LANDŞAFTLARIN DİAQNOSTİKASINDA BİOGEOKİMYƏVİ GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏTBİQ EDİLMƏSİ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

УДК 550.4

LAND§AFTLARIN DiAQNOSTiKASINDA BiOGEOKEMY9Vi GÖST9RlCiL9RlN

T9TBiQ EDiLMaSi

MUSTAFABÖYLi HÜSEYN LÜTVÖLi OGLU

AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünashq" §öbasinm rahbari, geol.min.ü. PhD AMEA §aki Regional Elmi Markazi 5500, §aki §. L. Abdullayev k. 24

Mdqalddd Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasina aid land§aft növlarinda biogeokimyavi qanunauygunluqlarin öyranilmasi vd onlarin land§aft diaqnostikasinda tatbiqi masalalari ara§dirilmi§dir. Müxtalif arazilarin torpaq növlarinda bitkilarin bitmasi va onlarda mikroelementlarin paylanmasi ila alaqadar biogeokimyavi rejimlar müayyanla§dirilmi§dir. Mikroelement tarkibina göra azotla zangin va kasib, tur§, qalavi, ahangli, quru, rütubatli, bataqla§mi§, duzlu, gilli, qumlu, barkimi§ va agir metallarla girklanmi§ torpaqlarda va onlarda bitan bitkilardaki biogeokimyavi rejim xüsusiyyatlari ara§dirilmi§dir. Bitkilarda an yüksak va a§agi mikroelement miqdalari va onlarin nisbatlarinin land§aft diaqnostikasinda rolu tadqiq edilmi§dir.

Agar sözlzr: land§aftlarin diaqnostikasi, torpaqlar, bitkilar, mikroelementlar, biogeokimyavi xüsusiyyatlar.

APPLICATION OF BIOGEOCHEMICAL INDICATORS IN LANDSCAPE DIAGNOSIS

G. L. MUSTAFABEYLI

Sheki Regional Scientific Center of ANAS

The article studies the study of biogeochemical regularities in the landscape types of the Sheki-Zagatala region of Azerbaijan and their application in landscape diagnostics. The biogeochemical regimes associated with plant growth and the distribution of microelements in soil types in different territories have been determined. The features of the biogeochemical regime in soils rich in nitrogen and poor in nitrogen, acidic, alkaline, calcareous, dry, wet, swampy, saline, clayey, sandy, hardened and contaminated with heavy metals and plants growing in them by the content of microelements were studied. The role of the largest and smallest amount of microelements in plants and their ratio in landscape diagnostics has been studied.

Key words: landscape diagnostics, soils, plants, trace elements, biogeochemical properties.

ПРИМЕНЕНИЕ БИОГЕОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ В ЛАНДШАФТНОЙ

ДИАГНОСТИКЕ

Г. Л. МУСТАФАБЕЙЛИ

Шекинский региональный научный центр НАНА

В статье исследовано изучение биогеохимических закономерностей в ландшафтных типах Шеки-Загатальского района Азербайджана и их применение в ландшафтной диагностике. Определены биогеохимические режимы, связанные с ростом растений и распределением микроэлементов в типах почв различных территорий. Исследованы особенности биогеохимического режима в почвах, богатых азотом и бедных азотом, кислых, щелочных, известковых, сухих, влажных, заболоченных, засоленных, глинистых, песчаных, упрочненных и загрязненных тяжелыми металлами и произрастающих в них растениях по содержанию микроэлементов. Изучена роль наибольшего и наименьшего количества микроэлементов в растениях и их соотношения в ландшафтной диагностике.

Ключевые слова: диагностика ландшафтов, биогеохимические свойства.

почвы, растения, микроэлементы,

Boyük Qafqazin canub yamacinda yerban §aki-Zaqatala biocografi ayalati bir sira saciyyavi ekocografi va biogeokimyavi xüsusiyyatlara malikdir [1, 2]. Bu xüsusiyatlar i9arisinda birinci novbada biocografi ayalatlara aid aparici cografi amillarin qar§iliqli alaqalarinin müayyan edilmasina ehtiyac vardir. Bu aparici cografi amillar a§agidakilardir: Land§aft strukturunda i§tirak edan arazinin iqlim §araiti, relyef xüsusiyyatlari, yerüstü va yeralti sularin miqdari va tarkibi, fauna va flora müxtalifliyi, arazinin geoloji qurulu§u va süxurlarin litoloji-mineraloji va kimyavi tarkibi, torpaq novlari va onlarin kimyavi tarkibi, antropogen faaliyatin tasirlari va s. [3-5].

Yuxarida adlari gostarilan bütün cografi amillarin har birinin arasinda ya birba§a, ya da dolayisi yolla istilik va yaxud maddalar mübadilasi alaqalari movcuddur. Biocografi bolgüda birinci novbada güna§ enerjisindan biosintez yolu ila yeni maddalar istehsal edan produsentlar - bitki ortüyü (flora) durur. Bitki ortüyü birba§a olaraq ham arazinin iqlim va hidroloji §araiti, ham torpaq novü va ham da süxurlarin litoloji tarkibi ila olan alaqalarini aks etdirir va land§aftlarin formala§masinda i§tirak edir. Digar tarafdan biocografi mühitin formala§masinda mühüm rol oynayan fauna müxtalifliyi birba§a bitki ortüyünün varligi ila alaqadar olaraq inki§af edir [6].

Qeyd etmak lazimdir ki, bitkilarin inki§afinda yuxarida adlari 9akilan bütün cografi amillarin rolu movcuddur. Masalan, arazida yerüstü sularin az va ya 9ox miqdari, habela yeralti sularin az va yaxud 9ox darinlikda movcudlugu, arazinin relyef xüsusiyyatlarindan asili olaraq bitki nov tarkibinin dayi§malari 9ox ciddi amillardan hesab edilir. insanlarin tasarrüfat faaliyyati hesabina bitki ortüyünün nov va arazi dayi§kanliyina maruz qalmasi va s. arazinin flora amilina oz tasirlarini gostarir.

Bitki ortüyndan farqli olaraq heyvanat alami birinci novbada bitki ortüyünün nov müxtalifliyindan va biokütlanin miqdarindan asilidir. Digar aparici amillar kimi biocografi makanin fauna müxtalifliyi tabiatda insanin texnogen faaliyyatinin land§aftlarda oynadigi rol ila müayyanla§ir. Hamiya malum oldugu kimi insanlarin ov9uluq va tassarrüfat faaliyyati naticasinda hal-hazirda onlarla heyvan va ha§arat novlari mahvolma marhalasina galib 9atmi§dir. Digar tarafdan da tasarrüfat faaliyyati naticasinda yeralti sularin tarkibca va ham da miqdarca dayi§malari bitki novlari va heyvanat alaminin inki§afina oz tasirini gostarmi§ olur. §aki-Zaqatala bolgasinda aparilan biogeokimyavi tadqiqatlarin asas maqsadi torpaq novlari ila bitki müxtalifliyi arasindaki qar§iliqli alaqalari [1,4] müayyan etmakdan ibaratdir. (xdritd-sxem -№1)

Xdritd-sxem -№1 Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinda biogeokimyavi tadqiqatlarin aparildigi mantaqalar.

1 - 19 dagliq relyef arazida; 1- Mazimçay, 2 - Katsdag, 3 - Balakançay, 4-Katexçay, 5 - Mazix, 6 -Car, 7-Qaraçay, 8 - Agçay, 9 - Kûrmûkçay, 10 - Qaçqaçay, 11- Cunutçay, 12- §inçay, 13 - Kiççay, 14 - Kûngûtçay, 15- Daçagilçay, 16 - Qalaçay, 17 - Bumçay, 18 - Damiraparançay, 19 -Vandamçay. 20 - 24 düzanlik relyef arazida;20 -Inça - Açagi Göynükyolu, 21- Açagi Göynük - §in yolu, 22 - Qax - ïlisu yolu, 23 - Zaqatala- Balakan yolu, 24 - Zaqatala -Ititala yolu.

Tadqiq edilan arazida turç va kristallik süxurlardan baçqa bütün digar süxur qruplarina rast galinir. Geoloji quruluç va geomorfoloji çaraitdan asili olaraq süxur növlari mövcud regionun iqlim va hidroloji xüsusiyyatlarinin müxtalifliyi ila alaqadar kimyavi tarkiblari böyük hüdudlarda dayiçan torpaq va landçaft növlarinin yaranmasina sabab olmuçdur [7,8]. Bu bölgada alda edilan geokimyavi malumatlar arazida bir-birindan farqlanan geokimyavi xüsusiyyatlara malik zona, zonalliq, geoloji faallaçma va anomaliya sahalarinin farqlandirilmasina imkanlar yaratmiçdir [5].Bu malumatlarin araçdirilmasi bölgada landçaft diaqnostikasi ûçûn faydali olan bioindikatorlarinin müayyanla§dirilmasinda böyük rol oynamiçdir.

Çôkma mançali süxur növlarina göra gil çistlari Cu / Ba, qum daçlari Ba / Sr va karbonatlar Sr / Co nisbatlarinin yüksak göstaricilari va uygun agac bitki örtüyü ila xarakteriza olunur [9]. Böyük Qafqazin canub yamacina aid dagliq arazilarinda süxurlarin ham litoloji tarkibi va ham da yatim formalari ila saciyyavi bitki növlari arasinda qarçiliqli alaqalar mövcudlugu da açkar edilmiçdi [1,

3].

Üfiqi yatimli süxurlar üzarinda böyürtkan (Rubus caesius L.) kollari, örtük süxurlar yatiminda - saragan (Cotinus L.), az meyilli yatimlarda - sumax (Rhus L.), çox meyilli yatimlarda zogal (Cornus), dik süxur yatiminda murdarça (Rhamnaceae) va qeyri-uygun yatimda ardic (Juniperus) agaclari saciyyavi bitki növlaridir. Onlar ^ün Co / Pb, Zn / Pb va Cu / Pb mikroelementlarinin nisbatlarinin yüksak göstaricilari saciyyavidir.

§aki-Zaqatala bölgasinda tektonik, vulkanik, hidrodinamiki, geomorfoloji, mineraloji, oksidlaçma-reduksiya va s. proseslarin tasirindan müxtalif rejimlara malik biogeokimyavi mühit tiplarinin yaranmasi baç verir. O, Fe, K, P va S zanginliyi ila farqlanan biogeokimyavi rejim tiplarinda bazi biofil kimyavi elementlar, xususila Cu va Zn uygun geokimyavi element assosiasiyalarinin içtirakina ( Co, Ni, V, Mo va s.) tasir edacayi da qabul edila bilar [10]. Bununla bela burada, kimyavi element assosiasiyalari asanliqla bir-birlarindan farqlandirilmasi halalik mümkün olmamiçdir.

Torpaq növlarinda bir sira filiz mançali mikroelementlar bogeokimyavi reqressiv alamat kimi (asasan maili yamac arazilarda) canli orqanizmlara manfi tasir göstaran endemik xastaliklar töradir [11, 12]. Endemik xastaliklarin amala galmasina ilk növbada kimyavi elementlarin bir qrupunun artiqligi va yaxud çatiçmazligi sabab olur. Pb, Cd, Bi, Te, Hg, S, As va s. kimi regionun filizlaçma zonalari ^ün saciyyavi elementlarinin norma hüdudlarindan artiq olmasi canli orqanizmlarin müxtalif növlarinda bir sira eybacarliklar yaradir [13]. insanlarin va heyvanlarin bir çoxunda tüklarin tökülmasi (B, Sr, U), sümüklarin ayilmasi (Sr, Mn, Hg), dari va dirnaqlarda mü§ahida olunan xastaliklar (S, Sr, U) biogeokimyavi alamatlar kimi qabul olunur. Kimyavi elementlardan J, F, Co, Zn va s. normadan azligi da biogeokimyavi alamat kimi qabul edilir [14]. Bu bölgada Pb/Zn nisbatlarinin > 1.0-dan yüksak göstaricilari endemik xastaliklar ^ün saciyyavi hesab edilir. Torpaq növlarina göra bela reqressiv biogeokimyavi arazilar - 4.4 va 6.5 (Cadval № 1) qonur dag-çaman va dag-meça torpaqlarinda mü§ahida edilir.

Dagliq arazilarin (1 - 19 sayli kasiliçlar) torpaq tiplarinda Cu miqdari aksar hallarda orta süxur göstaricidan (55.7 q / t) çox va Co isa (23,7 q / t) az oldugundan burada Cu / Co nisbatinin yüksak göstaricilarindan indikator kimi istifada etmak olar. Düzanlik (20 - 24 sayli kasiliçlar) torpaq növlarinda isa Zn elementinin miqdari asasan orta göstaricidan (93,0 q / t) çox va Pb elementinin miqdari isa orta göstaricidan (40.2 q / t) az oldugundan burada Zn / Pb nisbatinin yüksak

qiymatlarindan istifada etmak olar. Buradaki 23 va 24 sayli kasili§lar filizla§ma zonasina aid oldugundan Pb miqdari bir qadar yuksakdir.

Cadval № 1

Boyuk Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bolgasina aid torpaq novlarinda mikroelementlarin paylanmasi, q/t-la._

Sira Torpaq novlari Num. Sayi Pb Zn Cu Co Ni Cr

LMazim^ay

1.1 A9iq qonur dag-me§a 2 85 290 215 32 340 105

1.2 Tund qonur dag-me§a 2 84 335 375 42.5 590 105

2.Katsdag

2.1 Qonur dag-9aman 4 176 182.5 243 27.5 121 130

3. Balakan^ay

3.1 Tund qonur dag-me§a 8 64.3 186 221 28.1 211 96

4. Katex^ay

4.1 Qonur dag-me§a 2 117 307 51 32 47 74

4.2 Tund qonur dag-me§a 3 75 110 25 17 26 42

4.3 Boz dag-me§a 23 327 208 38 19 31 52

4.4 Qahvayi dag-me§a 3 93 83 22 18 26 42

5. Mazix

5.1 Qonur dag- 9aman 10 130.1 109 39 16.5 43.6 73

5.2 Tund qonur dag-9aman 6 161 182 52 13 49.1 75

5.3 Qonur dag-me§a 4 140 102 46 17 45 79

5.4 Tund qonur dag me§a 5 106 78 40 16 58 61

6. Car

6.1 Tund qonur dag-me§a 3 100.3 83.3 35 14 39 68

6.2 Qonur dag-me§a 4 132 170 49 21 41 58

6.3 Qahvayi dag-me§a 5 107 156 51 18 40 57

6.4 Boz dag-9aman 15 102 105 43 19 44 71

6.5 Qara dag-9aman 3 108 87 42 13 42 62

7. Qara?ay

7.1 Boz dag-9aman 13 27 176 47 15 39 68

7.2 Qonur dag-9aman 4 17.5 227.5 39.5 8 40 72

7.3 Qonur dag-me§a 20 28.6 179 52 16 51.5 65

8. Ag?ay

8.1 Qonur dag-me§a 11 60.1 125.5 66.3 19.2 41.8 59

8.2 Boz dag 9ollari 3 44 90 44.6 14.3 40 67

9. Kurmuk^ay

9.1 Qonur dag-9aman 4 52.5 120 36.5 28 48.5 63

9.2 Boz dag- 9aman 5 46 132 34 22 45 69

9.3 Boz dag-me§a 5 47 116 45.5 20 52 6

10. Qa§qa?ay

10.1 Qonur dag-9aman 4 30.5 123 39.3 13.5 33 53

10.2 Boz dag-9aman 5 31 90 47.4 17 32.4 59

10.3 Qonur dag-me§a 4 34 88 37 12 28.3 42

10.4 Tund qonur dag-me§a 6 28 100 22 9 22 32

11. Cunut^ay

11.1 Boz dag-me§a 2 14.5 130 165 16 82.5 53

11.2 Qahvayi dag-meça 1 130 120 130 22 93 120

12. §inçay

12.1 Tünd qonur dag-meça 2 12.5 140 130 21 81 75

13. Kiççay

13.1 Tünd qonur dag-meça 3 15 110 125 18 82 74

14. Kûngûtçay

14.1 Qonur dag-çaman 2 29 70 44 18 29 47

15. Dagçagilçay

15.1 Qonur dag-meça 5 47 96 48 26 36 61

15.2 Boz dag-meça 6 46 93 47.6 18 30 57

16. Qalaçay

16.1 Qonur dag-çaman 1 72 210 60 25 68 66

16.2 Boz dag-çaman 13 38 137 54 17 35 56

16.3 Boz dag-meça 2 39 150 60 18 34.5 56

17. Bumçay

17.1 Tünd qonur dag-çaman 3 24 177 203 28 217 110

17.2 Qahvayi dag-çaman 4 42 183 160 30 87 103

17.3 Boz dag-meça 7 39 119 141 27 128 104

18. Damiraparançay

18.1 Tünd qonur dag-meça 6 60 110 35 17 35 57

18.2 Açiq qonur dag-meça 3 73 120 41 17 38 70

18.3 Qahvayi dag-çaman 3 69 120 36 14 34 53

18.4 Qara dag meça 2 59 140 37 19 31 70

19. Vandamçay

19.1 Tünd qonur dag-meça 17 72 98 35 12 53 57

19.2 Qonur -"- 4 78 110 30 15 49 55

19.3 Qahvayi -"- 2 75 140 35 13 50 59

20. Inça-Açagi Göynük

20.1 Açiq qonur meça^l 30 36 89 73 15 39 69

20.2 Qonur meça^l 7 29 90 67 18 49 77

20.3 Qara meça^l 6 33 112 64 15 42 118

21. Açagi Göynük -Çin

21.1 Qonur meça^l 2 34.5 135 69.5 15 44.5 75

21.2 Açiq qonur meça^l 25 26 95 62 14 37 68

22. Qax - Ilisu

22.1 Açiq qonur meça^l 24 36 87 82 17.4 49 126

23. Zaqatala- Laqodexi

23.2 Açiq qonur meça^l 27 45 113 72 18 42 88

23.1 Qonur meça^l 8 55 130 70 20 44 79

24. Zaqatala- Ititala

24.1 Açiq qonur meça^l 7 65 190 101 18 38 84

24.2 Tünd boz meça^l 8 58 176 117 18 42 87

9razi torpaqlarinda orta miqdar 417 40 93 55.7 23.7 45 65

Dünya torpaqlarinda orta miqdar [15] - 10 50 20 10 40 200

Müxtalif morfostrukturlu relyef formalari, qiri§iqlar, iqlim (C, N, Cu), land§aft tiplari, vulkanizm (S, Se, P), tektoniki qirilmalar, dislokasiyalar, regional metamorfizm, metallogenik zonalar (Cu, Co, Sn) va s. amillar biogeokimyavi ayalatlarin va anomaliyalarin amala galmasina §arait yaradir. Bazan, onlar fiziki-cografi rayon (Fe), biot va biom sarhadlari (C) ila eyni bir arazilarda tamsil oluna bilar. Biofil kimyavi elementlarin dalgali düzanliya malik regional arazilardaki bitkilarda paylanmasina göra biogeokimyavi ayalatlarin farqlanmasi asasan S, C, P va N makroelementlari va ham9inin Cu, Co, Zn va s. mikroelementlarinin normadan yüksak qiymatlari vasitasila yerina yetirilir. Ttadqiq edilan arazida Cu / Mn elementinin paylanmasina göra biogeokimyavi ayalatlar bir-birlarindan daha 9ox farqlanir. Cu/Mn nisbatlarinin yüksak göstaricilari saciyyavi olan bitki nümunalarina asasan Balakan-Zaqatala filizla§ma zonasi arazisinda gicitkan (Urtica L.) va palid (Quercus L.) agac yarpaqlarinda rast galinir (Cadval № 2, 3).

Elmi manbalara asasan müxtalif fiziki-kimyavi xüsusiyyatlara malik torpaq növlari ü9ün saciyyavi bitkilarin adlari verilmi§dir [16 - 20].

1. Azotla zangin torpaqlar: ikievli gicitkan (Urtica L.), xa9gülü (Senecio), yov§an (Artemisia

L).

2. Azotla kasib olan torpaqlar: 9obanyastigi (Matricaria), xa§a (Faseliya).

3. Tur§ torpaqlar: 9öl 9obanyastigi (Matricaria), yarpiz (Mentha), tur§ avalik (Rumex).

4. Qalavi torpaqlar: kaklikotu (Thimus L.), daziotu (Hipericum P) vd boymadaran (Achillea)

5. öhangli torpaqlar: davadabani (Tussilago), qarayonca (Trifolium L.), baldirgan (Heraclium

L.)

6. Rütubatli torpaqlar: avalik (Rumex), amakömaci (Malva L.), qiji (Dryopteris)

7. Bataqliqla§ma: yarpiz (Mentha L.), davadabani (Tussilago), xa§a (Onobrychis Adans).

8. Quru torpaqlar: 9obanyastigi (Matricaria L), daziotu (Hipericum P), yov§an (Artemisia L.).

9. Duzlu torpaqlar: yov§an (Artemisia L.)

10. Qumlu torpaqlar: sigirquyrugu (Verbascum L.).

11. Barkimi§ torpaqlar: bagayarpagi (Plantago), ayriq otu, 9amanotu -(Poa bulboca), gandala§ (Sambucus nigra).

12. Gilli va gillicali torpaqlar: gandala§ (Sambucus nigra)

13. Torpaqda agir metallar : köpakdili otu (Cynoglossum).

A§a§idki cadvallarda bir sira mikroelementlarin (Ba, Sr, Pb, Zn, Cu, Co, Ni, Cr, V, Ti, Mn va B) müxtalif ot va agac bitkilari yargaqlarinda miqdarlari verilmi§dir (Cadvallar № 2- 8).

Cadval № 2

Filiz yataqlarindan götürülmü§ bitki nümundldrindd -Mazmqay vd Katsdag kdsili§ldri üzrd mikroelementlarin paylanmasi (mq/kq -larla).

Nüm. Sayi

Bitkilarin adi Ba Sr Pb Zn Cu Co

Mazim^ay

Gicitkan (Urtica L.) 1 130 1200 28 80 160 3

Yonca (Trifolium) 1 130 470 110 860 200 20

övalik (Rumex) 1 120 250 84 450 110 23

Valas yarpagi (Cärpinus L.) 1 170 1500 51 70 130 2

Cöka yarpagi (Tilia) 1 480 17 58 3400 140 3

Katsdag

övalik (Rumex) 4 438 358 377 782 260 23

ömakömaci (Malva L.) 1 820 860 320 840 190 11

^obanyastigi (Matricaria L.) 1 450 480 3800 900 420 10

Kaklikotu (Thimus L.) 1 700 500 150 460 300 20

Gicitkan (Urtica L.) 1 - - 92 200 360 8

Yonca (Trifolium) 1 660 740 55 350 270 2

Vaxtsiz9i9ak (Colchicum) 1 760 840 72 70 130 5

Baldirgan (Apiaceae) 3 263 337 3017 967 817 28

Valas yarpagi (Cärpinus L.) 1 960 700 210 1000 320 5

Palid yarpagi (Quercus L.) 1 - - 120 460 360 3

Agcaqayin yarpagi (Acer) 1 1500 1100 45 180 130 1

Bitkilarin adi Nüm. Sayi Ni Cr V Ti Mn B

Mazim^ay

Gicitkan (Urtica L.) 1 15 15 15 1500 490 190

Yonca (Trifolium) 1 56 90 190 1700 1200 150

övalik (Rumex) 1 47 130 150 2100 1300 100

Valas yarpagi (Cärpinus L.) 1 9 15 14 380 600 230

£öka yarpagi (Tilia) 1 13 17 18 340 480 300

Katsdag

övalik (Rumex) 4 56 89 128 487 1890 252

ömakömaci (Malva L.) 1 48 35 16 1300 800 430

^obanyastigi (Matricaria) 1 50 80 150 4500 200 330

Kaklikotu (Thimus L.) 1 66 120 190 8500 170 280

Gicitkan (Urtica L.) 1 20 9 13 330 850 460

Yonca (Trifolium) 1 17 17 13 330 850 460

Vaxtsiz9i9ak (Colchicum) 1 23 20 27 520 290 230

Baldirgan (Apiaceae) 3 81 116 171 452 1233 300

Valas yarpagi (Cärpinus L.) 1 80 25 22 100 720 570

Palid yarpagi (Quercus L.) 1 64 19 19 56 340 470

Agcaqayin yarpagi (Acer L.) 1 30 16 15 430 2900 800

§aki-Zaqatala bölgasinin 9ökaklik relyefli arazilarda biofil elementlar qrupunun (K, N, S, Co, Cu va s.) faaliyyati ila alaqadar olaraq biogeokimyavi mühitin formala§masi prosesinin getmasi ham iqlim, ham relyef, geoloji qurulu§ va ham da hidroloji rejimla alaqadar olaraq ba§ vermi§dir. Naticada torpaq va bitki növlarinda mikroelement qruplarinin zanginla§masi va 9ati§mazliqlari ila farqlanan bir sira (CO2, CH4, H2S barpaedici, azotlu, oksigenli va s.) biogeokimyavi mühit tiplari yaranmi§dir. Kimyavi elementlardan C, K, Ca, N va P canli orqanizmlarin hayat faaliyyati va inki§afi ü9ün faydalidir. Burada faydali biofil elementlardan Co birla§malarinin miqrasiyasi yüksakdir. S elementi yüksak fona malik olduqda, aksina, zararli biogeokimyavi mühit yaranir. K elementinin miqdari dayi§malari biogeokimyavi mühitin asas göstaricilarindan hesab olunur. Masalan, bioloji proseslarda bu element daha 9ox fermentlarin tarkibinda i§tirak edir, zülallarin sintezi va karbohidrogen mübadilasinda mühüm rol oynayir. Zararli S ila zangin biogeokimyavi mühitda Sr, Te, Hg, Cd va s. kimi elementlarin fondan yüksak miqdarlari toplanir. Bunlar isa biogeokimyavi mühit ü9ün alava zararli göstaricilar hesab olunur. Ümumilikda normal biogeokimyavi mühitlarda, masalan, Mazim9ay, Katsdag, Filiz9ay va Balakan9ay kasili§larindaki bitkilarin tarkibinda Zn / Sr nisbatlarinin yüksak göstaricilari saciyyavidir (Cadval №3).

Cadval №3

Böyük Qafqazin canub yamaci Filizgay vd Balakdngay kdsiliqldrimn alp gamanlikhri vd dag-me§3 zonasi bitkildrindd mikroelementhrin miqdari (q/t-la)_

Bitkilarin adi Nüm sayi Ba Sr Pb Zn Cu Co

Filiz^ay

Davadabani (Tussilago) 2 220 1075 690 220 300 21

Bagayarpagi (Plantago) 1 900 1300 260 610 340 17

Yonca (Trifolium) 3 880 1500 170 353 200 17

Gicitkan (Urtica L.) 1 800 1700 110 320 280 17

Qiji (Dryopteris) 1 - - 190 340 220 15

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 3900 1100 1200 310 180 3

övalik (Rumex) 1 220 400 140 1400 230 10

Malyuqaya göra bitkilar [15] - 500 300 10 900 200 15

Balakan^ay

Davadabani (Tussilago) 3 567 563 110 160 276 24

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 300 1300 44 280 120 6

övalik (Rumex) 2 210 875 71 90 120 10

Qiji (Dryopteris) 1 260 110 110 600 280 69

Gicitkan (Urtica L.) 2 215 930 105 125 130 6

§igirquyrugu (Verbascum L.) 2 715 725 875 235 155 29

Yonca (Trifolium) 2 445 785 175 570 360 21

Daziotu (Hipericum P) 1 250 410 68 1900 240 72

^obanyastigi (Matricaria) 1 150 550 34 670 240 7

Agcaqayin yarpagi (Acer L.) 1 - - 35 480 180 5

Cöka yarpagi (Tilia) 1 160 1100 35 50 220 3

Bitkilarin adi Nüm. Sayi Ni Cr V Ti Mn B

Filiz^ay

Davadabani (Tussilago) 2 34 52 17 225 745 56

Bagayarpagi (Plantago) 1 42 42 140 1800 2000 120

Yonca (Trifolium) 3 52 22 36 640 2100 180

Gicitkan (Urtica L.) 1 53 21 38 500 1400 160

Qiji (Dryopteris) 1 61 20 250 530 1600 180

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 16 21 18 320 100 280

övalik (Rumex) 1 25 18 19 320 4000 160

Malyuqaya göra bitkilar [15] - 50 250 61 1000 750 400

Balakan^ay

Davadabani (Tussilago) 3 55 87 197 5067 1050 140

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 42 25 56 1400 1800 280

övalik (Rumex) 2 27 33 55 1070 1040 250

Qiji (Dryopteris) 1 110 130 300 7000 650 120

Gicitkan (Urtica L.) 2 54 29 48 1050 780 450

§igirquyrugu (Verbascum) 2 85 89 132 4000 3250 235

Yonca (Trifolium) 2 68 84 173 5650 1100 160

Daziotu (Hipericum P) 1 130 38 72 1400 7200 1000

^obanyastigi (Matricaria) 1 110 16 21 460 1700 450

Agcaqayin yar (Acer L.) 1 40 5 10 550 2600 380

Cöka yarpagi (Tilia) 1 43 22 14 330 470 700

§aki-Zaqatala bölgasinin bazi 9uxur relyefli lokal bataqla§ma sahalarinda sulfatlari reduksiyaedici bakteriyalarla biogeokimyavi mühitin H2S-li tipi yaranir. Üzvi maddalarin par9alanmasi naticasinda CO2 va H2S-nin alinmasi ila mühit barpaedici va tur§ saciyya da§iyir [1]. Bela bir prosesin getmasi bakteriyalar ü9ün tanaffüsetma hadisasi kimi qiymatlandirilir. Onlar sulfatlardaki oksigeni udaraq ham da reaksiyada ayrilan enerji hesabina ya§ayirlar. Fe, Cu, Zn va Co kimyavi birla§malari H2S -li mühitda daha 90X toplanir, aksina, Sr, B va Ni isa azalir. Biofil elementlarin P, N, J va F biogeokimyavi dövriyyadan 9ixarilmasi ba§ verir. Bir sira agaclar, mas., dagdagan agaci torpaqda olan H2S ionlarinin sovrulmasinda i§tirak etdiyindan insanlar tarafindan müqaddas kimi sayilmi§dir. Yeralti sularin tarkibinda H2S miqdarinin artmasi ila yana§i sulfatlarin miqdarinin kaskin suratda azalmasi burada filiz yataqlari axtari§inda etibarli üsul hesab edilir.

Cadval № 4

Böyük Qafqazin cinub yamacinin Qax rayonu drazisi alp gamanlikhri vd dag-me§3 zonasi bitkildrindd mikroelementlirin miqdari (q/t-la)_

Bitkilarin adi Nüm. Ba Sr Pb Zn Cu Co

sayi

Ag?ay

Baldirgan (Apiaceae) 2 - - 50 70 140 8

Gicitkan (Urtica L.) 1 - - 32 80 140 6

Gandala§ (Sambucus nigra) 5 - - 42 130 184 4

Davadabani (Tussilago) 5 - - 57 11 141 8

Yarpiz (Mentha) 1 - - 50 300 300 7

övalik (Rumex) 4 - - 51 245 122 5

Kûrmûkçay

Yarpiz (Mentha) 2 - - 36 200 155 15

övalik (Rumex) 2 - - 39 200 51 5

Çobanyastigi (Matricaria) 11 210 1600 197 645 344 14

Gandala§ (Sambucus nigra) 6 210 1600 197 645 344 14

Gicitkan (Urtica L.) 2 145 2200 41 180 160 4

Davadabani (Tussilago) 14 410 1749 68 150 130 12

Baldirgan (Apiaceae) 1 450 2500 37 300 170 4

Kaklikotu (Thimus L.) 14 320 735 185 816 258 10.7

Qaçqaçay

Çaman otu (Poa bulboca) 9 - - 68 331 204 9

Yarpiz (Mentha) 2 - - 40 175 170 6

Baldirgan (Apiaceae) 4 - - 25 80 127 3

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 - - 32 50 190 3

Davadabani (Tussilago) 2 - - 46 150 190 17

Xa§a (Faseliya) 1 - - 20 70 100 3

Söyüd yarpagi (Salix L.) 1 - - 19 700 160 14

Bitkilarin adi Nüm. sayi Ni Cr V Ti Mn B

Agçay

Baldirgan (Apiaceae) 2 8 21 27 - - -

Gicitkan (Urtica L.) 1 3 8 13 14 - -

Gandala§ (Sambucus nigra) 5 22 19 27 - - -

Davadabani (Tussilago) 5 19 37 51 - - -

Yarpiz (Mentha) 1 39 29 56 - - -

övalik (Rumex) 4 13 24 28 - - -

Kûrmûkçay

Yarpiz (Mentha) 2 179 305 320 - - -

övalik (Rumex) 2 7 137 20 - - -

Çobanyastigi (Matricaria) 11 40 82 84 - - -

Gandalaç (Sambucus nigra) 6 40 82 84 - - -

Gicitkan (Urtica L.) 2 21 48 63 - - -

Davadabani (Tussilago) 14 24 45 93 - - -

Baldirgan (Apiaceae) 1 8 14 40 - - -

Kaklikotu (Thimus L.) 14 152. 200 50 - - -

Qaçqaçay

Çaman otu (Poa bulboca) 9 34 37 40 - - 93

Yarpiz (Mentha) 2 23 29 36 - - 170

Baldirgan (Apiaceae) 4 8 14 15 - - 153

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 5 10 19 - - 240

Davadabani (Tussilago) 2 46 62 150 - - 93

Xa§a (Faseliya) 1 23 30 10 - - 80

Söyüd yarpagi (Salix L.) 1 19 11 14 - - 84

Cadval № 5

Böyük Qafqazin cdnub yamacinin §iki rayonu alp çamanliklari va dag-me§3 zonasi bitkildrindd mikroelementlirin miqdari (q/t-la)_

Bitkilarin adi Nüm. sayi Ba Sr Pb Zn Cu Co

Cunutçay

Baldirgan (Apiaceae) 4 298 588 37 43 76 2

Gicitkan (Urtica L.) 1 600 940 36 30 70 4

Yarpiz (Mentha) 2 465 620 61 140 113 10

Çamanotu (Poa bulboca) 1 860 1300 45 1900 150 90

Çirquyrugu (Verbascum) 1 400 240 120 280 200 46

Qiji (Dryopteris) 2 - - 180 450 270 9

övalik (Rumex) 1 1900 760 250 330 280 25

Çobanyastigi (Matricaria) 1 300 530 45 220 180 7

Gandala§ (Sambucus nigra) 2 650 545 50 200 175 10

Fistiq yarpagi (Fagus) 1 1800 920 50 190 200 4

Çinçay

Çobanyastigi (Matricaria) 1 1900 280 68 160 300 25

Yarpiz (Mentha) 1 620 300 38 120 160 5

Köpakdili (Cynoglossum) 1 650 460 48 90 170 11

Baldirgan (Apiaceae) 1 120 500 43 110 170 4

Yonca (Trifolium) 1 330 1100 52 160 200 3

Çirquyrugu (Verbascum) 1 670 320 120 320 250 35

Palid yarpagi (Quércus L.) 1 1300 1000 56 150 240 3

Cöka yarpagi (Tilia) 1 280 1200 20 50 160 1

Valas yarpagi (Carpinus L.) 1 - - 14 170 230 3

Göyrü§ yarpagi (Fraxinus) 1 800 980 30 70 160 1

Kiççay

Baldirgan (Apiaceae) 1 500 530 50 100 160 3

Xa9gülü (Senecio) 1 470 700 55 120 190 5

Agcaqayin yarpagi (Acer L.) 1 880 1000 62 170 230 2

£inar yarpagi (Platanus L.) 1 210 920 110 1500 250 4

Daziotu (Hipericum P) 1 680 750 74 670 280 19

Küngüt?ay

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 - - 56 255 100 4

ömakömaci (Malva L.) 1 - - 60 30 84 3

Davadabani (Tussilago) 4 - - 50 390 140 6

Yov§an (Artemisia L.) 1 - - 32 110 66 3

Baldirgan (Apiaceae) 3 - - 28 377 113 4

-

Bitkilarin adi Nüm. Sayi Ni Cr V Ti Mn B

Cunut^ay

Baldirgan (Apiaceae) 4 8 19 17 205 210 185

Gicitkan (Urtica L.) 1 5 24 26 400 430 220

Yarpiz (Mentha) 2 24 36 112 1320 635 220

£aman otu (Poa bulboca) 1 23 53 58 1100 1100 110

§irquyrugu (Verbascum) 1 73 97 240 2300 1200 150

Qiji (Dryopteris) 2 46 75 100 2200 1400 270

övalik (Rumex) 1 72 120 170 2700 1800 -

£obanyastigi (Matricaria) 1 19 46 72 900 560 230

Gandala§ (Sambucus nigra) 2 29 82 55 1045 465 225

Fistiq yarpagi (Fagus) 1 36 29 23 470 6900 580

§in?ay

£obanyastigi (Matricaria) 1 49 150 230 5600 650 100

Yarpiz (Mentha) 1 12 56 42 680 360 190

Köpakdili (Cynoglossum) 1 24 78 120 2000 560 140

Baldirgan (Apiaceae) 1 13 42 31 680 460 150

Yonca (Trifolium) 1 16 29 27 530 430 190

§irquyrugu (Verbascum) 1 70 170 160 9600 1100 140

Palid yarpagi (Quércus L.) 1 15 44 270 720 630 440

Cöka yarpagi (Tilia) 1 5 24 38 110 230 330

Valas yarpagi (Cárpinus L.) 1 14 51 6 500 980 680

Göyrü§ yarpagi (Fraxinus) 1 5 20 19 160 310 250

Ki§?ay

Baldirgan (Apiaceae) 1 15 37 27 430 1100 340

Xa9gülü (Senecio) 1 11 47 27 550 340 230

Agcaqayin yarpagi (Acer L.) 1 13 35 16 430 1100 340

^inar yarpagi (Platanus) 1 21 34 22 570 1200 370

Daziotu (Hipericum P) 1 33 72 100 1900 1100 600

Küngüt?ay

Candala§ (Sambucus nigra) 1 7 24 31 - - 225

ömakömaci (Malva L.) 1 5 15 8 - - 230

Davadabani (Tussilago) 4 11 30 41 - - 97

Yov§an (Artemisia L.) 1 6 15 10 - - 72

Baldirgan (Apiaceae) 3 10 18 13 - - 72

Cadval № 6

Böyük Qafqazin cdnub yamacinin Oguz rayonu alp gamanliklari vd dag-me§a zonasi bitkildrindd mikroelementlarin miqdari (q/t-la)_

Nüm. Sayi

Bitkilarin adi Ba Sr Pb Zn Cu Co

Da§agil?ay

Yarpiz (Mentha) 2 580 560 40 170 175 14

Gandala§ (Sambucus nigra) 2 - - 31 450 92 3

Gicitkan (Urtica L.) 1 - - 30 130 78 3

Köpakdili otu (Cynoglossum) 1 - - 34 210 130 7

Xa§a (Faseliya) 1 - - 37 50 240 3

Qala?ay

ömakömaci (Malva L.) 1 - - 35 40 180 6

Baldirgan (Apiaceae) 2 - - 46 30 230 3

^aman otu (Poa bulboca) 3 - - 58 270 320 14

Davanbabani (Tussilago) 4 - - 46 95 165 4

^obanyastigi (Matricaria) 2 - - 47 140 285 4

övalik (Rumex) 3 - - 24 93 173 3

Boymadaran (Achillea L.) 1 - - 42 260 240 4

Gicitkan (Urtica L.) 1 - - 32 60 140 3

Köpakdili out (Cynoglossum) 1 - - 60 220 350 25

Yarpiz (Mentha) 2 - - 56 210 380 10

Bitkilarin adi Nüm. Sayi Ni Cr V Ti Mn B

Da§agil?ay

Yarpiz (Mentha) 2 15 54 16 - - 11

Gandala§ (Sambucus nigra) 2 6 17 14 - - 105

Gicitkan (Urtica L.) 1 5 16 7 - - 140

Köpakdili out (Cynoglossum) 1 13 32 60 - - 130

Xa§a (Faseliya) 1 8 1 24 - - 620

Qala?ay

ömakömaci (Malva L.) 1 18 30 35 - - 320

Baldirgan (Apiaceae) 2 11 13 25 - - 285

£aman otu (Poa bulboca) 3 43 57 152 - - 187

Davanbabani (Tussilago) 4 8 20 31 - - 160

£obanyastigi (Matricaria) 2 19 25 36 - - 295

övalik (Rumex) 3 9 12 20 - - 157

Boymadaran (Achillea L.) 1 18 24 44 - - 270

Gicitkan (Urtica L.) 1 10 13 19 - - 360

Köpakdili otu (Cynoglossum) 1 37 64 140 - - 250

Yarpiz (Mentha) 2 48 58 113 - - 220

Cadval № 7

Böyük Qafqazin cdnub yamacinin Qabala rayonu alp gamanliklari va dag-me§a zonasi bitkildrindd mikroelementlarin miqdari (q/t-la)._

Bitkilarin adi Nüm. Sayi Ba Sr Pb Zn Cu Co

Bum^ay

Xa9qulu (Senecio) 1 670 210 150 270 160 16

Baldirgan (Heraclium L.) 1 310 200 38 70 94 2

Gicitkan (Urtica L.) 1 - - 57 130 2 2

Yarpiz (Mentha) 2 550 925 74 310 220 28

Davadabani (Tussilago) 1 250 400 84 200 200 27

£obanyastigi (Matricaria L.) 1 260 1100 100 280 230 22

Qiji (Dryopteris) 1 - - 84 170 210 7

övalik (Rumex L.) 3 357 653 50 150 97 8

Gandala§ (Sambucus nigra) 2 800 1200 34 210 180 11

Yov§an (Artemisia L.) 2 375 860 130 450 210 16

Cöka yarpagi (Tilia L.) 1 220 1500 21 30 100 1

Göyrü§ yarpagi 1 620 1500 21 30 130 3

Palid yarpagi (Quercus L.) 1 570 1900 45 130 330 2

Fistiq yarpagi (Fagus) 1 - - 82 220 210 5

Valas yarpagi (Carpinus L.) 2 620 1900 59 133 133 220

Agcaqayin yarpagi (Acer L.) 2 755 1165 41 170 190 4

Damiraparan^ay

Vaxtsizgigak(Colchicum) - - - 33 800

Yarpiz (Mentha) 4 1000 6000 41 500 318

Davadabani (Tussilago) 6 406 808 12 200 103

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 - - 38 200 54

övalik (Rumex) 2 520 495 7 250 67

Ardic (Juniperus) 2 - - 63 2200 230

Qiji (Dryopteris) 1 - - 30 800 130

Vandam^ay

övalik (Rumex) 10 153 200 17 280 97

Gicitkan (Urtica L.) 5 760 1100 12 140 59

Gandala§ (Sambucus nigra) 5 - - 18 200 53

Vaxtsiz9i93k(Colchicum) 1 - - 38 800 140

Davadabani (Tussilago) 2 540 1010 12 130 119

Cadval № 8.

Böyük Qafqazin canub yamacinin Qabala rayonu alp gamanliklari va dag-me§a zonasi bitkilarinda mikroelementlarin miqdari (q/t-la).

Nüm. Sayi

Bitkilarin adi Ni Cr V Ti Mn B

Bum^ay

Xa9qulu (Senecio) 1 44 83 160 4400 1100 160

Baldirgan (Apiaceae) 1 14 21 20 330 460 940

Gicitkan (Urtica L.) 1 12 24 31 300 860 120

Yarpiz (Mentha) 2 59 88 180 4245 1900 220

Davadabani (Tussilago) 1 50 140 250 10000 1100 200

^obanyastigi (Matricaria) 1 58 180 230 7000 1100 230

Qiji (Dryopteris) 1 44 67 95 1200 520 210

övalik (Rumex) 3 20 44 94 800 797 97

Gandala§ (Sambucus nigra) 2 29 58 110 1650 895 145

Yov§an (Artemisia L.) 2 44 73 160 4250 1420 210

Cöka yarpagi (Tilia L.) 1 50 19 9 250 200 100

Göyrü§ yarpagi 1 9 9 10 250 550 510

Palid yarpagi (Quercus L.) 1 49 52 23 510 1800 330

Fistiq yarpagi (Fagus) 1 110 37 33 640 860 910

Valas yarpagi (Carpinus L.) 2 71 44 94 847 10107 600

Agcaqayin yarpagi (Acer L) 2 28 34 190 525 1360 190

Damiraparan^ay

Vaxtsiz9i9ak(Colchicum) - 12 48 50 120 5200 1000

Yarpiz (Mentha) 4 10 41 44 63 2500 888

Davadabani (Tussilago) 6 8 21 31 72 3520 540

Gandala§ (Sambucus nigra) 1 3 8 5 10 800 1000

övalik (Rumex) 2 2 6 5 10 5400 350

Ardic (Juniperus) 2 6 43 24 32 1500 7680

Qiji (Dryopteris) 1 3 159 15 22 850 780

Vandam^ay

övalik (Rumex) 10 3 9 13 16 610 390

Gicitkan (Urtica L.) 5 3 6 6 4 330 440

Gandala§ (Sambucus nigra) 5 3 8 9 6 730 880

Vaxtsiz9i93k(Colchicwm) 1 44 5 55 190 5000 1200

Davadabani (Tussilago) 2 7 15 33 46 3900 310

Atmosfer va hidrosfer qatlarinda sarbast azotun miqdarinin yüksalmasi ila saciyyalanan va asasan, maili yamaclarda müxtalif mikrobioloji proseslarin naticasinda biogeokimyavi mühitin azotlu tipi yaranir. Bu tipli mühitin tasiri ila par9alanan saciyyavi pirit-sfalerit minerallari [22] azotlu biogeokimyavi mühit tipinda P, Sn, Cu, Zn va Co elementlarinin artimi va aksina, S, Hg, Mn, Na va s. elementlarinin azalmasi ila özünü göstarir [1]. Halalik, bu uygunluqlarin bazilarinin arasinda mümkün alaqalarin elmi mahiyyati aydin deyildir. Lakin tadqiqat aparilan arazida azotsevan lobya (phaseolus) bitkisinin daha ugurla becarildiyi §aki rayonunun §in9ay va Ki§9ay hövzalarindaki torpaq va bitkilarda Zn / Pb va Cu / Pb nisbatlarinin yüksak göstaricilari saciyyavi oldugu a§kar edilmi§dir.

Tadqiqat aparilan §aki-Zaqatala bölgasinin asasan hamar düzanliklarda yerla§an me§a-9öl land§aft tiplarinda biogeokimyavi tarazliq tasadüf edilir [23]. Har hansi bir mühit tipi ü9ün mövcud olan biogeokimyavi tarazliq biogeokimyavi rejimlin göstaricilari dayi§ilarkan pozulmu§ olur. Biogeokimyavi mühitda bir sira kompanentlarin, masalan, S, C, K va Na elementlarin miqdarlarinin dayi§masi bir mühit tipinin pozulmasi va digar bir mühit tipin yaranmasina gatirib 9ixarir. Daha 9ox insanlarin ya§am tarzina uygun galan O2-li va karbon tur§ulu mühit tiplarinda fiziki-kimyavi va cografi göstaricilar isa ekoloji tarazliq anlayi§i ila üst-üsta dü§mü§ olur. Biogeokimyavi tarazliq vaziyyatinda biofil kimyavi elemenetlarin orqanizmlar tarafindan manimsanilma sirasini (azalma üzra) aparilan uzunmüddatli tadqiqatlara göra K - Zn - Fe - Cu - Co kimi qabul etmak olar. [1- 4, 9, 10, 20].

Humid iqlim §araitinda asas biofil kimyavi elementlarin (K, Ca. Cu, Zn, Co, Mg, Fe va s.) yüksak miqrasiya qabiliyyatina malik olmalarina baxmayaraq onlarin bitki orqanlarinda 9ox vaxt K, P, Zn kimi elementlarin 9ati§mazligi mü§ahida edilir. Arid iqlim §araitinda olan land§aftlardaki biokütla azalsa da bitkilarda biofil elementlarin miqdari xeyli artir. iqlim tipi ila alaqadar biogeokimyavi rejimin dayi§malari humid tipli arazilarin (Balakan9ay kasili§i 1500 m-dan yüksak saviyyali arazilar) torpaq va bitkilarinda Cu / Zn, semiarid tipli arazilarda (in9a - A§agi Göynük yolu kasili§inin 300-400 m saviyyali arazilari) Cu / Ni nisbatlarinin yüksak qiymatlari saciyyavidir.

Natica

Azotla zangin torpaqli land§aftlarda bitan ikievli gicitkan (Urtica L.), xa9gülü (Senecio), gandala§ (Sambucus nigra) bitkilarinin aksar nümunalarinda Sr / Mn va V / Ti nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir (Cunut9ay, §in9ay va Ki§9ay kasili§lari).

Azotla kasib olan torpaqli land§aftlarda bitan 9obanyastigi (Matricaria), xa§a (Faseliya) vd yov§an (Artemisia L.) bitkilarinin aksar nümunalari isa Cu / Zn va Pb / Co nisbatlarinin yüksak göstaricilarila saciyyavi olmu§dur (Qala9ay va Bum9ay kasili§lari).

Tur§ torpaqli land§aftlarda bitan 9öl 9obanyastigi (Matricaria), yarpiz (Mentha), tur§ avalik (Rumex) bitkilarinin aksar nümunalarinda Pb / Cr nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir (Mazim9ay, Balakan9ay va Kürmük9ay kasili§l ari).

Qalavi torpaqli land§aftlarda bitan kaklikotu (Thimus L.) daziotu (Hipericum P) vd boymadaran (Achillea) bitkilarinin aksar nümunalarinda biofil mikroelementlarin (Cu, Zn, Co) yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir (Ki§9ay va Kürmük9ay kasili§lari).

öhangli torpaqli land§aftlarda bitan davadabani (Tussilago), qarayonca (Trifolium), baldirgan (Heraclium) bitkilarinin aksar nümunalarinda mikroelementlarin böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilmi§, Pb / Zn nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir.

Rütubatli torpaqlar yayilan land§aftlarda bitan avalik (Rumex), amakömaci (Malva L.), qiji (Dryopteris) bitkilarinin aksar nümunalarinda mikroelementlarin aksariyyatinin böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilir va Pb / Co va Ti / Fe nisbatlarinin yüksak göstaricilari saciyyavidir.

Bataqliqla§ma sahalarnin torpaqlarinda yarpiz (Mentha), davadabani (Tussilago), xa§a (Faseliya) bitkilarinin aksar nümunalarinda mikroelementlarin böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilir va Cu / Co va B / V nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir.

Quru torpaqlara aid land§aft sahalari asasan §in9ay - Ki§9ay hövzalarinda rast galinir. Buradaki quraq arazilarda bitan 9obanyastigi (Matricaria), daziotu (Hipericum P), yov§an (Artemisia L.) bitkilarinin aksar nümunalarinda damir qrupu (Co, Ni, Cr, V va Ti ) va B elementlarinin yüksak miqdarlari va ham9inin, onlarin böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilir.

Duzlu torpaqli land§aftlarda bitan yov§an (Artemisia L.) bitkisinin aksar nümunalarinda bazi mikroelementlarin miqdarinin azalmasi mü§ahida edilir va Pb / Co nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir (Küngüt9ay kasili§i).

Qumlu torpaqli va asasan §in9ay hövzasina aid olan sigirquyrugu (Verbascum L.) bitkisi bitan land§aftlar saciyyavidir. Buradaki aksar nümunalarda mikroelementlarin yüksak miqdarda toplanmalari mü§ahida edilir, V / B va Zn / Sr nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir.

Barkimi§ torpaqli land§aftlarda bitan bagayarpagi (Plantago L.), ayriq otu (Aqropyron Gaertn), gandala§ (Sambucus nigra) bitkilarinin aksar nümunalarinda mikroelementlarin yüksak miqdarda toplanmalari va böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilir. Onlarda Zn / Sr va V / B nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir.

Gilli va gillicali torpaqli land§aftlarda bitan gandala§ (Sambucus nigra) bitkisinin aksar nümunalarinda mikroelementlarin böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilir. Onlarda Cu / V nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir.

Torpaqlarinda agir metallar i§tirak edan land§aftlarda bitan köpakdili otu (Cynoglossum) bitkilarinin aksar nümunalarinda mikroelementlarin böyük hüdudlarda dayi§malari mü§ahida edilir. Onlarda Pb / Zn va B / V nisbatlarinin yüksak göstaricilari qeyda alinmi§dir.

9D9BiYYAT:

1. Mustafabayli H.L., Latifov E, Rahimov Y, Agabalayev Q, Süleymanov U- "Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin land§aft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari" §aki-2020, 372 s.

2. H.L, Mustafabayli, E.K. Latifov Böyük Qafqazin Canub yamaci Saki-Zaqatala bölgasina aid biogeokimyavi zonalarin fiziki-kimyavi xassalarina göra farqlandirilmasi. ADAU-nun Elmi 0sar. Ganca, 2019. №1. s. 22 - 28

3. Mustafabayli. H.L. §aki-Zaqatala bölgasinin tabii cografi alami-problemlar-§aki Regional Elmi Markazi. Tarixa 9evrilan 40 il. Baki."Apostrof' 2012. sah. 68-120

4. Mustafabayli H.L. Relyef növlarindan asili olan biogeomorfosenozlarin biogeokimyavi xüsusiyyyatlari. Azarb. Aqrar Elmi. 2019. N.1. s. 103 - 108.

5. Mustafabayli H.L. Tatbiqi Geokimyanin bazi problemlari. Baki, "Nafta-Press" 2007. 179s.

6. Будагов Б.А., Мамедов И.Т. Пространственная структура и причина дифференциации ландшафтов Южного склона Большого Кавказа в пределах Азербайджанской ССР. . Изв. АН Азерб. ССР. Сер. Науки о Земли, 1973, № 6. с 22-27

7. Аzarbаycаn Respublikаslnln regionаl cografi problemlari. Zаqаtаlа rayonu, Bаkl Ismаyll na§. Poliqrаfiyа Markazi, 2000, 82 s.

8. Аzarbаycаn Respublikаslnln regio^l cogrаfi problemlari. Qabala rаyonu. «Ismаyll» NPM. 2002, 79 s.

9. Mustafabayli. H.L, öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinda bitan agac bitkilarinin yayilma sahalarinin litoloji-geokimyavi-land§aft xüsusiyyatlari. ADAU-nun Elmi ösarlari. Ganca, 2019 .№1. s. 36 - 40.

10. Mustafabayli H.L., Qahramanov M. A., öliyeva A.H. §aki-Zaqatala bölgasinin land§aft qur§aqlarinda intensivlamakda olan sahrala§manin biogeokimyavi üsullarla tadqiqina dair. Galacaya baxi§. Beyn.kon. 22-24 sentyabr 2022 ci il. Baki. Sah- 255.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

11. Геохимия ландшафтов рудных провинций. А.И. Перельман. Е.Н. Борисенко, Н.С.Касимов и др. - М.: Наука, 1982. - 262 с.

12. Остроумов С.А. Преобразование и дезоксикация организмами среды обитания. «Современные тенденции развития биогеохимии», Труды биогеохимической лаб.. ГЕОХИ РАН Москва, 2016, том 25, с. 283 - 293.

13. Ковальский В.В. Геохимическая среда и жизнь. (Чтения им. В. И. Вернадского) М.: Наука, 1982.-77 с.

14. Ковальский В.В. Геохимическая экология: Очерки. — М.: Наука, 1974. — 299 с.

15. Краткий справочник по геохимии. Москва, «Недра», 1977, 184 с.

16. Ландшафтная карта Азербайджанской ССР. ред. М.А. Мусейибова. Москва. 1975 г.

17. Косулина Л.Г., Луценко Э.К., Аксенова В.А. Физиология устойчивости растений к неблагоприятным факторам среды. — Ростов-на-Дону : Из-во РГУ, 1993. — 240 с.

18. Аzarbаycаn RespuЫikаsmm regio^l cografi problemlari. Ва1акап гауопи. Вак1 Ьтауй na§r. Ро^гайуа Markazi, 1999, 96 s.

19. Mammadov C. i., Shukurlu Y.H., Azizov F.Sh., Mustafabeyli H.L., Aliyev Q.M.The natural biocoenosis biodiversity and its protection in the village of Sheki, Bash Shabalid. Aqraren. Universitet.Plovdiv. 2016. 5 - 9.

20. Rüstamov Q,i, Rüstamova A.M.. Böyük Qafqazin canub yamaci land§aftlannin ekogeokimyavi xüsusiyyatlari. Baki, "Avropa" 2016. 189 s.

21. Современная микробиология. Прокариоты: В 2 т. Под ред. Й. Ленглера, Г. Древса, Г. Шлегеля. — М.: Мир, 2005. c. 363—368.

22. Новрузов Н.А. Геохимия стратиформных кольчеданных месторождений Восточного сегмента Большого Кавказа. Баку. Нафта-Пр., 2016, - 299 с.

23. Azarbaycan Respublikasinin land§aft-geokimyavi xaritasi (m:1:500 000). Ak. H. ö.öliyev adina Cografiya institutu, Baki, 2017.