda Na, K, Ca elementlarinin yuyulmasi ba§ verir. Arid tipli biogeosenozlarda isa lösvari eol man§ali qruntlarda S elementinin 9ixarilmasi va oksidla§masi hesabina sulfatli qalavi sular formala§ir. [16]
A§agidaki cddvdl-1- da Oguz rayonuna aid me§a-9öl land§aft marzlarindan götürülmü§ agac, kol va ot bitkilarinin mikroelement tarkiblarinin növlara göra dayi§ma qanunauygunluqlari göstarilmi§dir. Burada arid va semiarid iqlim tipina aid azbiokütlali land§aftlarin Ca va S elementlari ila zangin ahangli torpaqlarinda bitan yov§an (Artemisia) bitkisinin daha 9ox Cu, Zn, Co, Cr va V, ag akasiya (Robinia P) kolu - Ba, Ni va B, va qaratikan (Paliurus.L) kolunun Ba va B elementlarini topladigi malum olur. Humid va semihumid iqlim tipli land§aftlara aid olan qizilagac (Alnus L.) bitkisinda isa Pb va Co elementlari daha 9ox toplanmi§dir. Belalikla, arid va semiarid iqlim tiplarina aid olan bitki növlarinda daha 9ox mikroelementlarin toplanmasi arazida ta§akkül tapan süxur növlarinin daha intensiv suratda kimyavi a§inmaya maruz qalmasi ila izah edila bilar.
Oguz rayonuna aid me§9-göl land§aftlarinda agac, kol vd ot bitkiforinin mikroelement tdrkibi. (q/t-la)
C9dv9l-1.
№ Bitki növlari Ba Sr Pb Zn Cu Co Ni Cr V B
1 Gicitkan (Urtica L.) 1400 2800 18 80 84 8 10 14 12 160
2 Yov§an (Artemisia) 550 1700 54 500 450 11 28 63 100 180
3 Yonca (Trifolium) 640 4000 15 30 180 3 5 10 9 400
4 Qaratikan (Paliurus.L) 2200 2400 24 130 230 3 12 10 7 700
5 Akasiya (Robinia P) 2200 2900 29 90 170 5 36 26 28 700
6 Zogal (Córnus) — — 26 50 150 3 11 13 9 260
7 Palid (Quércus) 400 840 43 110 210 5 16 36 50 340
8 Qoz (Júglans) 900 3100 46 50 100 5 17 30 32 700
9 Qizilagac (Alnus L.) 580 1200 60 300 300 12 35 48 90 240
Cddvdldd: 1-3 - ot bitkildri, 4-6 - kollar vd 7-9 - agaclar. Tünd qriftld эп yüksdk göstdricildr verilmiqdir.
§aki-Zaqatala bölgasinda polimetal filiz elementlarila zanginla§mi§ Filiz9ay yatagi arazisinda bir sira bitkilarin külünda Cu, Zn, Pb, Co, Ni, V, B va Sr kimi mikroelementlarin qram/tonlarla miqdarlari göstarilmi§dir (Cddvdl-2). Burada ot bitkilarinin mikroelement tarkiblarinin siralanmasi polimetal filiz yataqlari ü9ün saciyyavi metal sayilan Cu elementinin miqdarinin azalmasi üzra tartib edilmi§dir. Tünd rangla bitkilarda mikroelementlarin an yüksak, kursivla isa an a§agi miqdarlari göstarilmi§dir.
Cadval-2-dan göründüyü kimi qiji (Dryopteris) bitkisinda Cu va V elementlari digar bitkilardan artiq, B elementi isa, aksina azdir. Ot bitkilari i9arisinda Zn elementi daha 9ox gandala§, Pb -buddiliya davidi, Ni - baldirgan, Co va Sr - gicitkan, B - 9aman otunda müayyan edilmi§dir.
Buddiliya davidi (Buddleia davidi) bitkisi ot bitkilari i9arisinda daha 90X Pb, Cu, Zn va Co elementlari toplayir va aksina, an az Sr elementi topladigina göra polimetal filiz yataqlarrnrn axtari§i i§larinda biogeokimyavi indikator kimi istifada oluna bilar.
Filiz9ay polimetal yatagi hövzasinin agac bitkilarinin yarpaqlarinda mikroelementlarin paylanmasini ara§dirdiqda bela malum olmu§dur ki, findiq agacinin yarpaqlari daha 9ox Cu, Zn, Ni va B elementlari, ag akasiya yarpaqlari Pb, V va Co elementlari va palid agaci yarpaqlari isa daha 9ox Sr elementi toplayir. Findiq agaci yarpaqlarinin yüksak miqdarda Cu va Zn va az miqdar Pb elementi toplamasi, Cu/Pb va Zn/Pb nisbatlarindan filizla§ma ü9ün perspektivli arazilarda indikator kimi istifada oluna bilacayini göstarir.
Filizgay polimetal filiz yatagi srazisindsn götürülmü§ ot bitki növforinin mikrolement tsrkibi (q/t-la).
C9dv9l-2.
№ Numunanin §arti adlari Cu Zn Pb Ni V Co B Sr
1. Qiji - 9ay terrasi (Dryopteris) 29,2 69,2 4,3 3,3 3,5 0,45 12,2 175
2. Qiji - dag yamaci (Dryopteris) 16,1 52,6 3,4 1,0 2,5 0,78 25,3 145
3. Buddiliya davidi (Buddleia davidi) 26,1 67,2 6,4 1,2 2,3 0,85 26,6 112
4. Gicitkan (Urtica L.) 24,8 70,1 6,1 1,1 2,6 0,98 13,5 176
5. Gandala§ (Sambucus nigra) 20,3 79,1 4,2 3,9 2,7 0,78 24,4 135
6. Dazi otu (Hipericum P) 20,2 64,7 5,1 4,0 2,0 0,30 27,5 120
7. Caman otu (Poa bulboca) 17,1 59,2 5,4 6,8 2,0 0,90 34,6 128
8. Xanimotu (Atropa belladonna) 16,7 74,8 2,2 6,1 1,9 0,49 26,5 155
9. Baldirgan (Apiaceae) 15,3 70,4 1,5 7,6 3,4 0,71 23,3 165
10. Cobanyastigi (Matricaria) 10,2 36,3 2,2 1,9 2,3 0,80 22,3 161
11. Bitkilarda orta miqdari [17]* 20 90 1,6 5,0 6,1 1,5 40 30
Filizgay polimetal filiz yatagi srazisindsn götürülmü§ agac bitki növforinin mikroelement t9rkibi (q/t-la).
C9dv9l - 3.
№ Agac bitki yarpaqlari Cu Zn Pb Ni V Co B Sr
1 Findiq (Corylus maxima) 30,0 73,9 2,95 5,2 2,9 0,6 35,2 141
2 Ag akasiya (Robinia P) 25,1 59,7 5,85 4,2 3,5 0,7 24,2 122
3 Qovaq (Pópulus trémula) 24,8 71,2 3,85 2,5 3,3 0,6 30,2 129
4 Palid (Quércus L.iberica) 16,4 48,1 3,25 3,2 3,3 0,5 23,2 171
5 Valas (Cárpinus L.) 13,5 63,4 4,39 4,0 2,3 0,5 23,2 138
6 Bitkilarda orta miqdari [17]* 20 90 1,6 5,0 6,1 1,5 40 30
[17]*- burada mikroelementlarin miqdari yonca bitkisina göra verilmi§dir.
Tadqiq edilan §aki-Zaqatala regionunun Balakan-Zaqatala rayonlanmn polimetal filiz yataqlari ila zangin oldugunu nazara alaraq birinci növbada burada Pb, Cu, Zn va Co kimi filiz elemetlarinin müxtalif fiziki-cografi zonalarin torpaq növlarinda miqrasiya xüsusiyyatlarinin öyranilmasina diqqat yetirilmi§dir. Burada ham da eyni bitki növlarina, masalan, vaxtsiz9i9ak (Colchium L.) bitkisinda hamin rudogen elementlarin miqrasiya xüsusiyyatlarinin torpaq növlari ila müqayisasi hayata ke9irilmi§dir. 9lda edilan malumatlara va geoloji struktur, relyef, fiziki-cografi zonalar, hidroloji §arait, torpaq va bitki növlarina aid kimyavi elementlarin miqrasiyasini ifada edan naticalara [18-21] diqqat yetirdikda adlari sadalanan bütün amillarin müayyan daracada rol oynadiqlarinin §ahidi oluruq.
§aki-Zaqatala regionunun Balakan polimetal filiz yataqlari arazisindaki suxurlar daha 9ox alt va orta Yura dovrunu ahata edir. Tarkibinda C uzvi, Fe va S makrokomponentlari ila yana§i Cu, Zn, Co, Ni, Cr, V, B va s. mikroelementlarinin miqdari yuksak olan bu suxurlarla alaqadar olaraq arazida bir sira polimetal filiz yataqlari (Filiz9ay, Katsdag, Katex va s.) yerla§ir. Qax va xususila, §aki rayonlari arazisinda i§tirak edan suxurlar i9arisinda qara gil §istlarinin miqdari xeyli azalir va suxurlarin karbonatliligi isa, aksina yuksalir. Oguz va Qabala rayonlari arazisinda da Tufan antiklinorisinin yerla§diyi strukturda daha 9ox qum da§lari va gil §istlarinin novbala§masi yer tutsa da burada da ham suxurlarin ranginda daha 9ox boz ranglara meyllik artir va ham da tarkibinda karbonatliliq bir qadar yuksakdir. 9sasan Oguz va Qabala rayonlari arazisinda yerla§an Duruca antiklinorisini ta§kil edan suxurlar i9arisinda yena da uzvi karbon, kukurd, damir, damir qrupu (Co, Ni, Cr, V) va filiz elementlarinin (Cu, Pb, Zn) muayyan qadar artimina rast galirik [14, 22]
A§agida §aki-Zaqatala bolgasinin §aki rayonuna aid olan Ki§9ay kasili§inda Yura va Taba§ir dovr suxurlarinin mikroelement kimyavi tarkibi - Pb, Zn, Cu, Co, Ni, Cr gostarilmi§dir. (cddvdl- 4)
§aki-Zaqatala regionuna aid Yura va Tabagir dovr suxurlarinin kimyavi tarkibi — Pb, Zn, Cu, Co, Ni, Cr elementlari (Ki§gay kasili^i), (q/t-la)
Cadval -4.
№ Suxurlarin ya§i, питипэ sayi Pb Zn Cu Co Ni Cr
G i l § i s t l э r i.
1. J2 al2 4 33 90 48 11 28 40
2. J2 bj 1 11 80 120 11 27 160
3. J2 bt 2 26 210 70 12 33 100
4. K1 2 35 120 65 10 45 63
A l e v r o l i t l э r.
5. J2 al2 1 60 150 32 11 35 12
6. J2 bj 1 110 30 16 3 11 19
7. J2 bt 1 110 60 50 10 25 98
8. K1 2 29 140 53 13 40 68
Q u m d a § l a r 1.
9. J2 al2 3 37 50 21 5 18 46
10. J2 bj 2 15 30 40 5 13 47
11. J2 bt 1 18 100 90 30 38 190
12. K1 4 27 110 33 9 27 63
§aki-Zaqatala bolgasinin asas kasili§larindan (masalan, Ki§9ay kasili§i) goturulmu§ gil §istlari ila onlarin uzarinda yaranmi§ torpaq novlarinin muqayisasi gostarir ki, aksar hallarda Ba, Sr, Mn, Ni, Cr, Zn elementlari gil §istlarina nisbatan torpaq novlarinda daha 9ox toplanir.
§aki-Zaqatala regionuna aid Yura va Tabagir dovr suxurlannin kimyavi tarkibi — (Ki§gay kasityi), (q/t-la)
Cadval-5.
№ Suxurlarin ya§i, питипэ sayi V Ba Sr Mn Ti Ga
G i l § i s t l э r i.
1. J2 al2 4 78 160 170 360 220 28
2. J2 bj1 80 240 650 500 1000 10
3. J2 bt2 110 380 280 320 5200 20
4. K1 2 96 250 130 500 3300 26
A l e v r o l i t l э r.
5. J2 ah! 30 160 70 90 2400 26
6. J2 bj1 49 110 640 470 500 15
7. J2 bt1 62 80 1000 500 600 12
8. K1 2 140 320 230 160 2500 25
Q u m d a ç l ar i.
9. J2 al2 3 45 160 380 990 1200 14
10. J2 bj2 31 300 600 460 300 9
11. J2 bt1 62 50 1700 400 1000 9
12. K1 4 88 110 160 530 1400 15
Regionun gil çistlari, alevrolitlari va qum daçlarinin formalaçdirdiqlari torpaq növlarinda i§tirak edan Cu, Pb elementlari yarandiqlari süxurlara nisbatan bazan daha az toplanirlar. Bir sira kimyavi elementlar tabiatda, yani yerin üst qatinda ümumi fon miqdarindan artiq i§tirak etdiyi arazilarda bela relyefla, yeralti va yerüstü sularla alaqadar olaraq cografi mühitdan uzaqlaçdirilirlar. Burada asas amil yeralti va yerüstü sular vasitasi ila daçinan kimyavi elementlarin tapilma formasinda qeyri-üzvi birlaçma va komplekslarin, humid landçaft tipinda isa asasan sorbsiya olunmuç va üzvi birlaçmalarin tarkibinda [18] içtirak etmasi ila bagli ola bilar. Arid landçaft zonasi üzra kimyavi elementlarin tapilma formasinda miqdarca farqlar, humid landçaft zonasi üzra olan göstaricilardan xeyli az dayiçilir.
Eyni oksidlaçma-reduksiya va turçluq göstaricisina va yaxud da adsorbsiya qabiliyyatina malik olan zonalar adatan bir landçaft qurçaginin daxilinda mü§ahida edilir. Bela hallarda süxurlarda mikroelementlarin miqdari orta fondan artiq va yaxud askik olduqda bela torpaqlarda onlarin dayiçmasi [23] çox kiçik intervallarda mü§ahida edilir. Masalan, Vandamçay kasiliçinda yüksak dagliq qurçaqda Sr - elementi qumdaçilarinda xeyli artiqdir va onlarda bitan bitkilarda da torpaga nisbatan yüksak Sr-la zanginlaçma qeyda alinmiçdir. öksina, Mn elementinin qiymati bütün qurçaqlarin qumdaçilarinda azdir, lakin torpaqlarda onun miqdari bir neça dafa yüksakdir [1, 7].
Ümumiyyatla, aksar bitkilarin Cu, Zn va B elementlarini nisbatan çox topladiqlarini nazara alsaq demali, torpaqda onun miqdarinin balli hüdudlarda saxlanmasi ^ün bitkilar onun tarkibini müayyan qadar stabilla§dirirlar [24]. Alçaq dagliq arazida da qumdaçilarinin gil §istlarina nisbatan daha çox Mn, Ni, Cu, Pb, Zn elementlari ila zanginlaçdiyini va aksina, B elementi ila kasiblaçdigini mü§ahida etmiçdik [14]. Torpagin tarkibinda yayilan bu mikroelementlar yena da gil §istlarinin tarkibina çox yaxin olan göstaricilarla ifada olunmuçdur. Burada olan naticalari Balakan-Zaqatala rayonunun eyni tipli yüksaklik qurçagi, litoloji tipi va torpaqlari ila müqayisa etsak [25.26] Pb, Cu, Zn-la nisbatan az zanginlaçdiyinin §ahidi olariq.
Mezozoy va Kaynozoy dövr danizlarinin dibinda asasan biofil tipli Ca va P elementlarinin toplanmasini [27] nazara alsaq va Yura dövründan Neogena qadar tadrican Ca va P ila yana§i Na, Sr, Mn va S kimi elementlarin artimi va aksina, Mg va Fe elementlarinin da azalmasi paleolandçaftlarin tadrican aridlaçmaya maruz qaldigini göstarir [27].
Belalikla, §aki-Zaqatala bölgasinda olan humid va arid tipli landçaft qurçaqlarinda olan torpaq va bitki növlarinin mikroelement tarkiblarinin müqayisasi naticasinda açagidaki qanunauygunluqlar malum olmuçdur:
1. Yüksaklik qurçaqlari va onlara müvafiq gal an landçaft qurçaq va zonalari daxilinda torpaqlarin mikroelement tarkibinda dayiçmalar çox az hallarda va miqdarlarda mü§ahida olunur.
2. Torpaqlarin mikroelement tarkiblari arazida yayilan gil çistlarinin tarkibina daha yaxin olmaqla qararla§mi§ fon saviyyasina uygun olaraq dayiçilir.
3. Torpaqlarda mikroelementlarin miqdari süxurlarda kimyavi elementlarin yüksak oldugu bazi sahalarda, masalan Balakan-Zaqatala filiz rayonlari arazisinda yerli çaraita uygun olaraq zanginlaçir [29,30].
4. Qum daçlarinin tarkibinda yüksak miqdarda mikroelement göstaricilari mü§ahida olunmur va onlar gil çistlarina nisbatan torpaqlari mineral maddalarla az tamin edirlar.
5. Bitkilar öz orqanlari vasitasi ila ya normal miqdarda mikroelement toplayir va yaxud zaruri olan §araitda 90X va ya az miqdar mikroelementlarin miqdarinin normal hadda saxlanilmasini tamin edirlar [31].
Yabani agac növlari va ana süxurlarin makroelement tarkibi arasinda ehtimal olunan asililiq.
Cadval — 6.
№ Agac va kol bitkilarin adlari Land^aft tipi Ana süxurlarla müsbat va manfi korrelyasiyalar (+/-)
Ag caqovaq (Populus alba) semihumid Ca/Al, Ke§nazar biogeosenozu, 1000-1200m
Ag caqayin (Acer L.) semihumid Ca/Al, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800m
Al9a (Prinus divaricata) semihumid Ca/Ti, Ke§nazar biogeosenozu, 1000-1200m
Alma (Malus) semihumid Fe/Si, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600- 800m
Ardic düzanlik (Juniperus L.) semiarid Ca/C, Küngüt9ay marzi, 500-800 m.
Ardic dagliq (Juniperus L.) semihumid Mg /C, Qaynar-Damar9in marzi, 900-1100m
Armud (Pyrus L.) semihumid Mg/U, Qaynar-Damar9in marzi, 900 -1100m
Armud (Pyrus L.) humid K/U, Ke§nazar biogeosenozu, 1000-1200m
£ aytikani (Hippophili L.) semiarid C/Cl, Qaynar-Damar9in marzi, 900 -1100m
£i nar (Plátanus L.) semihumid Ca/Na, Qaynar-Damar9in marzi, 900-1100m
Dafna (Laurus) semiarid Na/Mg, Zirinc darasi marzi, 300-500 m
öngir (Fícus cárica) semiarid Ca/S, Zirinc darasi marzi, 300-500 m
özgil (Mespilus L) semihumid Ca/Cl, Qaynar-Damar9in marzi, 900-1100 m
Findiq (Corylus maxima) semihumid Mg/Na Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800 m.
Fistiq (Fágus L.) semihumid Mg/Si, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800 m.
Gil as (Cerasus avium) semihumid Ca/Mg, Ba§ §abalid biogeosenozu,600-800 m.
Küknar (Pisean Dietr) humid Mg/Na, §am me§asi biogeosenozu,800-1000m
Qaragac (Ulmus L.) humid Ca/Na, Ke§nazar biogeosenozu, 1000-1200 m
Qaratikan dagliq (Paliurus L.) semiarid Ca/N, Qaynar-Damar9in marzi, 900-1100 m
Qaratikan düzanlik (Paliurus L.) arid Na/N, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
Qi zilagac (Alnus L.) humid Fe/Mn, Ke§nazar biogeosenozu,1000-1200m
Qovaq (Pópulus trémula) semiarid Ca /Mg, Qovaqland§aft marzi, 300-500 m.
Qoz (Júglans régia) semihumid Ca/Na, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800m
Marsin (Myrtus L.) semiarid Ca /Mg, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
Marsin (Myrtus L.) semihumid Fe/Mg, Na /Ca , Zirinc darasi, 300-500 m
Marcangila (Vassilium vitis idaea) semiarid Ca/Na, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
Nar (Punica granatum) arid Na/Ca, Zirinc darasi marzi, 300-500 m
Pal id (Quércus L.iberica) humid Mg/Na, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800m
Pal id (Quércus L. orientalis) semiarid Ca/Si, Küngüt9ay marzi, 500-800 m.
Saqqizagaci (Pistácia mutica) arid Na/Ca, Zirinc darasi marzi, 300-500 m
Saragan (Cotinus L.) semiarid Ca /Fe, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
Sumax (Rhus L.) semiarid Ca /Fe, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
§ abalid (Castánea M.) humid Fe/Na, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800 m.
Fam (Pinus L.) Humid Mg/Na, §am me§asi biogeosenozu,800-1000m
5 am pixta (Pinus L.) Humid Mg/Na, §am me§asi biogeosenozu,800-1000m
Tozagaci (Betula L.) semihumid Ca/Na, §am me§asi biogeosenozu, 800-1000m
Valas (Cárpinus L.) semihumid Ca/Si, Ba§ §abalid biogeosenozu, 600-800 m.
Yalanqoz (Pterocarya K) Humid Mg/Na, Lekit9ay marzi, 600-1000 m
Yemi§an (Crataégus L.) qara semihumid Ca/Na, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
Yemi§an (CrataegusL.) qirmizi semihumid Fe/Na, Küngüt9ay marzi, 500-800 m
Zogal (Cornus mas) semihumid Ca/Na Zogalliq land§aft marzi, 600-1000 m
Belalikla, bu arazida aparilmi§ land§aft biogeokimyavi tadqiqatlara, 6-ci cadvala asasan müxtalif iqlim tiplarina va land§aftlara aid agac va kol bitkilarinin hansi kimyavi elementlarla müsbat va hansilarla da manfi korrelyativ alaqada olmasini müayyan eda bilarik.
Biogeosenozun torpaqlarinda asasan, sorbsiya olunmu§ va üzvi birla§malarin tarkibinda i§tirak edan kimyavi elementlarin bitki növlarinda aerob §araitda paylanmasi va yayilmasinin land§aftlarin hidrometeoroloji-iqlim, geoloji-geomorfoloji, hidroloji va torpaq-geokimyavi xüsusiyyatlarindan asililiqlari müayyan edilmi§dir [32].
Humid iqlim §araitinda bitan 9 agac va kol bitkilar i9arinda daha 9ox Mg va Fe elementlari toplanan va aksina daha az Na saxlayan süxurlar üzarindaki arazilarla alaqadar olur.
Semihumid iqlim §araitinda bitan 18 agac va kol bitkilar i9arisinda asasan Ca va bazan da Fe va Mg elementlari toplanan litoloji tiplar saciyyavidir. Bu növ land§aftlar ü9ün yena da daha az Na saxlayan süxurlar üzarinda formala§an biogeosenozlar saciyyavidir.
Semiarid iqlim §araitinda bitan 11 agac va kol bitkilar i9arinda daha 90X Ca va bazan da Na elementlari toplanan va aksina daha az Mg va Fe saxlayan süxurlar üzarindaki arazilarla alaqadar olmasi saciyyavidir.
N9TiC9:
1. Mezazoy erasindan ba§layaraq okean 9öküntülarinda biofil tipli Ca va P elementlarinin toplanmasi va aksina Mg va Fe elementlarinin da azalmasi ila yana§i Yura dövründan Neogena qadar canli orqanizmlarin inki§afina manfi tasir göstara bilacak - Na, Sr, Mn va S kimi elementlarin artimi onlardan asili olan fizioloji proseslarin mürakkabla§masi ila barabar paleoland§aftlarin tadrican aridla§maya maruz qaldigini göstarir.
2. §aki-Zaqatala bölgasinin land§aftlarinda kimyavi elementlarin miqrasiya xüsusiyyatlarinin arazinin geoloji struktur va litoloji tiplari, relyefi, fiziki-cografi va biocografi zonalari, hidroloji §araiti, torpaq va bitki növlari ila müayyan daracada alaqadar olaraq dayi§ilmasinin §ahidi oluruq. Bununla bela asas dayi§ilmalarin sabablari i9arisinda land§aftlarin arid va humid iqlim tiplarina göra farqlandirilmasi mühüm ahamiyyat kasb edir.
3. Humid iqlim §araitina malik biogeosenozlarin torpaqlarinda asas biofil kimyavi elementlarin (K, Mg, Fe va s.) yüksak miqdarlari müayyan edilsa da onlarin bitki yarpaqlarinda 9ox vaxt K, P va Zn kimi elementlarin 9ati§mazligi mü§ahida edilir. Arid iqlim §araitinda olan land§aftlara aid biogeosenozlarda biokütlanin miqdari azalsa da bitkilarin yarpaqlarinda biofil elementlarin (K, P, Zn, Cu, Co va s.) miqdari xeyli artir.
9D9BiYYAT:
1. H.Mustafabayli, E. Latifov, Y. Rahimov, Q.Agabalayev, U. Süleymanov- "Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin land§aft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari" §aki-2020, 372 s.
2. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Zaqatala rayonu, Baki ismayil na§. Poliqrafiya Markazi, 2000, 82 s.
3. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Qabala rayonu. «Ismayil» NPM. 2002, 79 s.
4. H.L., Mustafabayli, E.K. Latifov Böyük Qafqazin Canub yamaci Saki-Zaqatala bölgasina aid biogeokimyavi zonalarin fiziki-kimyavi xassalarina göra farqlandirilmasi. ADAU-nun Elmi ösarlari. Ganca, 2019. №1. s. 22 - 28
5. М.А.Мюсеибов. Лaндшaфты Aзербaйджaнской Республики. Бaку, 2013.
6. Будaгов Б.А., Мaмедов И.Т. Прострaнственнaя CTpyKTypa и причинa дифференциaции лaндшaфтов Южного склонa Большого KaBKa3a в пределaх Aзербaйджaнской ССР. . Изв. АН Азерб. ССР. Сер. Шуки о Земли, 1973, № 6. с 22-27.
7. Mustafabayli. H.L. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii cografi alami-problemlar-§aki Regional Elmi Mar. Tarixa 9evrilan 40 il. Baki."Apostrof" 2012. sah. 68-120
8. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Balakan rayonu. Baki Ismayil na§r. Poliqrafiya Markazi, 1999, 96 s.
9. Mammadov C. i., Shukurlu Y.H., Azizov F.Sh., Mustafabeyli H.L., Aliyev Q.M. The natural biocoenosis biodiversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalid. Aqraren. Universitet.Plovdiv. 2016. 5 - 9.
10. H.L, Mustafabayli. Relyef növlarindan asili olan biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi xüsusiyyyatlari. Azarb. Aqrar Elmi. 2019. N.1. s. 103 - 108.
11. H.L, Mustafabayli, A.H.öliyeva. §aki-Zaqatala bölgasinda bitan agac bitkilarinin yayilma sahalarinin litoloji-geokimyavi-land§aft xüsusiyyatlari. ADAU-nun Elmi ösarlari. Ganca, 2019 .№1. s. 36 - 40.
12. Babazada V.M va b. Ekoloji geologiya..Baki: Elm va Tahsil, 2012.- 384 s.
13. Геохимия лaндшaфтов рудных провинций/ А. И. Перельмaн. Е.Н. Борисенко, КС^симов и др. - М.: Шук^ 1982. - 262 с.
14. Mustafabayli H.L. Tatbiqi geokimyanin bazi problemlari. Baki "Nafta-press" 2007. 179 s.
15. Новрузов Н.А. Геохимия стрaтиформных кольчедaнных месторождений Восточного сегмента Большого Кaвкaзa. Бaкy. Нaфтa-Пресс., 2016, - 299 с.
16. Геохимия лaндшaфтов и геогрaфия почв. под ред. Н.С. Кaсимовa, М.И. Герaсимовой. -Смоленск, 2002. - 456 с.
17. ^a™™ спрaвочник по геохимии. Москвa, «Недрa», 1977, 184 с.
18. Вертадский В.И. Химическое строение биосферы и ее окружения. М.: Ну^, 1987. -339 с.
19. Г^зовс^я М. А. Геохимические основы типологии и методики исследовaний природных лaндшaфтов. Смоленск: Ойкyменa, 2002. - 288 с.
20. В. В. Добровольский. Избрaнные труды. Том 1. Гипергенез и коры выветривaния. ISBN: 2007г, 512 стр.
21. Круговорот веществa в природе и его изменение хозяйственной деятельностью человек/ Под ред. А. М. Рябчиковa. - М.: Изд - во МГУ, 1980. - 272 с
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
22. Фелленберг Г. Загрязнение природной среды. Введение в экологическую химию. М.: Мир, 1997. - 232 с.
23. Alizade Z., Mustafaev H. Geochemikal features of early geosinklinal sedimentary rocks of the eastern Caucasus. Plenum Publishing Corporation. 1987. 0024-4902/87 2202-020051250 р. 200 - 208.
24. Ковда В.А. Биогеохимия почвенного контроля. - М.:Наука, 1985. 130 c.
25. Микроэлементы высших растений. (НП Битюцкий ) ISBN; Издательство: Изд-во СПб. ун-та; 2011. 368 c.
26. Кабата-Пендиас А., Пендиас Х. Микроэлементы в почвах и растениях: Перевод с англиского.- М.: Мир, 1989.- 439 c.
27. Ронов А.Б. и др. Закономерности развития осадочных пород и палеогеографических условий седиментациина Русской платформе - Литология и полезные ископаемые. 1969, № 6, с. 3-36.
28. Mustafabayli H.L., Rahimov Y.R. §aki-Zaqatala bölgasinin bazi land§aft növlarinin reqressiv ekocografi tazahürlari va onlarin aradan qaldirilmasi yollari. Cografiya va tabii resurslar № 3(15). 2021. S. 11- 18.
29. özizov F.§, Mustafabayli H.L. Böyük Qafqazin canub yamaciland§aftlarinda geoloji qurulu§, litoloji tarkib, relyef va biomüxtalifliklar arasinda qar§iliqli alaqalar. Beynalxalq konfrans. "Daglar, madaniyyatlar, land§aftlar va biomüxtaliflik" 10-12 may 2019. Baki. Sah. 150-153.
30. Latifov E.K., Mustafabayli H.L. Filiz9ay hövzasinin bitkilarinda mikroelementlarin paylanma xüsusiyyatlarina dair. BDU-nun Xabarlari. Tabiat elmlar seriyasi. №2, 2019. Sah 77-82.
31. Mustafabayli H.L, Agabalayev Q.M., Rahimov Y.R., Hüseynova S.S. Azarbaycanin §aki-Zaqatala iqtisadi-cografi rayonunun land§aftlannin ekocografi xüsusiyyatlari. Международный научно-практический журнал. "Endless Ligth in Science" Географические науки, Алма-аты, Казахстан. с-303-311.
32. Mustafabayli H.L., Qahramanov M.A., öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinin torpaq növlarinda kimyavi tarkib müxtalifliyinin ekocografi amillardan asililigina dair. "Heyvandarligin müasir problemlari va innovativ konsepsiyalar" Beynalxalq Elmi-praktik konfrans. 22-24. dekabr 2021. s. 268- 273.
