Научная статья на тему 'ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТНИ БАҲОЛАШНИНГ ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР ЁНДАШУВЛАРИ'

ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТНИ БАҲОЛАШНИНГ ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР ЁНДАШУВЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
97
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ИҚТИСОД

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Валиев Б.Б.

Янги Ўзбекистон иқтисодиётини эркинлаштириш ва барқарор иқтисодий ривожланишни таъминлашда миллий иқтисодиётнинг халқаро ташкилотлар рейтингларида фаол иштирокини таъминлаш ҳамда юқори ўринларни эгаллаш муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги кунда миллий иқтисодиётни ислоҳ қилишда “яшил иқтисодиёт”ни шакллантириш долзарб масалага айланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТНИ БАҲОЛАШНИНГ ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР ЁНДАШУВЛАРИ»

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

ЯШИЛ ЩТИСОДИЁТНИ БА^ОЛАШНИНГ ХАЛЦАРО ТАШКИЛОТЛАР

ЁНДАШУВЛАРИ Валиев Б.Б.

Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети профессори и.ф.д.

https://doi.org/10.5281/zenodo.10138240

Янги Узбекистон иктисодиётини эркинлаштириш ва баркарор иктисодий ривожланишни таъминлашда миллий иктисодиётнинг халкаро ташкилотлар рейтингларида фаол иштирокини таъминлаш хдмда юкори уринларни эгаллаш мух,им ахдмият касб этади. Х,озирги кунда миллий иктисодиётни ислох килишда "яшил иктисодиёт"ни шакллантириш долзарб масалага айланган. Шу боисдан х,ам мамлакатимизда "яшил иктисодиёт" асосида баркарор ривожланишни таъминлашда Узбекистон Республикаси Президенти томонидан 2019 йил 4 октябрда тасдикланган "2019-2030 йилларда Узбекистон Республикасини "яшил" иктисодиётга утиш стратегияси" мух,им асос булиб х,исобланади. ^айд этиш жоизки, "яшил иктисодиёт"га утишнинг асосий максадлари сифатида иктисодиётнинг энергия самарадорлигини ошириш ва табиий ресурсларни окилона истеъмол килишни киритиш мумкин. Мазкур белгиланган максадларга эришиш учун эса технологияларни модернизация килиш ва молиявий механизмларни ривожлантириш талаб этилади. Юртимизда 2030 йилгача булган даврда стратегияни амалга ошириш жараёнида ялпи ички мах,сулот бирлигига иссикхона газларининг солиштирма чикиндилари 2010 йил даражасидан ун фоизга камаяди, ах,оли ва иктисодиёт тармокларининг юз фоизга кадар замонавий, арзон ва ишончли электр таъминотидан фойдаланиш таъминланади.

"Яшил иктисодиёт" тамойилларини амалиётга тадбик этиш учун макбул ва самарали карорлар кабул килиш лозим булади. Бунда керакли чора-тадбирларни амалга оширишга кумаклашувчи, "яшил иктисодиёт"ни бах,олашнинг ишончли курсаткичлар тизимини ишлаб чикиш максадга мувофикдир. Жах,он амалиётида "яшил иктисодиёт"ни бах,олашга оид индикаторларни шакллантиришга тегишли турлича ёндашувлар мавжуд. Улардан бири иктисодий, ижтимоий ва экологик компонентлар кийматини комплекс, яъни пулда бах,олашдир. Жумладан, жисмоний, табиий ва инсон капиталининг йигиндиси сифатида бах,оланадиган миллий бойлик хджми шу тарика х,исобланади. ^айд этиш лозимки, иктисодий усиш табиий ресурсларга булган таъмирнинг ортиши билан боглик. Тах,лиллар курсатишича, Лотин Америкаси, Гарбий ва Шаркий Европа, Россия, Осиё-Тинч океани минтакасида х,ар бир фоизи йукотилган табиий капитал х,исобига 2-3% ортик иктисодий усишга эришилмокда. Африкада эса табиий капитални йукотиш даражаси иктисодий усиш даражаси билан деярли бир хил. Ушбу х,олат Африкада табиий ресурслардан интенсив фойдланилаётганлиги ва табиий ресурслар инсон капиталининг жамгарилишига йуналтирилмаётганлигини англатади.

Халкаро микёсда Жах,он Банки томонидан кулланиладиган "яшил иктисодиёт" курсаткичлари баркарор иктисодий усиш курсаткичлари таснифига кириб, инклюзив яшил усиш курсаткичларидан иборат. Жах,он Банки Институти илмий изланишларига кура баркарор иктисодий усишнинг инкюзивлигини таъминловчи йуналиш бу "яшил усиш"дир. Шу боис Жах,он Банки томонидан кулланилаётган "яшил иктисодиёт" курсаткичлари "яшил усишнинг" куйидаги йуналишлари буйича гурух,ланади: атроф-мух,ит, иктисодий ва ижтимоий. Улар жамият, иктисодиёт ва атроф-мух,ит учун натижавий самарадорликни ифодалаш учун хизмат килади.

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

Жах,он Банкининг "яшил усиш"даги самарадорлик курсаткичларини куйидагича таснифлаш мумкин:

• Атроф-мух,ит х,олатини яхшилаш буйича - СО2 эмиссиясини камайтириш; ривожланишдан х,имояланган табиий жойлар; хдво ва сув ресурслари сифати;

• Ишлаб чикариш омилларининг ортиши буийча (физик, инсон ва табиат капиталининг) - маржинал мах,сулот, ишлаб чикариш омилининг бир бирликка ортиши натижасида ишлаб чикариш хджмининг ортиши (экотизим хизматлари киймати ва тикланадиган омилларга боглик х,олда).

• Бозор муваффакиятсизликларини инновацияларни ривожлантириш ва билимлар иктисодиёти асосида х,ал этиш буйича - яшил технологиялар самарадорлиги курсаткичлари; яшил технологиялар билан таъминланиш даражаси

• Табиий офатлар, озик-овкат мах,сулотлари нархлари бекарорлиги ва иктисодий инкироз х,олатларига мослашувчанликни ошириш буйича - офатлардан курилган зарарлар (пул бирлигида); офатлардан зарар курган инсонлар (киши); нарх бекарорлигидан зарар курганлар (киши).

• Яратилган иш уринлари ва камбагалликни камайтириш буйича - яратилган иш уринлари ва уларнинг камбагаллик даражасига таъсири; иш билан бандлик ва ресурслар билан таъминланганлик даражасига богликлик курсаткичлар.

Халкаро ташкилот х,исобланган Жах,он Банки томонидан ишлаб чикилган курсаткичлар "яшил усиш" натижасида эришиш мумкин булган потенциал иктисодий ва ижтимоий самарадорликни бах,олашга хизмат килади. Жах,он Банкининг Бойлик бухгалтерияси ва экотизим хизматлари аудити (Wealth Accounting and Valuation of Ecosystem Services - WAVES) БМТнинг Статистик Комиссиясининг Экологик ва иктисодий х,исоблар тизимини (System of Environmental and Economic Accounting - SEEA) жорий килишда техник кумак бериб келмокда.

Баркарор ривожланишга эришишда инсон фаровонлигини ошириш, ресурслардан окилона фойдаланиш ва атроф-мух,итга етказилаётган зарарни минималлаштириш максади халкаро ташкилотлар томонидан "яшил иктисодиёт"ни бах,олашдаги умумий жихдт х,исобланади. Халкаро ташкилотлар томонидан "яшил иктисодиёт"ни бах,олашдаги фаркли жихдтлар эса улар томонидан кулланилаётган курсаткичлар тизимида намоён булади. Халкаро амалиётда "яшил иктисодиёт"ни бах,олашда "яшил усиш" курсаткичларидан кенг фойдаланилади. Жумладан, 2009 йилда 34 мамлакат вакиллари томонидан "яшил усиш" декларацияси имзоланди ва узок муддатли даврда баркарор иктисодий усишни факатгина "яшил усиш" х,исобидан таъминланиши мумкин, деган хулоса килинган.

БМТнинг атроф мух,ит дастури эса атроф-мух,итнинг узгариши билан боглик рисклар ва экологик такчилликни камайтириш асосида инсонлар фаровонлигини яхшилаш ва ижтимоий тенгликка эришишни назарда тутади. Атроф-мух,итни мух,офаза килиш сиёсатининг самарадорлиги ва ах,оли ижтимоий-иктисодий фаровонлигининг ортишини акс эттириш асосий максад х,исобланади. Жах,он Банки эса уз бах,олаш методикасида табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, атроф-мух,итга салбий таъсир утказиш ва уни ифлослантиришни минималлашитириш асосида иктисодий усишга эришишга алох,ида эътибор каратади. Яшил усиш табиий офатларга, табиий капиталнинг жисмоний йукотишларига нисбатан баркарор х,исобланади. Жах,он банки "Яшил усиш" асосида эришиш мумкин булган потенциал иктисодий ва ижтимоий самарадорликни бах,олашни тавсия этади. Глобал яшил усиш институтининг ёндашувига кура эса иктисодий усиш ва

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

экологик баркарорлик уртасида мувозанатни таъминлашни бах,олаш устуворлик касб этиши лозим. Бунда "Яшил иктисодиёт"га утиш имкониятларини бах,олаш ва баркарор "яшил усиш"ни таъминлаш даражасини тавсифлашга алох,ида эътибор каратилади. Dual Citizen халкаро агентлиги эса глобал яшил иктисодиёт индексини х,исоблаш ва "яшил иктисодиёт"нинг амал килиш даражасини акс эттиришга ахдмият беради.

"Яшил иктисодиёт" баркарор иктисодий усишни таъминлашга хизмат килувчи концепция х,исобланади. Аммо ушбу концепция доирасида "яшил усиш"ни таъминловчи ва "жигарранг иктисодиёт"дан "яшил иктисодиёт"га утиш жараёнларини тавсифловчи курсаткичлар тизими расмий равишда кабул килинмаган. Шу сабабдан х,озирда "яшил иктисодиёт" ва "яшил усиш"ни тавсифлаш учун Глобал яшил усиш институти (Global Green growth Institute - GGGI), ИХ,ТТ, UNEP, Жах,он Банки каби халкаро ташкилотлар томонидан ишлаб чикилган курсаткичлар тизимидан фойдаланиб келинмокда. Мазкур курсаткичлар тизимининг айримлари ухшаш булгани х,олда, айримлари бир-биридан кескин фаркланади. Ушу х,олат устун даражада халкаро ташкилотларнинг "яшил иктисодиёт" концепциясига нисбатан кандай ёндашувда эканлигига боглик.

UNEP "яшил иктисодиёт"ни бах,олашда атроф-мух,ит узгариши билан боглик рискларни камайтириш асосида фаровонликни ошириш ва ижтимоий тенгликка эришишни максад килиб куйган. Жах,он Банки атроф-мух,ит стратегиясида "яшил усиш" самарали, тоза ва мослашувчан ижтимоий-иктисодий усиш сифатида таърифланади. ИХ,ТТ ёндашуви эса инсон фаровонлиги билан боглик табиий активлар баркарорлигини таъминлаган х,олда иктисодий усиш ва ривожланишга кумаклашишга асосланади. GGGI ва Dual Citizen халкаро агентлиги "яшил иктисодиёт"га утишни бах,олашда рейтинг усулидан фойдаланилади. ^айд этиб утилган ёндашувларда "яшил иктисодиёт" ва "яшил усиш"ни бах,олашнинг умумий жихдтлари булиши билан бирга фаркли томонлари х,ам мавжуд. Шу боис глобал даражада х,озирга кадар умумлашган стандарт курсаткичлар тизими кабул килинмаган. Ушбу курсаткичлар тизимини шакллантириш борасида юкорида санаб утилган халкаро ташкилотлар илмий изланишлар олиб боришмокда. "Яшил иктисодиёт"га утиш ва "яшил усиш"ни комплекс бах,олаш куйидаги боскичларда амалга оширилади: аввало "яшил усиш"нинг иктисодий, ижтимоий ва экологик самарадорлигини ифодаловчи устувор индикаторларни танлаб олиш зарур. Сунгра улар ёрдамида динамикада самарадорлик курсаткичларини х,исоблаш, "яшил усиш" жараёни суръатларини аниклаш, "яшил сиёсат"ни тартибга солиш ва мониторингини олиб бориш амалга оширилади. Кейинги боскичда самарадорликнинг максадли курсаткичларини танлаш ва уларга таъсир этувчи омилларни аникланади, курсаткичлар х,исоби ва прогнози, жумладан уларга таъсир килувчи омиллар имкониятларига мувофик "яшил усиш"нинг самарадорлик буйича устувор йуналишлари белгиланади.

UNEP доирасида ишлаб чикилган "яшил иктисодиёт" ва "яшил усиш" курсаткичлари атроф-мух,итни мух,офаза килиш сиёсати самарадорлигини ва шу сиёсат натижасида иктисодий-ижтимоий фаровонликни ортишини акс эттирувчи курсаткичлардир. Ушбу курсаткичлар уч гурух,га булинади: биринчидан, "Яшил усиш" олдига куйилган максад ва мавжуд муаммоларни тавсифловчи курсаткичлар, иккинчидан "Яшил усишни" тартибга солиш дастаклари ва чора-тадбирларини тизимини аникловчи курсаткичлар, учинчидан "Яшил усиш"нинг ижтимоий-иктисодий ex-ante таъсири, ex-post мониторинги ва эришилган натижаларнинг микдорий бах,оларини ифодаловчи курсаткичлар. Бунда "Яшил иктисодиёт"га утиш х,олатини аниклашда кулланиладиган

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

БМТ курсаткичлари "яшил усиш" жараёни боскичлари тах,лили билан богликдир. Мазкур жараёнлар бир-бирига боглик булган уч боскични уз ичига олади. Улар муаммо аниклаш ва максадни белгилаш, муаммони х,ал этиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш ва бах,олаш хдмда "Яшил иктисодиёт"га утиш жараёни мониторинги ва эришилаётган натижаларни бах,олашни камраб олади.

Муаммони аниклаш ва максадни белгилаш боскичига тегишли курсаткичлар карор кабул килувчилар учун фойдали дастак хисобланиб, баркарор иктисодий усиш буйича тугри йуналишни аниклаб олиш имконини беради. Ушбу курсаткичлар тизими куйидаги турт боскичли жараёнда аникланадиган курсаткичлардан иборат: потенциал жихдтдан хавф солиб турган трендларни аниклаш; муаммони тах,лил килиш ва уларнинг атроф -мух,итга таъсирини бах,олаш; куриб чикилаётган муаммо сабаблари ва уларни келтириб чикарувчи омилларни урганиш; муаммонинг иктисодиёт, жамият ва табиатга таъсирини чукур тах,лил килиш.

Юкорида кайд этилган курсаткичларни аниклашда иккинчи боскич алохида икки гурухларга булиб урганилади: а) чора-тадбирлар ва "яшил иктисодиёт"га утиш стратегияси курсаткичлари; б) уларни бахолаш курсаткичлари. Иккинчи боскич курсаткичлари икки кисмга ажратилади: а) чора-тадбирлар максадини аниклаш ва таъсир килиш дастакларини аниклаш курсаткичлари ва б) амалга оширилаётган чора-тадбирлар таъсирини тармоклар кесимида тахлил килиш, ахоли фаровонлигига таъсирини бахолаш, уларнинг афзаллик ва камчиликлари тугрисидаги курсаткичлар. Учинчи боскичда дастур натижаларининг атроф-мухит, инвестицион фаоллик, иктисодиёт тармоклари ва ахоли фаровонлигига таъсири режадаги курсаткичлар билан киёсий таккосланади. ЦЫЕР томонидан ишлаб чикилган курсаткичларни шартли равишда уч гурухга булиш мумкин: атроф-мухит; амалдаги сиёсат; фаровонлик ва ижтимоий тенглик. ЦЫЕР методологияси буйича курсаткичлар мамлакат хусусиятидан келиб чиккан холда, ижтимоий, иктисодий ва экологик жихатдан уйгун муамммога караб долзарб курсаткичлар тури танланади. Сунгра "яшил иктисодиёт"га утиш дастури боскичлари буйича мувофиклаштирилади.

"Яшил иктисодиёт"ни бахолашдаги мухим йуналиш ИХ,ТТ доирасида амалга ошириладиган тадкикотлар хисобланади. Ушбу ташкилот тавсияларига кура "яшил усиш"ни бахолаш учун беш гурухга ажратилган куйидаги 25-30 та курсаткичлардан фойдаланиш максадга мувофик: - иктисодиётнинг экологик ва ресурс самарадорлиги (алохида эътибор углерод самарадорлигига каратилади); - табиий ресурслар; - атроф-мухит полати ва унинг хаёт сифатига таъсири; - "яшил усиш" сохасидаги сиёсат ва иктисодий имкониятлар; - "яшил усиш"нинг ижтимоий-иктисодий жихатлари. ИХ,ТТ томонидан ишлаб чикилган яшил усиш курсаткичлари 2017 йилда 2011 ва 2014 йиллардаги курсаткичларга нисбатан янгиланган ва кенгайтирилган. 2017 йил хисоботида асосий эътибор яшил усишни таъминлашга каратилган сиёсий чоралар ва мехнат унумдорлигини оширишга, соликлар ва субсидиялар, технологиялар ва инновациялар, халкаро молия окими билан боглик тахлилларга каратилганлиги билан ажралиб туради. Ушбу рейтингда Люксембург, Исландия, Дания, Норвегия ва Нидерландия каби мамлакатлар етакчи уринларни эгаллашган булса, ИХ,ТТга аъзо булмаган мамлакатлардан Колумбия ва Коста-Рика яшил усишни таъминлашда сезиларли ижобий натижаларга эришганлиги кайд этилган.

Мамлакатимизда хам ишлаб чикаришни кенгайтиришда мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш буйича салмокли натижаларга эришилмокда. Маълумот тарзида

шуни таъкидлаш лозимки, Узбекистон Республикаси Иктисодиёт ва молия вазирлиги хузуридаги Божхона кумитаси хабарларига кура 2023 йил 10 ой якунида Узбекистон

Республикасига 21та давлатдан 427,1 миллион А^Ш долларига жами 3 855 225 дона куёш панеллари импорт килинган, улардан:

Хитой Хал; Республикасидан - 3 791 363 дона;

Жанубий Корея Республикасидан - 6 842 дона импорт килинган.

Бу курсаткичлар утган йилга нисбатан 20 бараварга ошган. 2022 йил 10 ой давомида жами 185 083 дона куёш панеллари импорт килинганини инобатга оламиз.

Хулоса килиб айтганда дунёда ривожланишнинг бугунги боскичида энергияга булган талабнинг ортиши, энергия нархларининг доимий ошиб бориши туфайли замонавий, экологик тоза, энергия тежамкор технологиялар хдмда кайта тикланувчи энергиялардан фойдаланган холда яшил энергетика ривожлантириш долзарб ахамиятга эга. Буни инобатга олган мамлакатимиз хукумати томонидан жисмоний ва юридик шахсларга ^уёш панелларини урнатиш шароитларини яратмокда хамда уни жадаллаштириш учун имкониятлар яратиб бермокда.

Узбекистонда иктисодий хавфсизликни таъминлашда яшил иктисодиётни ривожлантиришнинг мухим устувор йуналишлари буйича куйидаги тавсияларни бериш мумкин:

• мамлакатимизда иктисодиёт тармокларининг «яшил» ва кам углеродли ривожланишга каратилган чора-тадбирларини амалга ошириш, шу жумладан, кайта тикланувчи энергия манбалари ва энергия самарадор технологияларни жорий килиш, «яшил» инновацияларни жорий этиш ва ушбу сохага инвестицияларни жалб килиш чораларини куриш;

• юртимизда фаолият юритаётган тармок ташкилотларининг баркарор ишлаб чикариш курсаткичларини яхшилаш максадида «яшил» иктисодиётга утишга каратилган режаларини амалга ошириш ва ривожлантириш истикболлари буйича таклифлар ишлаб чикиш;

• Узбекистонда энергия ва ресурс самарадорлигини ошириш хамда кам чикиндили махсулотлар ишлаб чикариш максадида илмий ташкилотлар ва ишлаб чикариш сектори уртасида интеграцияни таъминлаш;

• тегишли соха ва ишлаб чикариш тармокларининг табиий ресурслардан баркарор ва самарали фойдаланиш тамойилларига риоя этишини таъминлаш, иктисодиёт сохасининг табиий офатлар ва иклим узгаришига нисбатан баркарорлигини таъминлаш чораларини куриш;

• келгусида узок муддатли истикболда баркарор иш уринларини яратиш учун «яшил» иктисодиётга утиш даврида ходимлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш, шунингдек, уларнинг «яшил» усиш буйича салохиятини ошириш ва инсон капиталини ривожлантириш ва бошкалар.

Гонконгдан

Бирлашган араб амирлигидан Туркия Республикасидан

- 15 559 дона;

- 15 116 дона;

- 7 505 дона;

REFERENCES

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 4 октябрдаги "2019 — 2030 йиллар даврида Узбекистан Республикасининг "яшил" иктисодиётга утиш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги П^-4477- сон ^арори

2. Вах,обов А.В., Хажибакиев Ш.Х. Яшил иктисодиёт. Дарслик. -Тошкент.: "Universitet", 2020. -262 б.

3. Lange, Glenn-Marie, Quentin Wodon, and Kevin Carey, eds. 2018. The Changing Wealth of Nations 2018: Building a Sustainable Future. Washington, DC: World Bank. doi:10.1596/978-1-4648-1046-6. Р.8

4. http://siteresources.worldbank.org/EXTSDNET/Resources/Inclusive_Green_Growth_May_ 2012.pdf

5. Вах,обов А.В., Хажибакиев Ш.Х. Яшил иктисодиёт. Дарслик. -Тошкент.: "Universitet", 2020. -262 б.

6. https://sustainabledevelopment.un.org/index.php?menu=1446

7. Inclusive Green Growth the Pathway to Sustainable Development/ The World Bank page-48

8. Вах,обов А.В., Хажибакиев Ш.Х. Яшил иктисодиёт. Дарслик. -Тошкент.: "Universitet", 2020. -262 б.

9. https://www.unenvironment.org/

10. http://www.un-page.org/files/public/content-page/unep_indicators_ge_for_web.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.