CC BY
6ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННЩ АГАРТУШЫЛЬЩ Ж¥МЫСТАРЫ
Жасмина Кайрат кызы Абаева
Низами атындагы Ташкент мемлекеттiк педогогика университетi Казак; тш жэне
эдебиегл багытыныц 1-курс студентi
Гылыми жетекшга: Жандос Абдазимович Байзаков
АННОТАЦИЯ
Ы.Алтынсариннщ ез халкьшын, болашагы Yшiн агартушылык саласынадгы ерен ецбектер^ педогоктiц ецбегiнiц нэтижелерг
Кштт сездер: Педогоктiц максаты, мектеп, казак хрестоматиясы, этнограф.
Altynsarin's outstanding work in the field of education for the future of his people, the results of the work of a teacher.
Keywords: Purpose of the teacher, school, kazakh anthology, ethnographer.
Ыбырай Алтынсарин-аса кернеки агартушы, этнограф талым, казак эдеби тшнщ непзш калаушы,акын эрi жазушы, орыс графикасыныц негiзiнде казак алфавитш жазушы,казак хрестоматиясыныц негiзiн калаушы педогог болган. Ол 1841 жылы 26 казанда Костанай облысы, Затабол ауданында дуниеге келген. Экесi каза тапкан соц атасы Балкожа бидщ колында тэрие алган. 1857 жылы мектеп бтрдг Эзiнiц зеректiгiмен дарындылыгыныц аркасында алга койган максаты казак халкыныц арасында мектеп ашу болатын. Себебi, жастардыц енерлi болуына, ез халкыныц мэдениетш аскактататын жастардыц бшм алуына жагдай жасау болатын. «Ыбырай ылги оку жумысымен айналысуды, казак халкын агарту жумысына ат салысуды кексейтiн. Ал, бул жайт оган рахат, бакыт сиякты кершетш»-дейдi Ы.Алтинсариннщ устазы Ильминский.
НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М
¥лы агартушы туган халкыныц тамаша болашагына сендi. Ыбырай Алтынсарин ер балалармен катар казак кыздарын да бшмге тарту, оларга тYрлi кэсiптiк мамандык беру женiндегi жумыстарды алгаш уйымдастырушы болганын бiлемiз. Ер балалардыц езш окытуга кырын кытымыр заманда оныц кыз
EDUCATIONAL WORKS OF IBRAI ALTYNSARIN
ABSTRACT
К1Р1СПЕ
балаларды окыту, оларга арналган мектеп интернаттар ашу кажеттш туралы мэселе кeтерiп, бул ойын айтыса-тартыска жYрiп дэлелдеуд^ бiртiндеп icKe асыруы шын мэншдеп азаматтык eрлiктiц, гуманизмнiц улпш болды. Ыбырай Алтынcариннiц айырыкша атап айтар тарихи eцбeгiнiц бiрi -онын, казак балар эдебиетшщ нeгiзiн калауы «Казак хрестомиясына» енген алуан жанрдагы шыгармалар. Сондыктан оныц эцпмелершен балалар эдебитше койылатын нeгiзгi талаптардыц тшнщ таза, тYciнiктi эрi эсемдт, тэрбиелж-танымдык мэннщ жогарылыгы, окигалардыц балар угымы мен жасына сай, керкем эрi кызыкты баяндалуы, балаларга тэн мшез, эрекет, ой-эдебиетшщ тарихындыгы кадiрлi орнын кeрceтeдi. Ыбырай eзiнiц алга койган максатына шыцдап кiрiciп, эрекет етушщ барысында 1864 жылы кептен кYткeн мeктeбi Торгай облысында ашылады. Бастапкыда 12-13 окушы бiлiм алады. 0зi сол жерде оку инспекторы болыпжумыс icтeйдi. Арадан кеп етпей Ыргызда кыздар мeктeбiдe ашылады.
Ыбырай бул eцбeгiн устазы Н.И.Ильминскиге жазган хатында: «Осы жылы кацтардыц ceгiзi кYнi мeнiц кептен кYткeн iciм орындалып, мектеп ашылды, оган он терт казак баласы кiрдi, бэрi де жаксы, ecтi балалар.» - деп айырыкша мактаныш ceзiмeн жазады.
Ы.Алтинсариннщ айырыкша атап айтар тарихи ецбепнщ бiрi казак балалар эдeбиeтiнiц непзш калауы «^азак хрестоматиясы» болатын. Бутан енген алуан жанрдагы езшщ шыгармалары eдi. Оныц эцгiмeлeрi балалар эдебиетше койылатын нeгiзгi талаптардыц бэрi тэрбиельтанымдык мэнiнiц жогары болатындыгы eдi. Ыбырайдыц артында калдырган рухани мурасы аса бай жэне алуан жанрлы. Клтап алты тбeлiмнeн турады. Бiрiншi бeлiмi «ЭлецдерЬ», eкiншi бeлiмi «Тел эцпмелерЬ), Yшiншi бeлiмi «Эр тYрлi елецдер жырлар»тертшш1 бeлiмi «Макалдар» -дан турады.
Хрестоматикага eнгiзгeн шыгармаларды iрiктeудe, бiрiншiдeн эр халыктыц турмыс тiршiлiгi мен cалт-дэcтYрлeрiнeн хабардар ету принципiн кездедг Екiншiдeн окушылардыц бойына адамгeршiлiк каcиeттeрдi дарытуды максат eттi. Yшiншiдeн бастауыш сынып окушыларыныц тYciнiгiнe жeцiл, тш жатык эцгiмeлeрдi беруге тырыскан. Ы.Алтынсарин ез шыгармаларында халыктык тiлдiц непзп ceздiк корын шебер пайдалана бшдг
Ыбырай Алтынсарин устаздардыц бала окытудагыорнын жогары багалап : «Маган жаксы мугаим бэрiнeн де кымбат, ол-мектептщ жYрeгi»-дeгeн ceзi осы кYнгe дешн кунын жойган жок. Ыбырай Алтынсарин-акын, жазушы, балалар эдeбиeтiнiц атасы. Ол бiр жагынан акын болса, eкiншi жагынан халык агарту майданында кызмет еткен улы тулга. Ец алгаш казактыц ез ана тiлiндe оку куралын жазган жэне сол ана тшнде казак баласын окыткан туцгыш устаз. Казак
эдебиетш Европаныц тэлiмiне, енер жолына карай бет бурып бастаган алгашкы жацашыл, суретшi акын.
Ыбырай -кернектi акын, талантты жазушы. Оныц каламынан туган тамаша талабын таныткандай мацызы зор керкем шыгармалары ез бойындагы касиеттердi дэрiптейдi. Ол езшиц бар куш-куатын халыкты агарту, жасатарды тэрбиелеу кызметше жумсады. Оныц жазушылык кызметiнiц тYп нускасы да осы осы оку-бiлiм, енерге непзделген болатын. Оныц барлык шыгармалары жастарды окуга итермелеуге тYрткi болатындай эсер калдыратын.
Ыбырайдыц шыгармаларыныц мэш сол замандагы орыс елiнiц енерге, енеркэсштерше аяк басуы аркасында орыс окырмандары шыккан, жацашылдардыц эсерiмен жэне казак даласына сауда капиталыныц, отаршылдыктыц мыктап шецгел салуыныц эсерiмен Ыбырай жастарды окуга енерге шакырады. Себебi дамудыц одан баска жолы жок екендiгiн бiледi. Одан кейiн Ыбырай казак елшщ бiлiм майданында тез шгершеуше бегет болатын сол заманда-ак сезген, араб, эрiпiне карасы болган. Сондыктан казактыц ана тiлiнде жазган оку куралын орыс эрпiмен жазган. Бул ретте Ыбырайды орыс миссионерлерi пайдаланбак болган, Ыбыраймен жакындасан, Ыбырай олардан кашпай, оларды езi пайдаланып журген, сондыктан казак ескiшелдерi оны «шокынды» деп шыгарган, талай есектер таркаткан.
Осы кунде кейбiреулер Ыбырайдыц iстерiмен таныс болгандыктан, сол буынгы ескiшiлдердiц тараткан есектерiнiц калдык-сарынымен Ыбырайдыц заманында казак кепшiлiгiне кэдiрсiз болган ед^ - деген сиякты терю сездерге алданатын сиякты. Расында, окуга талапына бастаган казак жастарына Ыбырай айырыкша болган адам. Жас буынга арнап шыгарган Ыбырайдыц «Кел, балар, окылыгын» жатка бiлмеген окушы болмаган.
Ыбырайдыц емiрi мен iсiне кез жiберiп, оныц жумыс еткен жагдайын еске алсак, тацкалмаска болмайды. Ол армандары орындалады. Окып бiлiм алып, ез тiзгiнiн ез колына алган куннен бастап-ак Ыбырай туыстарынан iргесiн белек салды.
«Жаксы эдеттi балардыц бойын сiцiрудi жанды мысалдан артык эсерлi куш жок»,- деген К.Д.Ушинский пшрш жазушы жан-тэнiмен костады. Ыбырай текен тэлiм-тэрбие урыгы заякеткен жок. Ыбырай мектебi кейiн казак шшде бiлiм ошагыныц жуздеген жаца орындарына негiз болды. Ыбырайдыц ецбек, гылым, енер жолында ацсаган араманы ец сенiмдi колдаушыларын тауып, ецбек еткен когамда мYлтiксiз жузеге асырылады.
Ыбырай-кернекп акын, шебер жазушы. Оныц каламынан бойындагы тамаша талабын таныткандай мацызы зор керкем шыгармалар туды. Ол езшщ бар кYш-куатын халыкты агарту, жастарды тэрбиелеу кызметше жумсады.
Ыбырайдыц жазушылык кызметшщ тYпкi казыгы да сол оку-енер, бiлiм мэceлeciмeн сабактас.
Акындык шабытына дем бeрiп,жазушылык киялына канат бтретш зор нысанасы - карацгы казак халкыныц кeзiн ашу, кeцiлiн ояту, оны озык мэдeниeттi eлдeрдiц катарына косу. Ыбырайдыц когамдык -педагогикалык, жазушылык кызметл езектес, оныц iзгi, кекейтест ойларыныц туындысы. Ыбырай кызмeтiнiц басты салысы-бала окыту, устаздык. Ол туцгыш рет Еуропа Yлгiciндeгi жаца мектеп ашып, жаца оку куралдарын жасаган адам. Оныц эцгiмeлeрiнiц eзi педогогикалык максатты кездеген. Ыбырай-халык ауыз эдебиетш алгаш жинаушылардыц бiрi.
Мысалы: «Тайбурылдыц шабысы», «Жанак пен баланыц айтысы» сиякты ауыз эдeбиeтiнiц Yлгiлeрiн жазып, eзiнiц «Хрестоматиясына» коскан.
КОРЫТЫНДЫ
Корыта айтканда, Ыбырай Алтынсарин - агарту саласындагы eцбeгi казак Yшiн Yлкeн жацалыгын аша бiлгeн филолог, нагыз халкыныц жазушысы, агартушы кайраткeрi, езшщ eмiр шындыгын eмiрiмeн таныта бшген кемецгер акын, заманыныц ец мацызды мэceлeciн таныткан, жырлаган жацашыл жазушы. Эз бойындагы eрiк-жiгeрiн халкыныц кызмет Yшiн аямай ецбек еткен iрi тулга.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)
1. Ыбырай Алтынсарин тагылымы. Жазушы. 1991.
2. Э.Сыдыков.Ы.Алтынсариннщ педогогикалык идеялары мен агартушылык кызметг Мектеп. 1969.
3. Алтынсарин окулары-Алматы: Бiлiм. 2015
4. Ы.Алтынсарин Казак хрестоматиясы.- Алматы: 2013.
