CC BY
6Филология
УДК 81:008
Б01: 10.52754/16947452_2022_2_200
ТИЛ, МАДАНИЯТ ЖАНА КОММУНИКАЦИЯ
Сейитбекова Сурмакан Сейитбековна, ф.и.к., доцент, Мирзакматова ОрозбYбY, окутуучу, Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Бул макалада тил, маданият жана коммуникацияга басым жасалат. Тил менен маданияттын вз ара байланышы. Тил "YЧYнчY аалам" катарында. Индивидуумдардын иш-аракетин максатка жараша багыттоо жана координациялоо менен маданият "ац-сезимди жамааттык программага салуучу" катары кызмат кылат. Эл аралык маданияттар коммуникациясынын теориясынын классиги Э. Холл маданият, негизинен алганда, коммуникация, ал эми коммуникация - маданият деп бекемдейт. Г.Р. Уивер эки тYрдYY маданияттын байланыш-катышын айсбергдердин жолугушуусуна салыштырат. Дал ушул "суу астындагы " коммуниканттар тааныш эмес маалыматтар бири-бири менен кагылышат. Бул саясат айдыцындагы жолугушууларга жана CYйлвШYYлвргв абдан мYнвздYY. Ар бир улуттун жана мамлекеттин тарыхый-социалдык внYгYYCYндв, саясий квз караштарында, улуттук менталитеттеринде жана психологиялык, моралдык-материалдык кызыкчылыктарында взгвчвлYктвр бар. Андан тышкары CYйлвШYYгв баргандардын коммуниканттарына айткыс купуя сырлары, мамлекеттик же жеке кызыкчылыктар да арбын.
Ачкыч свздвр:руханий, купуя, вбвлгв, жекече, тецчилик.
ЯЗЫК, КУЛЬТУРА И КОММУНИКАЦИЯ
Сейитбекова Сурмакан Сейитбековна, к.ф.н., доцент, Мирзакматова ОрозбYбY, преподаватель, Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация. Эта статья посвящена языку, культуре и общению, отношениям между языком и культурой. Язык как «третья вселенная». Направляя и координируя деятельность индивидов в соответствии с целями, культура выступает в роли «сознательного программиста коллективной программы». Классик теории межкультурной коммуникации Э. Холл утверждает, что культура - это в основном общение, а общение -это культура. Г. Р. Уивер сравнивает связь двух разных культур со встречей айсбергов. Именно у этих «подводных» коммуникаторов незнакомая информация сталкивается друг с другом. Это очень типично для встреч и переговоров на политической арене. У каждой нации и государства свое историческое и социальное развитие, политические взгляды,
200
национальный менталитет, психологические, моральные и материальные интересы. Кроме того, существует множество секретов, публичных или частных интересов, которые не раскрываются коммуникаторам.
Ключевые слова: духовный, секрет, продвигать, индивидуально, равенство.
LANGUAGE, CULTURE AND COMMUNICATION
Seiitbekova Surmakan Seiitbekovna, c.ph.sc., associate professor, Mirzakmatova Orozbubu, teacher Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. This article focuses on language, culture, and communication. The relationship between language and culture. Language as a "third universe." By directing and coordinating the activities of individuals in accordance with the goals, culture serves as a "conscious programmer of the collective program." The classic of the theory of international intercultural communication E. Hall argues that culture is communication, and communication is culture. G.R. Weaver likens the connection between two different cultures to the meeting of icebergs. It is these "underwater" communicators whose unfamiliar information collides with each other. This is very typical of meetings and negotiations in the political arena. Every nation and state has its own historical and social development, political views, national mentality and psychological, moral and material interests. In addition, many secrets and public or private interests are not disclosed to communicators.
Key words: spiritual, secret, promote, individually, equality.
Киришуу
Индивидуумдардын иш-аракетин максатка жараша багыттоо жана координациялоо менен маданият "ан,-сезимди жамааттык программага салуучу" катары кызмат кылат. Эл аралык маданияттар коммуникациясынын теориясынын классиги Э. Холл маданият, негизинен алганда, коммуникация, ал эми коммуникация - маданият деп бекемдейт.
Коммуникациянын жардамы менен темен^дей иш-аракеттер тейленет:
1) индивидуумдун езун e3Y таануусу жана таанытуусу;
2) индивидуумдун коом менен болгон байланыш-катышы;
3) инсандардын иш-аракеттерин ич ара макулдашуусу;
4) социалдык топтордун коомчулук менен болгон байланыш-катышы;
5) индивиддердин, алардын топторунун жана улуттардын ортосундагы тажырыйба, маалымат алмашуу.
Турмуштук тажырыйба, тарбия, билим, акыл-насаат жана ар кандай маалымат тил аркылуу муундан муунга, элден элге етуп турат. Табигый (тубаса) тил менен маданияттын байланышы темен^дей маселелерди чечет:
1) тил жapaтылыштaгы ^бетый жaнa aдaм ap^L^yy жapaтылгaн) обьектилерге мaaлымaт жaнa бaa берет, aлapды клaссификaциялaйт;
2) объектилердин, кyбyлyштapдын ap кaндaй белгилерин, aлapдын e3 apa кaтыmын aчaт жaнa aныктaйт;
3) aдaмдын чeйpeгe, жaшоо mapттapынa кeнYmYнe кeмeктemeт;
4) aдaмдын иm-apaкеттеpинин yюmтypyлymyнa жaнa кооpдинaциялaныmынa eбeлгe тYзeт;
5) бamкaлapдaн eзYнe психологиялык жaнa мораддык жapдaм, кецеm, сyнyштapды aлaт [1, 253 с]
Аpхитектypaнын, дpaмaнын, мyзыкaнын, бийдин, улуттук символикaлapдын, кaaдa-сaлттapдын "тилдери" менен биргеликте тил aдaмдын pyхaний бaйлыгынын a^ipararc бир бeлYГY. Kоммyникaциясыз aдaм бaлaсы eсYп eнYГYYгe ээ болбойт, жaпaйы жaныбapлapдын apaсынa тYmYп квлып жaнa aлapдын apaсындa eсYп aдaмдык кaсиеттен aжыpaп кaлгaн бaлдap-кыздap туурадуу мaaлымaттap толтypa.
ИзилдввнYн кaрaжaттaры жaнa ыкмaлaры
Г.Р.Уивер эки TYPДYY мaдaнияттын бaйлaныm-кaтыmын aйсбеpгдеpдин жолyгymyyсyнa сaлыmтыpaт. ушул "суу aстындaгы" коммyникaнттap тaaныm эмес мaaлымaттap бири-бири менен кaгылыmaт. Бул сaясaт aйдыцындaгы жолyгymyyлapгa жaнa CYЙлemYYлepгe aбдaн мYнeздYY. Ар бир улуттун жaнa мaмлекеттин тapыхый-социaлдык eнYГYYCYндe, сaясий ^з кapamтapындa, улуттук ментвлитеттеринде жaнa психологиялык, мораддык-мaтеpиaлдык кызыкчылыктврындв eзгeчeлYктep 6вр. андвн татары CYилemYYгe 6вргвндврдын коммуни^^^^рым вйткыс купуя сырлвры, мaмлекеттик же жеке кызыкчылыктвр дв вр6ын. СYЙлeшYYHYн темaсы квтвры коюлган мaселелеp aйсбеpгдин кepYHYп турган кичинекей гата бeлYГY. Мыта ошондукшн дв эл apanbœ мвдвнияттвр коммуниквциясындв квндвй мaселелеp биринчи raa^a коюлвт жвм ami квндвй жолдор менен чечYYгe болорун олдын ana иликтee жвш сезе 6^yy в6двн мaaнилYY.
Жыйынтыктaр A^Ha тaлкуулaр
Айрым кылдвт психологдор aцгемелеmYYЧYCYHYн ички ой-мвксвтын, внын чыгврв турган чечимин ^з ^pambraa^ тон, дикция, интотациясытан эле бaйкaй &гат дв "суу встындвгы aйсбеpгдин кeп бeлYГY суу y^y^ квлкып чыгып кepYHYп квлвт".
ЭМКнын дагы бир кызыктуу теориясы анын Y4 катмарлуулугунда, пияз сыяктуу улам бир катмарын ачкандан соц кийинкиси ачыла берет, ал Y4 катмарды теменкуче кароого болот:
1) керYY, угуу, сезимдери менен дароо байкалган тышкы катмар;
2) норма-ченемдерге, баалуулуктарга байкоо жYргYЗген ортоцку катмар;
3) ички катмар - ички ДYЙне, ишенимдер, менталитет, акыл-сезим ж.б.
Аталган Yч ракурс биригип келип TYPДYY маданияттардын биргелешип
аракетке келишине ебелге тYзет [2]
Тил менен маданияттын ез ара катышын аныктоочу жана талдоого алуучу метафоралардын бири - "кеп кабаттуулук". А. Л. Блинов: "Тилдер табияты боюнча конвенционалдуу, бирок да бул конвенционалдуулук эки кабаттуу. Тил биринчиден фундаменталдуу, бул дYЙнедегY бардык тилдерге тиешелYY тилдик конвециянын кабаты. Ал кептик актылардын ишке ашышынын жалпы эрежелерин ез ичине камтыйт. Экинчи кабат теменкY кабаттын кебин конкреттештирет, ац сезимдYY тYPДе маалымат берет же кабыл алат", - деп жазат [3]
Азыркы учурда ар бир элдин тилинде жана маданиятында универсалдуу жана улуттук-спецификалык езгечелYктер бар деген пикир жалпы кабыл алынган деп эч тартынбай айта алабыз. Бардык тилге тиешелYY болгон универсалдуулук эл аралык маданияттар коммуникациясына негиз болот, ансыз эл аралык байланыштар жана ез ара TYШYHYШYY мYмкYн эмес деп айтса болот. Ошол эле учурда ар бир элге, алардын тилине ез алдынча моралдык нормалар, ишенимдер, лингвистикалык-психологиялык езгечелYктер тиешелYY.
А. А. Леонтьев улуттук-маданий тилдик спецификаны аныктоочу факторлорду темен^че белYштYрет:
1. Маданий традициялар менен байланышкан факторлор: мамиле-катыш актыларына уруксат берYY же аларга тыюу салуу; универсалдык мамиле актыларынын этикеттик мYнездемесY, алардын социалдык-символикалык езгечелYктерY; тилдик, тексттик стереотиптердин номенклатурасы жана функциясы, тексттерди TYЗYY жана даярларын тYШYне билYY.
2. Социалдык кырдаал жана мамиле-катыштын социалдык функциясы менен байланышкан факторлор, функционалдык тил жана этикеттик формалар.
3. Психикалык процесстер жана иш-аракеттин ар кандай тYрлерY менен байланышкан факторлор, кептик иш-аракеттин психолингвистикалык уюштурулушу.
4. Тилдин специфи^св: менен aныктaлгaн фaктоpлоp [4]. Коммунитациянын кaтышyyчyлapын, aнын стpaтегиялapын, мaaлымaт беpYYнYн жолдорун жaнa шapттapын дaл биз ce3 кылып жaткaн бaйлaныш-кaтыштын мaдaнияты aныктaйт. Эл apaлык мaмилелеpде ap бир элдин буга чейин бaйкaлбaгaн yлyттyк-спецификaлык eзгeчeлYктepY aчык кepYнeт.
ТYPДYY элдердин жaнa улугтардын eзгeчeлYктepY тeмeнкY фaктоpлоpдyн негизинде кaлыптaнaт, eнYгeт:
- тaбият жaнa жapaтылышкa кapaтa мaмиле: aдaм жapaтылыштын кожоюну ошол эле yчypдa aл жapaтылыш менен эpиш-apкaк жaшaйт же ara бaш ийет;
- yбaкыткa кapaтa мaмиле: yбaкыт токтобос жaнa apткa кaйтпaс aгым кaтapы кaбыл aлынaт; eткeнгe, aзыpкы yчypгa жaнa келечекке кapaтa бaгыт aлyy;
- apaкет, кыймылгa кapaтa мaмиле: ap кaндaй apaкетке кapaп коммyникaнттын кaaлоосy жaнa мaaнaйы abi^ana^
- коммyникaциянын контекстинин my^3y: жогорку контексттик жaнa тeмeнкY контексттик мaдaнияттap;
- мейкиндикке кapaтa мaмиле: жекече же коомдук мaмиле;
- бийликке кapaтa мaмиле: тедчилик, теддеш мaмиле же иеpapхия;
- индивидyaлизм дapaжaсы: жекече же жaмaaтык мaдaният;
- aтaaндaштык: aтaaндaш же коопеpaтивдик мaдaният;
- стpyктypaлyyлyк: тeмeнкY стpyктypaлык мaдaният (бейтaaныш жaнa a^ra эмес кыpдaaлдapгa, тaaныш эмес идеялapгa жaнa aдaмдapгa кapaтa токтоолук менен мaмиле жaсоо, жaлпы кaбыл aлынгaн пикирлерге мaкyл болбоо мYмкYнчYЛYГY) же жогорку стpyктypaлык мaдaният (aлдын ana божомолдорго, жaзылгaн жaнa жaзылбaгaн эрежелерге болгон кеpектee; чыp-чaтaктын коркунуч кaтapы кaбыл aлынышы; aльтеpнaтивaлык кeз кapaштapдын кaбыл aлынбaшы ж.б.);
- фоpмaлдyyлyк: aнык, чыныгы же фоpмaлдyy мaдaнияттap.
Жогоpyдa aтaлгaндapдaн тышкapы, мaдaният топтук же инсaндap apaлык мaмилелеpдин жapдaмы менен тYЗYЛгeн коммyникaциягa дa од тaaсиpин тийгизет. Жекече коммyникaнттap кeптeгeн социaлдык бaгыттaгы кызмaттapды aткapышaт жaнa aлapдын коммyникaтивдик иш-apaкеттеpи иеpapхиясынa, ^^ar aбaлдapынa жaнa жекече жeндeмдepYнe бaйлaныштyy.
Тилдик бapьеp, aлбетте, мaдaнияrтap apanbœ e3 apa тYШYHYШYYдe негизги тоскоолдук болуп сaнaлaт. Бирок дa, бир эле этностор же улуттар ичиндеги бирин-бири тYШYнбee же тYШYHYYHY кaaлaбоо дa социaлдык топтордун aлыстоосyнa anbm келет. Ошол эле yчypдa пpофессионaлдык
204
кызыкчылыктары, ителлектуалдык жана маданий децгээлдери бирдей typayy улуттардын eкYлдeрY да бири-бирин жецил тYШYHYп кетиши толук mymkyh. Демек, коммуниканттардын социалдык-психологиялык тиби эл аралык маданияттар коммуникациясына чоц таасирин тийгизет. Курактык eзгeчeлYк да e3 ара тYШYHYШYYДe чоц ролду ойнойт. Кайсыл элде, улутта же мамлекетте болбосун жаш балдардын кызыкчылыктары дээрлик бирдей болот, жаш улан-кыздардын, орто жаштагылардын же улуу муундардын кызыкчылыктары тууралуу да ушундай эле ойду айтууга болот. Кандай тилде болбосун жакшы чыккан эстрада ырларынын дYЙнeгe тарап кетиши ушул себешуу, ырдын тилине тYШYнсe да, тYШYнбeсe да бардык жаштарды андай ырларды чоц кызыгуу жана берилYY менен угушат[5]
Окумуштуулар тарабынан сунушталган тилдик-маданий таасир ЭTYYHYH ыкмалары ар TYPДYY. Илимге кецири белгилYY болгон алардын айрымдарын белгилей кетели:
1) "тилдик брокерлер" - оозеки жана жазуу тYPYндeгY котормо менен иштеген адистердин жардамы менен байланыш-катышка баруу;
2) "технологизм" - машиналык котормону колдонуу;
3) "эсперантизм" - жасалма тилдин жардамы менен болгон карым-катыш;
4) "^п тилдYYЛYк" - бир нече тилдерди билYY жана аларды эл аралык байланыштарда колдонуу;
5) "глобалдык тил" - эл аралык тилдерди колдонуу.
Эки лингвомаданияттын eкYЛY байланыш-катышка барганда CYЙлeшYYHYн натыйжалуу жана жецил тилин тандап алууга аргасыз болушат. Бул тил - коммуниканттардын биринин тили болсо, анда эреже катары, "оордук борбору" бир тарапка жылат, себеби байланышка баргандардын бири eз эне тилинде CYЙлeйт. Мамиле-катыш YЧYH YчYнчY тилди (бейтарап тилди) тандап алууда CYЙлeшYY симметриялуу тYPдe жYрeт, бирок улуттук-спецификалык eзгeчeлYктeр толук берилбей калат [7].
Котормочунун жардамы менен CYЙлeшYYДe ал "ретранслятордун" кызматын аткарып калат, коммуникациянын натыйжалуулугу анын тилдик жана маданий компетенциясына жараша болот. Мындай учурларда ар бир тараптын eз котормочусу болгону максатка ылайыктуу, саясий ишмердин сeзY коммуникантына туура эмес которулуп калса, ал анын туура эмес берилгенин биле албайт, мына ошондуктан, котормочу кесиптешинин катачылыгын сылык гана оцдоп коюуга тийиш[6].
Котормо "айтылган ойдун маани-мазмунун терец ачып бере ала турган рентген сыяктуу болууга тийиш" . ЭМКга системалык-динамикалык мамиле жасоонун негизин анын кеп аспектYYЛYГYн, тилдер ортосундагы байланыш-катыштын ар тYPДYYЛYГYн тYШYне билYY жана таануу тYзет.
Корутунду
Жыйынтыктап айтканда компьютердик индустриянын кYчтYY енYккендYГYне карабастан машиналык котормо азыркыга чейин маданий-тилдик маалыматтардын нюанстарын адекваттуу тYPде берYY мYмкYнчYЛYГYне ээ эмес.
Азыркы мезгилде илимий-техникалык прогресстин эц чоц жетишкендиктеринин бири болуп, тYPДYY тармакка тиешелYY болгон акыркы YЛгYдегY жацы маалымат-коммуникациялык технологиялардын жаралышы эсептелет. Мындай технологиялар билим берYY тармагында да кецири колдонулуп жатат.
Литература:
1. Боголюбова, Н. М. Межкультурная коммуникация в 2 ч. Часть 1 : учебник для академического бакалавриата / Н. М. Боголюбова, Ю. В. Николаева. — Москва : Издательство Юрайт, 2019. — 253 с.
2. Уивер Г. Р., Тревиньо Л. К. , Эгле Б. Этические модели поведения в организациях. Weaver G. R., trevino L. K., Agle B. ethical role models in organizations // organizational dynamics. - N. Y., 2005. - Vol. 34, n 4. - P. 313-330
3. А. Л. Блинов семантика и теория игр. Монография, Новосибирск - 1983г.
4. Леонтович О.А. Русские и американцы парадоксы межкультурного общения. Волгоград - 2002г.
5. Жернакова, М. Б. Деловые коммуникации : учебник и практикум для прикладного бакалавриата / М. Б. Жернакова, И. А. Румянцева. — Москва : Издательство Юрайт, 2019. — 370 с.
6. Абдыкадырова C. Р. Языковая стилизация как органический компонент перевода художественного текста. // Вестник ОшГУ. № 2-4. 2020 С.122-128
7. Мечковская Н.Б., Общее языкознание. Структурная и социальная типология языков. Учебное пособие. Наука. Москва: издательство Флинта - 2001.
