CC BY
7UOT 94(479.24).
TARiXi Z9F9R DÖVRÜNÜN REALLIQLARI: AZ9RBAYCAN-TÜRKÍY9 9LAQ9L9RÍ
TARÍXD9 УЭ BU GÜN
QADÍR 9KB9ROV
Tarix üzra falsafa doktoru, Nax9Ívan dövlat universiteti, Nax9Ívan, Azarbaycan
Annotasiya. Dünya tarixindd ba§ verán mühüm hadisdldr, dövldtldrin biri-biri ila münasibdtldri tarixgilar ügün asas tadqiqat obyekti olur. Tarixi köklari eyni olan Azdrbaycan vd Türkiyd dövlatlarinin tarixinin müayyan maqamlarina nazar salinmasi da bu baximdan ahamiyyatlidir. Qarda§liq alaqalari geni§ yayilmi§ har iki dövlatin son yüzillik tarixinin tadqiq edilmasi zamani alda olunan faktlar bu dövlatlarin istar siyasi, istar iqtisadi, istarsada harbi baximdan bir-birilari ila six bagli oldugunu göstarir. Maqalada Azarbaycanla türkiyanin XX yüzilliyin ba§langicinda bir-birlarina etdkilari qar§iliqli yardimla§madan bahs edilir. Türkiyainin istiqlal sava§i öncasi va ondan sonraki ilk illarda Azarbaycanin Türkiyaya yardimlari, türk vatanda§larin gatin günlar ya§adiqlari zaman azarbaycanlilarin onlara yardimi öz aksini tapir. Maqalada Türkiya Respublikasinin Azarbaycanin müstaqillik alda etdikdan sonra Azarbaycana siyasi va iqtisadi dastayi haqqinda malumatlar öz aksini tapir. Hamginin Türkiya Respublikasinin harbi cahatdan Azarbaycan asgarlarini yeti§dirmasi, Azarbaycan ordusunun komlektla§dirilmasnda olan yardimi i§iqlandirilmi§di. 2020-ci ilda ba§ vermiß Ermanistan-Azarbaycan müharibasi zamani Türkiya dövlatinin siyasi dastayi, Türk mediyasinin Azarbaycan haqiqatlarini i^iqlandirmasi, Türkiya istehsali olan yeni silah növlarinin Azarbaycan harbi arsenalina tadarükü, tarixi zafarin qazanilmasi maqalada göstarilmi§dir.
Agar sözlsr: Türkiya, Azarbaycan, qardaqliq, Nargin, Qars, zafar
РЕАЛИИ ПЕРИОДА ИСТОРИЧЕСКОЙ ПОБЕДЫ: АЗЕРБАЙДЖАНО-ТУРЕЦКИЕ
ОТНОШЕНИЯ В ИСТОРИИ И СЕГОДНЯ
ГАДИР АКБАРОВ
Доктор философии по истории, Нахчыванский государственный университет, Нахчыван,
Азербайджан
Важные события мировой истории, отношения государств друг с другом являются основным объектом изучения историков. Также важно посмотреть на определенные моменты в истории государств Азербайджана и Турции, которые имеют общие исторические корни. Факты, полученные при изучении истории последних столетий обоих государств, где широко распространены братские отношения, показывают, что эти государства тесно связаны друг с другом либо с политической, либо с экономической, либо с военной точки зрения. В статье говорится о взаимопомощи, которую Азербайджан и Турция оказали друг другу в начале ХХ века. Помощь Азербайджана Турции в первые годы до и после турецкой войны за независимость находит свое отражение в помощи азербайджанцев турецким гражданам, когда они переживают трудные времена. В статье содержится информация о политической и экономической поддержке Турецкой Республики Азербайджану после обретения Азербайджаном независимости. Особое внимание было уделено военной подготовке Турецкой Республикой азербайджанских солдат и содействию в формировании азербайджанской армии. В ходе армяно-азербайджанской войны, имевшей место в 2020 году, политическая поддержка турецкого государства, освещение в турецких СМИ азербайджанских истин, поставка новых видов вооружений турецкого производства в военный арсенал Азербайджана, достижение исторической победы показаны в статье.
Ключевые слова: Турция, Азербайджан, братство, Наргин, Карс, победа
REALiTiES OF THE PERiOD OF HiSTORICAL ViCTORY: AZERBAijAN-TURKEY
RELATiONS iN HiSTORY AND TODAY
GADiR AKBAROV
Doctor of Philosophy in History, Nakhchivan State University, Nakhchivan, Azerbaijan
Important events in the history of the world, relations of states with each other are the main object of study for historians. It is also important to look at certain points in the history of the states of Azerbaijan and Turkey, which have the same historical roots. The facts obtained during the study of the history of the last hundred years of both states, where fraternal relations are widespread, show that these states are closely connected with each other either from a political, economic, or military point of view. The article talks about the mutual assistance that Azerbaijan and Turkey did to each other at the beginning of the 20th century. Azerbaijan's aid to Turkey in the first years before and after Turkey's war of independence is reflected in the assistance of Azerbaijanis to Turkish citizens when they are going through difficult times. The article contains information about the political and economic support of the Republic of Turkey to Azerbaijan after the independence of Azerbaijan. The Republic of Turkey's military training of Azerbaijani soldiers and assistance in the assembly of the Azerbaijani army were also highlighted. During the Armenian-Azerbaijani war that took place in 2020, the political support of the Turkish state, the Turkish media's coverage of Azerbaijani truths, the supply of new types of Turkish-made weapons to the Azerbaijani military arsenal, and the achievement of a historical victory are shown in the article.
Keywords: Turkey, Azerbaijan, brotherhood, Nargin, Kars, victory
Tarixi koklara dayanan Azarbaycan -Turkiya munasibatlari har zaman dovrun siyasi realliqlari asasinda formala§mi§dir. Azarbaycan dovlati ila Turkiya arasindaki qar§iliqli alaqalar XX va XXI asrda daha geni§ §akilda musbat tempda inki§af etmi§, ham iqtisadi, ham siyasi, ham da harbi baximdan muttafiqlik saviyyasina qalxmi§dir. Bu munasibatlar istar turk birliyi 9ar9ivasinda, istarsada Canubi Qafqazda sulh va tahlukazsizliyin tamininda har iki dovlatin birlikda siyasi irada numayi§ etdirdiyini gostarir. Bu alaqalarin darin tarixi koklari subut edir ki, har iki olka arasinda qar§iliqlai munasibatlar takca strateji maraqlar 9ar9ivasinda deyil, ham da soykoka bagliliqdan, eyni milli-manavi dayarlara malik olmaqdan irali galir. Mahz ela bunun naticasi idi ki, Azarbaycanin XX yuzilliyin avvallarindan ba§layaraq dunyada gedan geosiyasi proseslar Canubi Qafqazda ya§ayan xalqlarin da galacak hayatlarinin qurulmasina tasirsiz otu§mami§di.
Bolganin an boyuk etnik birliyi olan Azarbaycan turklarinin rus 9arizminin imperializm manganasinda bir millat kimi zulma maruz qalmasi, istibdad rejimina qar§i takba§ina mubariza aparmagin 9atin va mumkunsuz oldugunu ortaya 9ixarmi§dir. Bu, o dovr idi ki, alti asrlik movcudlugu dovrunun an 9atin maqamlarini ya§ayan Osmanli dovlatini imperialist quvvalar separat9i unsurlar vasitasila birdafalik mahv etmayi planla§dirirdi. Tarixda Balkan muharibalari kimi iz qoymu§, Osmanli dovlatina ciddi zarbalar vurmu§ qanli toqqu§malarda yerli turk va digar xalqlar muharibanin aci naticalarina qatla§mali olmu§dular. 1912-1913-cu illarda ba§ vermi§ hadisalarda muhariba dah§atlarindan aziyyat 9akan Osmanli dovlatinin dinc ahalisi bu 9atin zamanlarda qarda§ Azarbaycan turklari tarafindan maddi yardimlarla tachiz edilmi§dir. Hamin vaxtlarda Bakida faaliyyat gostaran "Musalman Xeyriyya Camiyyati" uzvlari ismailiyya binasinda topla§araq ba§da Haci Zeynalabdin Tagiyev olmaqla (Tagiyevin ozu §axsan yarim milyon qizil pul taqdim etmi§dir) azarbaycanli milyon9ular an azi 100 min manat olmaqla qarda§ Turkiyaya yardimlar gondarmi§ va muhariba bitana qadar yardimlarin gondarilacayi qararini almi§lar (6, s. 50). Musalman Xeyriyya Camiyyati I Dunya muharibasi illarinda Qafqaz cabhasinda 9atin vaziyyatda qalmi§ kimsasiz va yetim u§aqlari Bakida,
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.11 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ
2020 - 5.497 ISI 2019 - 0.172
hamçinin digar §aharlarda ailalara vermakla onlarin ya§ayi§inin tamin olunmasinda lazimi i§lar hayata keçirmi§dir (6, s. 132).
1915-ci ilda ugursuzluqla naticalanmi§ §ariqami§ amaliyyati zamani asir götürülmü§ türk zabit va asgarlari, elaca da Qars, örzurum va Anadolunun digar bölgalarindan asir götürlmü§ mülki ahali Rusiyanin ayri-ayri vilayatlarina göndarlimi§dir. Rusiya hökumati asir götürdüyü türk ahalinin böyük bir qismini "Cahannam adasi" olan Nargina gatirilmasi barada göstari§ vermi§di. 7000 mindan çox asgar va mülki ahalidan ibarat olan türk asirlar haddan artiq çatin va dözülmaz §araitda olan Nargin habsxanasinda ölümla üz-üza qalmi§dilar. Hamin dövrün sanadlarina asasan har gün an azi 30 nafar insan halak olurmuç. Bela bir vaxtda Azarbaycanda faaliyyat göstaran müsalman camiyyatlari türk qardaçlarina har cür yardim göstarmaya çali§mi§dilar. "Qarda§ kömayi", "Türk asirlarina yardim komitasi", "Möhtaclara kömak" va Baki islam Xeyriyya Camiyyatlari, Müsalman Qadinlarinin Xeyriyya Taçkilatinin asas maqsadlari asirlara yardim etmak, onlarin vatanlarina dönü§ünü gerçaklaçdirmak, kimsasiz uçaqlara, ahillara, xastalara kömak alini uzatmaq maqsadlarini har vasita ila reallaçdirmaga çaliçirdilar (1, s. 24). Bunlardan alava Azarbaycanli sahibkarlar Nargin adasindan asrirlarin gizli yolla qaçirilmasini, onlarin öz evlarinda va dükanlarinda saxlanmasini taçkil etmi§lar (1, s. 35).
Hamin zamanlar "xalqlar habsxanasi" olan Rusiyaya qar§i ba§lami§ milli oyani§ imperiyanin dagilmasi ila naticalanmi§di. Çarqda demokratik asaslari olan ilk türk-müsalman dövlatini -Azarbaycan Xalq Cumhuriyyatini yaratmi§ azarbaycanlilar istar daxili, istarsa da xarici tasirlara qar§i duru§ gatirmak üçün qarda§ Osmanli dövlatindan yardim almaqla daxili sabitliyi barpa etmi§, ordu quruculugu içini tamin etmi§dir. Azarbaycan Xalq Cumhuriyyatini rasman taniyan dövlat da mahz Osmanli Türkiyasi olmuçdur. Hala müstaqilliyin elan edilmasi arafasinda formalaçdirilmasina ba§lanmi§ Müsalman korpusunun hissa va bölmalari bol§evik-da§nak qoçunlarinin va S.Çaumyanin dastakladiyi Andronikin qoçunlarinin müqavimatini qirmaq üçün kifayat qadar harbi güca malik deyildi. Bela bir vaziyyatda Azarbaycan hökumati yardim ^ün Osmanli dövlatina müraciat etmi§, soyqirimina maruz qalmi§ Azarbaycan xalqinin kömayina galmi§ türk harbi hissalari ila milli tarkibli qo§un hissalarinin asasinda Qafqaz islam Ordusu yaradilmi§dir. Hamin ordunun komandani isa Nuru pa§a tayin edilmi§dir. Mahz hamin ordunun bilavasita içtiraki ila Baki va atraf arazilar da§nak-bolçevik qüvvalarindan azad edilmi§di (5, s. 44; 9, s. 35).
Azarbaycanla Türkiya arasinda qarçiliqli alaqalar Azarbaycan sovetlaçdikdan sonra da davam etmi§dir. Bela ki, Türkiyanin istiqlalinin ilk illarinda Azarbaycandan Türkiyaya maddi dastak olaraq pul, tonlarla qizil, neft va neft mahsullari göndarilmi§dir (10, s. 10).
Azarbaycan-Türkiya münasibatlari özünü tarixi Azarbaycan arazilarinin Ermanistan tarafindan ilhaq edilmasinin qarçisinin alinmasinda da göstarmi§dir. Bela ki, sovet rahbarliyi Azarbaycanin Zangazur va Naxçivan ayalatlarini, habela Qarabagi Ermanistana birlaçdirmaya, Azarbaycan arazisi hesabina ermanilarin "Böyük Ermanistan" xayallarini gerçaklaçdirmasina yardim etmakda idilar. 1920-ci ilda Zangazurun Ermanistana verilmasindan sonra Naxçivanin taleyinin halli istiqamatinda i§ aparildigi bir vaxtda qardaç Türkiya Sovet rahbarliyi ila daniçiqlar aparmaqla bu masalanin Azarbaycanin arazi bütövlüyü çarçivasinda birdafalik hallinda müstasna rol oynamiçdi. 1921 -ci ilda imzalanmiç Moskva va Qars müqavilalari ila Naxçivanin Azarbaycanin himayasina verilmasi, arazisinin muxtariyyat statusu çarçivasinda Azarbaycan tarafdan heç bir dövlata güza§ta gedilmamasi öz tasdiqi tapmiçdi ( 9, s. 67; 8, s. 388 ; 2, s. 88).
Azarbaycan müstaqilliyini alda etdikdan sonra Türkiya Respublikasi XX asrin avvallarinda oldugu kimi yena Azarbaycanin yaninda yer aldi. Türkiya Respublikasi Azarbaycani ilk olaraq 1991-ci ilin 9 noyabr tarixinda müstaqil dövlat kimi tanidi. 14 yanvar 1992-ci ildan Türkiya ila Azarbaycan arasinda diplomatik alaqalar yaradildi (3, s. 8).
1990-ci illarin avvallarinda Türkiya - Azarbaycan münasibatlarinda Naxçivan xüsusi yer tuturdu. istar iqtisadi, istarsa da sosial masalalarin halli istiqamatinda Naxçivan Muxtar Respublikasi Ali Maclisinin Sadri Heydar öliyevla qarçiliqli diplomatik alaqalarin saxlanmasina üstinlük veririlirdi. 1991-1993-cü illarda muxtar respublika ahalisinin maddi sixintilarinin aradan qaldirilmasi,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ganclarin Türkiyanin müxtalif çaharlarinda tahsila calb edilmasi, Naxçivanla Türkiya arasinda "Ümid" köprüsünün açilmasi (28 may 1992-ci il) ölkalarimiz arasinda olan qardaçliq alaqalarinin asas göstaricilarindandir. 1992-ci ilin mart ayinin 22-24-da Türkiya Respublikasinda safarda olan Naxçivan Muxtar Respublikasi Ali Maclisinin Sadri Heydar öliyevin safari da mahz har iki ölka arasinda iqtisadi, sosial va madani alaqalarin inkiçafina takan vermi§di (7, s. 50). 1992-ci ilda Ermanistan Respublikasi silahli qüvvalarinin Naxçivan kandlarina hücumlar taçkil etdiyi zaman Türkiya Respublikasi may ayinin 18-da Ermanistanin harbi tacavüzünü pislayan bayanat vermiß va bu bayanata 57 dövlat qo§ulmu§du. Ermanistan Türkiyanin bu hassas dönamda Azarbaycani dastaklamasindan ehtiyat edarak ordularini Naxçivan sarhadlarindan geri çakmak macburiyyatinda qalmiçdi (2, s. 135)
1996-2003-cu illar Azarbaycan-Turkiya iqtisadi amakdaçliginda keyfiyyatca yeni bir marhalani taçkil etmi§di. ilk illar Turkiya ila xarici ticaratimizda ixracin asas hissasi kimya mahsullari, metal va pambiq idisa, sonralar Azarbaycan Respublikasindan Turkiyaya ixracin 70 faizini neft mahsullari taçkil etmiçdi. 1996-ci ilda Azarbaycanin xarici ticaratinda ixracin 6,2 faizi, idxalin isa 22,5 faizi Turkiya Republikasinin payina dü§ürdü (2, s. 326).
Heydar öliyev Türkiya Prezidenti Süleyman Damiralin davati ila 5 may 1997-ci ilda Türkiyaya rasmi safara getmi§, "Çankaya kö§kü"nda Azarbaycan Respublikasi ila Türkiya Respublikasi arasinda sanadlarin imzalanmasi marasiminda i§tirak etmiçdir. Prezidentlar Türkiya Respublikasi ila Azarbaycan Respublikasi arasinda strateji amakdaçligin darinlaçmasi barada bayannama imzalamiçlar (3, s. 40). Azarbaycan Respublikasi ila Türkiya Respublikasi dövlat va hökumat rahbarlarinin qarçiliqli safarlari, imzalanmiç tarafdaçliq sanadlari dövlatlarimizin daha six alaqalar yaratmasina çarait yaratmiçdir.
2013-cü il iyunun 26-da istanbulda Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham öliyev va Türkiya Cümhuriyyatinin Ba§ naziri Racab Tayyib ördogan tarafindan Transanadolu Tabii Qaz Boru Kamari layihasi (TANAP) üzra Hökumatlararasi Müqavila imzalandi. Bu layihanin icrasi Azarbaycan va Türkiyanin, habela Avropanin enerji tahlükasizliyinin güclandirilmasina vacib töhfa kimi qiymatlandirildi. Bu gün da TANAP Xazar qazinin Avropa ölkalarina naqlini tamin etmakla Azarbaycan Respublikasinin beynalxalq sati§ bazarlarina çixiçina va orada möhkamlanmasina çarait yaradir. Eyni zamanda, layihanin reallaçmasi Azarbaycan Respublikasi va Türkiya Respublikasinin iqtisadi potensialinin, enerji tahlükasizliyinin va strateji rolunun artmasina xidmat edir (4, s. 170).
Azarbaycan Respublikasinin an agrili problemi olan Qarabag masalasinda qarda§ ölka Türkiya har zaman Azarbaycanin yaninda olmu§, ölkamizin haqli mövqeyini beynalxalq arenalarda dastaklamiçdir. Türkiya Respublikasi Azarbaycan Respublikasi silahli qüvvalarinin mansublarinin qarda§ ölkada talimlarda içtirakini, onlarin an yüksak saviyyada harbi sirlara yiyalanmasini tamin etmiçdir. Azarbaycan ordusu istar Türkiyada, istarsa da Azarbaycanda müxtalif talimlarda alda etdiyi döyü§ qabiliyyatlari hesabina 2016-ci ilda Lalatapa yüksakliyinin alinmasinda misilsiz raçadat nümayi§ etdirmiçdir. 2020-ci ilin sentyabr ayinin 27-da Ermanistan silahli qüvvalarinin Azarbaycana qar§i harbi taxribati zamani Azarbaycan dövlatina qar§i edilan harbi tacavüzü pislayan Türkiya Respublikasi har zaman Azarbaycanin yaninda olacagini bayan etmiçdir. Bela ki, Azarbaycan Respublikasina bütün vasitalarla dastak olmaga hazir oldugunu bayan edan Türkiya Respublikasinin Prezidenti Racab Tayib ördogan dünyada ermani diasporuna, ermani lobbilarinin bir növ asirina çevrilmiç dövlatlara öz bayanati ila mesaj vermiß oldu. Türkiyanin iqtidar va müxalifatinin, hamçinin mediyasinin Azarbaycanin haqq savaçinda yaninda olmasi Qarabag müharibasinda Azarbaycanin qalaba alda etmasinda, Azarbaycana qarçi Ermanistanin içgalçi mövqeyinin if§a olunmasinda mühüm rol oynadi. Türkiya Respublikasindan alinmi§ an müasir harbi texnikanin, PUA-larin, SiHA-larin, xüsusila Bayraktar pilotsuz uçu§ aparatlarinin Azarbaycan asgarinin yaninda olmasi qalabanin taminatinda çox böyük rol oynamiç oldu. Xüsusila Azarbaycan mediasi ila birga Qarabag haqiqatlarinin içiqlandirilmasinda rolu olan Türkiya televiziya kanallarinin, xabar portallarinin, qazetlarin, sosial §abakalarin müstasna rolu tarixi zafarin qazanilmasinda öz bahrasini vermiß oldu (11).
Türkiya müharibadan sonra Qarabagda tahlükasizliyin tamin olunmasi va nazaratda saxlanilmasi prosesina da dastayini verir. Bu gün Agdam rayonunun Marzili kandi yaxinliginda Rusiya-Türkiya Monitorinq Markazi faaliyyat göstarir. ölbatta, birga Monitorinq Markazinin faaliyyati bölgamizin sabitliyini qorumaq ^ün çox önamli amildir. Markaz pilotsuz uçu§ aparatlarindan da istifada edarak monitorinqlar aparir (12).
Bu gün Canubi Qafqaz regionunda Azarbaycan Respublikasi ila Türkiya Respublikasi arasinda qardaçliq va qarçiliqli amakdaçliq prinsiplarina asaslanan ikitarafli münasibatlar an yüksak saviyyaya qaldirilmiçdir. Azarbaycanla Türkiya arasinda 9 fevral 1994-cü il tarixda imzalanmiç "Azarbaycan Respublikasi ila Türkiya Respublikasi arasinda dostluq va hartarafli amakdaçligin inkiçafi barada müqavila"ni va "Azarbaycan Respublikasi va Türkiya Respublikasi arasinda amakdaçliq va qarçiliqli yardim haqqinda Protokol"u, hamçinin 16 avqust 2010-cu il tarixda imzalanmiç "Azarbaycan Respublikasi va Türkiya Respublikasi arasinda strateji tarafdaçliq va qarçiliqli yardim haqqinda müqavila"ni asas tutaraq 15 iyun 2021-ci il tarixda müttafiqlik müqavilasi - "Çu§a bayannamasi" imzalanmiçdi (13). Bu va digar amakdaçliq protokollari Azarbaycanin istar iqtisadi, istarsa da harbi baximdan tahlükasizliyinin tamin olunmasina öz töhfalarini verir. Qirx dörd günlük Vatan müharibasi zamani Türkiyanin istar siyasi, istarsa da harbi cahatdan Azarbaycan dövlatinin yaninda olmasi ila bagli bayanatlari iki dövlat arasindaki münasibatlarin an yüksak saviyyada olmasini göstarir.
Ölkalarimiz arasindaki qarçiliqli münasibatlar na bu günün, na da dünanin iqtisadi maraqlari asasinda formala§mami§dir. Bu alaqalar darin tarixi köklara baglanir. Biza yaxin olan yüz illik bir tariximiza nazar saldiqda qardaçliq münasibatlarinin neca qirilmaz tellarla bagli oldugunu mü§ahida edirik. Türkiya-Azarbaycan alaqalarinin tadqiq edilmasi va galacakda da yaranacaq amakdaçliq sahalari ila bagli anananin davam etdirilmasi baximindan tarixi realliqlarin içiqlandirilmasi tarixçilarin, ümumiyyatla bu saha ila bagli araçdirma aparan har bir mütaxassisin qarçisinda asas tadqiqat obyekti olmalidir.
9D9BÍYYAT
1. A§irli A. Nargin adasinda Türk asirlari. Baki, "Elm va tahsil", 2011. - 112 sah.
2. Azarbaycan Respublikasinin tarixi (1991-2003).cild Heydar öliyev dövrü. Baki2016,704 s.
3. Azarbaycan Respublikasinin tarixi (1991-2016). Tarixi-xronoloji araçdirma. Baki: Azarbaycan Tarixçilari ictimai Birliyi, 2016. - 244 s.
4. Azarbaycan Respublikasinin tarixi (2003-2016). 2-ci cild. ilham öliyev dövrü. Baki: 2016, 716 s.
5. Azarbaycan Xalq Cumhuriyyati Ensiklopediyasi. iki cildda, I cild. Baki: 2004, 440 s.; Rasulzada M.ö. «Azarbaycan Cümhuriyyati». — Baki: Elm, 1990, 116 s.
6. Betül Aslan. I Dünya savaçinda "Azerbaycan türkleri"nin Anadolu türklerine "kardeç kömeyi(yardimi)" ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyyesi. Ankara: 2000, 396 s.
7. Haciyev i. Naxçivan Muxtar Respublikasinin ictimai-siyasi hayati, sosial-iqtisadi va madani inkiçafi (199102011-ci illar). Naxçivan: 2011, 272 s.
8. Qaniyev H.Q. Azarbaycan tarixi (an qadim zamanlardan - XXI asrin ilk onilliklarinadak) Ali maktablar ^ün darslik. Baki: 2019, 499 s
9. Rasulzada M.ö. Azarbaycan Cümhuriyyati. Baki: Elm, 1990, 116 s.
10. Ünüvar N.Türkiye-Azerbaycan: etle tirnak, ayrilmaz iki parça. // Qarda§ kömayi. Baki: 2012, 215 s.
11. Beynalxal ictimaiyyat Azarbaycanin haqli mübarizasini müdafia edir. https://www.azerbaijan-news.az/az/archive/2020-09-27
12. Bayramov V. Azarbaycan-Türkiya strateji tarafdaçligi regional tahlükasizlik baximindan mühüm önam daçiyir. http://newtimes.az/az/politics/7432/
13. Azarbaycan Respublikasi va Türkiya Respublikasi arasinda müttafiqlik münasibatlari haqqinda §u§a bayannamasi. https://president.az/az/arti cles/view/52122
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
