Научная статья на тему 'ҲУДУДЛАРДА АҲОЛИНИНГ КАМ ТАЪМИНЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШНИНГ СТАТИСТИК ИНДИКАТОРЛАР ТИЗИМИ'

ҲУДУДЛАРДА АҲОЛИНИНГ КАМ ТАЪМИНЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШНИНГ СТАТИСТИК ИНДИКАТОРЛАР ТИЗИМИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
171
53
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
статистика / статистик индикатор / кам таъминланганлик даражаси / барқарор ривожланиш / ўта қашшоқлик / камбағаллик даражаси. / statistics / statistical indicator / low poverty level / sustainable development / extreme poverty / poverty level.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ойдин Олимжонова Холиқова

Мақолада ҳудудларда аҳолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтиришнинг статистик индикаторлар тизими баён қилиниб ҳамда такомиллаштирилган кўрсаткичлар келтирилган. Рақамли иқтисодиёт шароитида ҳудудларни барқарор ривожланишига таъсир этувчи статистик индикаторларни ишлаб чиқиш босқичлари берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYSTEM OF STATISTICAL INDICATORS OF REDUCTION OF LOW POPULATION IN THE REGIONS

The article describes the system of statistical indicators of poverty reduction in the regions and provides improved indicators. The stages of the development of statistical indicators affecting the sustainable development of regions in the digital economy are given.

Текст научной работы на тему «ҲУДУДЛАРДА АҲОЛИНИНГ КАМ ТАЪМИНЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШНИНГ СТАТИСТИК ИНДИКАТОРЛАР ТИЗИМИ»

ХУДУДЛАРДА АХОЛИНИНГ КАМ ТАЪМИНЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ ПАСАЙТИРИШНИНГ СТАТИСТИК ИНДИКАТОРЛАР

ТИЗИМИ

Ойдин Олимжонова Холикова

Вебстр университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада худудларда ахолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтиришнинг статистик индикаторлар тизими баён килиниб хамда такомиллаштирилган курсаткичлар келтирилган. Ракамли иктисодиёт шароитида худудларни баркарор ривожланишига таъсир этувчи статистик индикаторларни ишлаб чикиш боскичлари берилган.

Калит сузлар: статистика, статистик индикатор, кам таъминланганлик даражаси, баркарор ривожланиш, ута кашшоклик, камбагаллик даражаси.

SYSTEM OF STATISTICAL INDICATORS OF REDUCTION OF LOW

POPULATION IN THE REGIONS

ABSTRACT

The article describes the system of statistical indicators of poverty reduction in the regions and provides improved indicators. The stages of the development of statistical indicators affecting the sustainable development of regions in the digital economy are given.

Key words: statistics, statistical indicator, low poverty level, sustainable development, extreme poverty, poverty level.

Жахонда мамлакатлар Минг йиллик ривожланиш Максадларга эришиб ва шу буйича тулик амалга оширилмай колган вазифа хамда максадларга эришиш учун жахон хамжамияти томонидан ривожланишнинг янги боскичларини белгилаб олиш зарур эди. Шунинг учун, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг (БМТ) 70 йиллиги муносабати билан Баркарор Ривожланиш Максадлари [1] (БРМ) расман кабул килинди. Бу максадлардан бири, баркарор шахарлар ва ахоли яшаш жойлари булиб хисобланади. 2018 йилда дунё ахолисининг 55 фоизи, яъни 4,2 млрд. киши шахарларда яшаган, 2050 йилга келиб эса шахарлар ахолиси 6,5 млрд. кишига етиши кутилмокда [2]. Булар эса айнан БРМлари олдига куйилган вазифаларни ечган холда амалга ошади.

Узбекистонда бугунги кунда худудлар иктисодиётнини ривожлантиришга ва мамлакат иктисодиётини баркарор ривожланишини таъминлаш масалаларига,

айникса, ракамли иктисодиётни ривожлантириш ва худудларни баркарор ривожланишини статистик моделлаштиришга алохида эътибор берилаётганлиги сабабли худудларни баркарор ривожланишини ифодаловчи ижтимоий-иктисодий индикаторларни статистик бахолашга катта эътибор каратилган.

Купгина меъёрий-хукукий хужжатларда, хусусан, 2020 - 2025 йилларда Узбекистон Республикаси статистикасини ривожлантиришнинг миллий стратегиясида «БРМ курсаткичларини тайёрлаш учун зарур булган маълумотларни шакллантириш жараёнларига халкаро стандартлар ва методологияларни жорий этиш; БРМ курсаткичларини ишлаб чикиш ва мониторинг килиш учун масъул булган вазирлик ва идораларнинг салохиятини мустахкамлаш; БРМ миллий курсаткичлари учун методологияларни ишлаб чикишни аник муддатлари курсатилган харакатлар режаси ва мониторинг килиш тузилмасини ишлаб чикиш ва тасдиклаш»[3] каби мухим вазифалар белгилаб берилгани хам муаммони ахамиятини янада оширади. Ушбу вазифаларнинг самарали ижроси республикада биринчидан, ракамли иктисодиётни кенг камровли статистик индикаторлар оркали ривожлантиради, иккинчидан, худудларнинг баркарор ривожланишини статистик бахолаб ва моделлаштиришни талаб этади.

Худудларнинг баркарор ривожланиш салохиятидан келиб чикиб, стратегик тадкикотлар олиб бориш ва бу оркали ракамли иктисодиёт тизимини яратиш лозим хамда ракамли иктисодиётни баркарор ривожланишини статистик индикаторлар тизимини ишлаб чикиш каби вазифалар маколанинг долзарблигини курсатади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 февралдаги «Узбекистон Республикасида 2020 йилда ахолини руйхатга олишни утказиш концепциясини тасдиклаш тугрисида»ги ПФ-5655-сонли фармон ва 2020 йил 3 августдаги «Узбекистон Республикасининг миллий статистика тизимини янада такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги П^ - 4796-сонли хамда 2020 йил 20 апрелдаги «Ракамли иктисодиёт ва электрон хукуматни кенг жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида»ги П^ - 4699-сонли карорлари хамда Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 20 октябрдаги «2030 йилгача булган даврда баркарор ривожланиш сохасидаги миллий максад ва вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ВМ-841-сонли карори ва макола мавзусига доир бошка норматив-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур тадкикот иши муайян даражада хизмат килади.

Баркарор ривожланиш хамда унинг биринчи максади барча жойларда ахолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтириш буйича жахон тараккиётининг хозирги боскичида ижтимоий-иктисодий жараённинг глобаллашуви билан ажралиб туради, бу бир томондан иктисодий усиш

суръатларининг узгаришига хисса кушади ва шу билан дунё ахолисининг тобора купайиб бораётган эхтиёжларини кондириш учун имконият яратади. Глобаллашув таъсирининг кучайиши ижтимоий-икктисодий тизимларнинг баркарор ривожланиш моделига утиш муаммосини келтириб чиккаради, бу унга махаллий ва хорижий олимларнинг кизикишини кучайтиради.

Хориж мамлакати олимларидан куйидагилар баркарор ривожланиш хамда биринчи максади тугрисида жуда куп тадкикотлар олиб борган. Жумладан:

Simon Dresner[4,5,6] баркарор ривожланишнинг фанлараро сохаси учун кулай ва кенг камровли маълумотларга асосланган. У баркарорлик хакида фикрларнинг келиб чикиши, эволюцияси ва хозирги холати тугрисида маълумот берган шу билан биргаликда, тахлил ва танкидни таклиф килган.

Kirk Hamilton[7,8,9] баркарор ривожланиш таърифлари жуда куп булсада иктисодчилар жуда бой ходисалар тупламини келтириб чикариши мумкин булган оддий формулага асосланган индикаторларни айтиб утган, бу: агар умумий фаровонлик йулида ривожланиш пасаймаса шунда баркарорликка эришилади, деб таъкидлаган.

Michael A. Toman ва J.Pezzey[10] баркарор ривожланишнинг биринчи максадига нисбатан шундай фикр юритган, яъни: одамлар ёки уй хужаликлари узларининг фаровонликларини максимал даражада оширишга харакат килишади, деб уйлаган, аммо бу вактинчалик фаровонлик ёки фойда олиш вактининг бир мунча йигиндиси хам булиши мумкинлиги, одамлар хар лахзада хар хил истеъмол турларидан, шу жумладан сотиладиган ва сотилмайдиган товар(иш ва хизмат)лардан фойдаланишлари мумкинлиги тугрисидаги фикрлари натижасида, баркарор ривожланишга боглаган.

Мустакил Давлатлар Хдмдустлиги (МХД) мамлакатлари олимлари худудларнинг баркарор ривожланиши ва индикаторлари буйича куплаб тадкикотлар утказган.

М.С.Алексейчук[11] баркарор ривожланиш курсаткичини - минтака(худуд) ривожланишининг баркарорлигини бахолаш учун хакикий тежамкорлик индексини мослаштириш имкониятларини мухокама килиб узининг тадкикотларида баён килган.

С.Н.Бобылев[12] уз тадкикотини Россия минтакалари учун баркарор ривожланиш курсаткичларини ишлаб чикиш ва улардан фойдаланишга каратган. Курсаткичларни ишлаб чикиш буйича услубий ёндашувлар, сохадаги халкаро ва рус тажрибаларини куриб чикган.

С.Е.Викторовна[13] мамлакатнинг баркарор иктисодий ривожланиш курсаткичларини шакллантиришда узаро таъсир килувчи ижтимоий тизимдир, шунинг учун минтакаларни баркарор ривожлантиришни таъминлаш устувор вазифалардир.

Мамлакатимиз олимларидан куйидагилар хам бу тадкикотга оид ишларни олиб борган.

А.Н.Нигматов, Н.С.Шивалдова ва Р.Н.Султонова томонларидан «Баркарор ривожланишнинг экологик жихатлари» кулланма [14].

С.Мамашокиров ва Э.Усмоновлар томонларидан «Баркарор тараккиётнинг экологик хавфсизлик масалалари» кулланма [15].

А.Нигматов, Р.Кулматов, А.Расулов, Ш.Мухамедов томонларидан «Баркарор ривожланиш ва унинг тизимли индикаторлари» номли монография [16].

Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси ходимлари ДДиргизов ва Д.Бахромова томонларидан ёзилган «Баркарор ривожланиш йулида ижтимоий соха статистикаси ислохотлари»[17] номли макола хам баркарор ривожланиш максад ва вазифалар хамда статистик индикаторлар хакида ёритилган.

Юкорида келтирилган олимларнинг тадкикотига эътибор берадиган булсак, уларнинг барчаси баркарор ривожланишнинг асосан санокли йуналиши буйича тадкикотлар олиб борган хусусан, экология ёки иклим узгаришларига карши курашиш, баркарор ва ишончли энергия кабилардир. Аммо, хозирги куннинг долзарб масалаларидан кам таъминланганлик даражасини кискартириш, соглик ва фаровонлик, сифатли таълим, тенгсизликни кискартириш ва бошка максадлар буйича тадкикотлар олиб бориш мухим хисобланади.

Индикатролар тизимини ишлаб чикиш жараёнида мутлок ва нисбий микдорлар, уртача микдорлар, иктисодий индекслар каби усулларидан кенг фойдаланилади.

Мамлакат иктисодиётининг ривожланиши, самарадорлигини усиши ва иктисодий тенгсизликни йукотиш баркарор ривожланишнинг максади сифатида булиши лозим.

Худудда ривожланиш потенциалини белгилайдиган ресурс базасининг мавжудлиги ва бир вактнинг узида иктисодий усишни таъминлаш, ижтимоий ривожланиш ва атроф-мухитни саклаш худудларни баркарор ривожлантириш асоси хисобланади.

Баркарор ривожланишни кискача килиб келажак авлодларнинг уз эхтиёжларини кондириш кобилиятига зиён етказмасдан хозирги замон талабларига жавоб берадиган ривожланиш деб айтсак булади. Баркарор ривожланиш одамлар ва сайёра учун инклюзив, баркарор келажакни барпо этиш йулида келишилган саъй-харакатларни талаб килади.

Баркарор ривожланиш индикаторлар тизимининг натижасига эришиш учун учта асосий элементни уйгунлаштириш жуда мухимдир: иктисодий усиш, ижтимоий инклюзия ва атроф-мухитни мухофаза килиш. Ушбу элементлар бир-

бири билан боглик булиб, уларнинг барчаси шахслар ва жамиятларнинг фаровонлиги учун жуда мухимдир.

Кашшокдикни барча шакл ва улчовларида йук килиш баркарор ривожланишнинг ажралмас талабидир. Шу максадда баркарор, инклюзив ва тенг иктисодий усишни рагбатлантириш, хамма учун катта имкониятлар яратиш, тенгсизликни камайтириш, турмушнинг асосий стандартларини ошириш, адолатли ижтимоий ривожланиш ва инклюзияни ривожлантириш, табиий ресурслар ва экотизимларни яхлит ва баркарор бошкаришга кумаклашиш керак.

Юкоридаги халкаро, МДХ ва махаллий олимларнинг фикрларини инкор килмаган холда «баркарор ривожланиш» жумласига куйидагича таъриф берамиз.

«Баркарор ривожланиш» - бу стратегик иктисодиёт шароитида юзага келаётган узгаришлар, яъни бунда ракамли иктисодиёт чукур тавсифга эга булиб, мамлакат ривожланишининг иктисодий, ижтимоий, экологик ва энергия кийматларини интеграция килишни дунё мамлакатлари иктисодиётининг ривожланиш моделида акс эттириш.

Баркарор ривожланишни ифодаловчи статистик индикаторлар 1995 йилда Баркарор ривожланиш буйича Комиссия томонидан учинчи сессиясида тасдикланган. Баркарор ривожланиш индикаторлари буйича ишчи дастури ишлаб чикилган ва бу дастур буйича олиб бориладиган ишлар эълон килиб борилади. Ишчи дастурга белгилаб куйилган вазифаларнинг муваффакиятли бажарилиши хукуматлар, халкаро ташкилотлар хамкорлигининг интенсив саъй-харакатлари натижасидир. Миллий даражада фойдаланиш учун баркарор ривожланиш индикаторлар тупламини ишлаб чикишга йуналтирилган давлат ташкилотлари, академик муассасалар, нодавлат ташкилотлар ва мутахассислар булиши зарур.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг Бош Ассамблеясида 2015 йил 25 сентябрдаги «Дунёмизни узгартириш, 2030 йилгача булган даврда баркарор ривожланиш сохасидаги кун тартиби»да 70/1-сонли резолюциясини кабул килди. Бу резолюция 2016 йил 1 январдан ишга тушши кузда тутилган эди. Ушбу резолюция комплекс маънога эга булиб, 17 та максад ва 169 та вазифани уз ичига олган, баркарор ривожланишнинг асосий учта компоненти мавжуд булиб - булар, иктисодий усиш, ижтимоий интеграция ва экологик баркарорлик ушбу компонентлар мамлакат баркарор ривожланишида мувозанатни таъминлайди.

2015 йил сентябрда мамлакатимиз дунёнинг бошка давлатлари катори 2030 йилгача булган вакт мобайнида баркарор ривожланишнинг максад ва вазифаларига содиклигини таъкидлаб, баркарор, кенг камровли иктисодий усишни, ижтимоий интеграцияни ва атроф-мухитни мухофаза килишни таъминлаш, шу билан бирга, дунёда тинчлик ва хавфсизликни таъминлашга

кумаклашиш мажбуриятини уз зиммасига олган. Буларни бажариш учун миллий 16 та максад, 125 та вазифа ва 206 та индикаторлар кабул килинган.

Баркарор ривожланиш максадларига эришиш буйича миллий устувор йуналишларга риоя килган холда ишлаб чикилган дастурлар ва миллий стратегияларга куйилган вазифаларга эришиш учун, мамлакатимиз зарур ахборот базасини такомиллаштириши ва уларни ривожлантириш буйича уз режаларини ишлаб чикиши лозим. БМТнинг баркарор ривожланиш максадлар индикаторларини шакллантириш буйича тавсияларига асосланиб миллий курсаткичлар ишлаб чикилмокда.

Республикамизда баркарор ривожланишнинг миллий максадлари[18] куйидагилардан иборат.

1-максад. Барча жойларда ахолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтириш.

2-максад. Озик-овкат хавфсизлигини мустахкамлаш, овкатланиш рационини яхшилаш хамда кишлок хужалигининг баркарор ривожланишига кумаклашиш.

3-максад. Соглом турмуш тарзини таъминлаш ва барча ёшдаги ахолининг фаровонлигига кумаклашиш.

4-максад. Умумкамровли ва адолатли сифатли таълимни таъминлаш хамда барча ахолига бутун умри давомида таълим олиш имкониятини рагбатлантириш.

5-максад. Гендер тенгликни таъминлаш ва барча хотин-кизларнинг хукук ва имкониятларини кенгайтириш.

6-максад. Барча учун сув ресурслари ва санитариянинг мавжудлиги хамда улардан окилона фойдаланишни таъминлаш.

7-максад. Арзон, ишончли, баркарор ва замонавий энергия манбаларидан барча учун умумфойдаланиш имкониятини таъминлаш.

8-максад. Самарали бандликни ошириш хамда эркаклар ва хотин-кизларни муносиб иш билан таъминлаш асосида баркарор ва умумкамровли иктисодий усишга кумаклашиш.

9-максад. Баркарор инфратузилмани яратиш, умумкамровли ва баркарор саноатлашув ва инновацияларга кумаклашиш.

10-максад. Мамлакат ичида тенгсизликни унинг барча куринишларида кискартириш.

11-максад. Шахарлар ва ахоли яшаш пунктларининг очиклиги, хавфсизлиги ва экологик баркарорлигини таъминлаш.

12-максад. Истеъмол ва ишлаб чикаришнинг окилона моделларига утишни таъминлаш.

13-максад. Иклим узгариши ва унинг окибатларига карши курашиш буйича тезкор чораларни кабул килиш.

15-MaKcag. KypyK^HK экoтнзнмпapннн xuMoanam Ba THKnam, ynapgaH OKHHOHa ^ofiganaHHmra KyMaKnamnm, ypMoHnapgaH oKHnoHa ^ofiganaHHm, nynnaHHmra KapmH Kypam, epnapHHHr eMHpnnHmHHH TyxTaram Ba opTra KafiTapam, ÔHOXHHMa-xHnnHKHHHr fiyKonnô KeTHmH ^apaëHHHH TyxTaram.

16-MaKcag. EapKapop pHBO^naHHm MaKcagnapn fiynnga THH^nHKceBap Ba ohhk ^aMH^raap öapno этнпнmнгa KyMaKnamnm, öapna ynyH ognn cygnoB HMKoHH^ragaH ^ofiganaHHmHH TatMHHnam Ba öapna gapa^anapga caMapann, xucoögop Ba KeHr HmTHpoKKa acocnaHraH MyaccacanapHH TamKHH этнm.

17-MaKcag. EapKapop pHBo^naHHm MaKcagnapnga rnoöan mepHKHHK gonpacnga aManra omnpnm BocHTanapHHH MycTaxKaMnam Ba HmnapHH ^aonnamTHpnm.

Ey MaKcagnap EMT ToMoHHgaH öepnnraH MaKcagnapgaH ÔHirara KaM, atHH 14-MaKcag (^eHrro экoтнзнмпapннн acpam) MaMnaKaraMH3HHHr mh.mhh MaKcagnapnga aKc этмaгaн.

X,ap KaHgafi BoKea-xogacaHH H^oganoBHH HHgHKaropnap Kapop Kaöyn KHHHm

ynyH goHM MyxHM ypHHga Typaga. Ynap acocaH umuMoHfi-HKTHcogHH ^amapra oag ÔHHHMnapHH, KapopnapHH Kaöyn KHHHm ®:apaëHHHH ôomKapnnagnraH MatnyMoraapra afinaHTHpnmH Ba ocoHnamTHpnmn MyMKHH. Ynap öapKapop pHBo^naHHm MaKcagnapn capa TapaKKHëTHH ynnam Ba xucoônamga ëpgaM öepagn.

EyHgaH Kennö hhkhö 6h3 öapKapop pHBo^naHHm HHgHKaropnapHHH maKnnaTHpnmHH ypraHHmHMH3 Ba ynapHH TagÖHK этнmнмнз ho3hm. KyöngarH pacMga эca HHgHKaropnapHH maKmaHTHpnm öocKH^napn KemupHnagn.

1-pacM. EapKapop piiBOW.iaHiim iiHgiiKaTop.iapiiHii iim.iaö qn^Hrn öoc^iq^api

XanKapo gapa^aga öapKapop pHBo^naHHm HHgHKaropnapHHH KyfiagarH TamKHnoTnap nmnaö HHKKaH, xycycaH ^axoH öaHKH, EnpnamraH Marnaraap

Ташкилоти, Атроф-мухит муаммолари буйича илмий кумита, Иктисодий хамкорлик ва ривожланиш Европа комиссияси каби халкаро идоралар.

Дастлаб БМТда индикаторлар тизимини комплекс ёндашиш оркали шакллантириб бошланган. Бирлашган миллатлар ташкилотида 2001 йилда баркарор ривожланиш концепциясида 48 та (шундан 15 таси экологик индикаторлар) индикатор тасдикланган [19]. БМТнинг «Мингйиллик ривожланиш максадлари»да (Millennium Development Goals) атроф-мухит ифлосланиши инсониятнинг саломатлигига салбий таъсири баркарорликни курсатувчи омил сифатида каралган. Бундан келиб чикиб жахон мамлакатлари имкон кадар инсон салохиятини оширишга каратилган индикаторлар тизими таклиф килган.

Индикаторлар холатни, вазиятни, шароитни ва жараёнларни халк идрок этадиган кулай шаклда акс эттириш хамда бахолаш учун аникланадиган курсаткичлардир. Индикаторлар куриш, эштиш, сезиш каби хиллардан иборат. Инсонлар ахборотларнинг 90 фоизини куриб ва эштиб идрок килгани учун хам статистик индекслар амалда куп ишлатилади. Шунинг учун хам индикаторларни ишлаб чикишда статистик индекслардан хам фойдаланилган.

«Баркарор ривожланиш» индикаторларини ишлаб чикаш буйича БМТ хамда бошка халкаро ташкилот ва идоралар катнашган. Бу индикаторларни ишлаб чикиш учун биринчи навбатда асосий тамойилларни белгилаб олиш лозим. Шу нуктаи назардан куйидаги тамойилларга амал килган холда индикаторлар тизими ишлаб чикилган (2-расм).

Бизнинг фикримизча баркарор ривожланиш индикаторларни статистик кузатишлар оркали танлаш ва аниклашда фойдаланиладиган тамойиллар куйидагича изохланади. Максадга йуналтирилганлик - баркарор ривожланиш индикаторларни статистик кузатиш ва танлаш оркали курсаткичларни аниклаштириб тизимлаштириш ва белгиланган максадга йуналтириш. Репрезентатив - бу статистик танланмада энг мухим тушунчадир, бу тушунчага амал килиш оркали маълумотлар аник, равшан, ишончли хамда статистик жихатдан ахамиятли булади. Оддийлик - курсаткичларни аниклаш, номлаш ва бир аник тизимга солишда содда хамда равшан баён этиш. Даврийлик -статистика ва эконометрикада бу тамойил жуда мухим, чунки статистик бахолаш ва эконометрик моделларнинг ишончлилиги даврлар оралигига боглик. Сифатлилик - маълумотлар тегишли вазирлик ва идоралар томонидан ишлаб чикилиши лозим. Аниклилик - маълумотлар аник ишлаб чикилган базадан иборат булиши керак. Ишончлилик - олинган маълумотларга хато йуклиги хакконий ва оммавий булиши лозим. Бетарафлик - маълумотларни кайта ишлаш ва уларни баркарор ривожланиш индикаторлари булгангача холислик билан ёндашиш зарур. Аник бахолаш - маълумотларни статистик кузатиб танлашда белгиланган статистик танлаш усуллари оркали бахолаш керак.

2-pacM. Eap^apop piiBOW.iaHiim HHßHKaTop^apHHH Hm^aö HHKHm

TaMOHH^^apn

BapKapop pHBO^naHHm HHgHKaTopnapHHH aHuK^amHuHr aManuö ^uxaraapu KyfiugarunapgaH uôopar:

- öap^apop pHBO^naHHm MaKcagnapugaH Kenuö hhkhö KapopnapHu Kaöyn Kunumga HHgHKaTopnapHH maKmaHTupumga KypcarannapHuHr cogganamrapum ycynura TaflHHrn;

- TaSuargaru y3rapnmnapHH uHOÔaira onum;

- MatnyMoraapgaH ^oöganaHuö uHguKaropnapHu maKmaHTupumga KaMHHHHKnapHH aHuKgaö ynapHH 6apTapa$ Ku^um;

- MatnyMoraapgaH ^oöganaHumga Typnu xun Tou^agaru ^ofiganaHyBHunapHu uHOÔaira onraH xpnga cogga maKmaHTupum;

- TamKHnoT Ba ugopanap Sup-Supu öunaH MatnyMoraap anMamumu;

- raoöan MHKëcga MatnyMoraapgaH Kenuö hhkhö Terumnu nopa-TagôupnapHH pe^anamrapum;

- TamKHnoT Ba ugopanapHHHr ^aonuaTHHH öaxpnam Ba x.k.

By ^ux,araap opKanu MaMnaKarnMroga 201 Ta öapKapop puBO^naHHm HHgHKaTopnapHHH maKmaffrapum pe^anamrapunraH. fflynapgaH 2020 nunrana 117 TacH umnaö HHKunraH ôynuô 89 Tacu TafiëpnaHHm ^apaëHugaru uHguKaropnap. 2020 nun oxupurana 18 TacuHu Tafiëpnam pe^anamTupunraH эgн, 57 TacuHu 2021 Ba 2029 Hunnapga Tafiëpnam pe^anamrapunraH, 14 Ta HHguKaTopnapHu umnaö HHKumga

муаммолар мавжуд. Бу индикаторларни ишлаб чикишда 35 дан ортик ташкилот ва идоралар жалб килинган.

Бизни фикримизча, баркарор ривожланиш индикаторларини ишлаб чикиш учун маълумотларни кузатиш, туплаш, уларни тартиблаш хамда статистик усуллар асосида хисоблаш куп вакт ва харажат талаб киладиган мажмуали ёндашувни таъкозо килади.

Шунинг учун хам баркарор ривожланиш индикаторларини амалий жихатдан такомиллаштириш учун куйидаги йулларни таклиф киламиз:

- катта ахамиятга эга хулосаларга келишда индикаторлар соддалаштирилган сифатли маълумотларга таяниши лозим;

- агар вокеа-ходисалар узгарса натижада шаклланган индикаторларни хам узгартириш;

- фойдаланиладиган индикаторлардаги камчиликларни аниклаш;

- барча самарали фойдаланиши учун индикаторларни тушунарли ва содда тилда баён килиш;

- ахборот технологоялар оркали илмий маълумотлар алмашиш;

- минтакавий ва глобал тарзда маълумотларни соддалаштириш, умумлаштириш ва тегишли равишда прогнозлаштириш;

- шахс, жамият, туман, шахар ва худудларнинг фаолиятини бахолаш кабилар.

Ахолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтиришни шакллантирувчи индикаторларни аниклаш, ишлаб чикиш, тизимлаштириш оркали таснифлаш ва уларни амалда куллаш турли макон ва кенгликда баркарор ривожланишни таъминлашнинг фундаментал илмий-назарий асоси булиб хизмат килади.

Хрзиргача ахолининг кам таъминланганлик даражасини пасайтиришни курсатувчи куйидаги индикаторлар ишлаб чикилган [20].

- Ута кашшокликнинг халкаро бахосига асосланган ута кам таъминланганлик даражаси (буйича бир кунга $ 1.90);

- Кам таъминланганлик даражаси (худудлар, шахар ва кишлок жойлари буйича);

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Миллий таърифга кура, барча куринишларда кам таъминланган барча ёшдаги эркаклар, аёллар ва болаларнинг улуши;

- Ахоли умумий сонидаги турлари (ёши, ногиронлиги буйича пенсиялар, мехнатга лаёкасизлиги ёки касб касаллиги буйича ногиронлиги булган шахслар, оила бокувчисини йукотганлик муносабати билан) буйича пенсия олаётган ахолининг улуши;

- Ахоли умумий сонидаги ижтимоий нафака олувчи ахолининг улуши (16 ёшгача ногиронлиги булган шахсларга нафака, оила бокувчисини йукотганлик муносабати билан);

- Ободонлаштирилган уй-жойда яшовчи ахоли улуши;

- Шахсий уй-жойига эга уй хужаликлари улуши;

- Бевосита офатлар натижасида халок булганлар, бедарак йуколганлар ва жабрланганлар сони (100 минг ахолига нисбатан);

- Табиий офатлар натижасида бевосита иктисодий йукотишлар, ЯИМга нисбатан (фоизда);

- 2015-2030 йилларда офатлар хавфини камайтириш буйича Сендай таянч дастурига мувофик офатлар хавфини камайтириш буйича миллий стратегияларнинг мавжудлиги;

- Офатлар хавфини камайтириш буйича миллий стратегияларга мувофик, офатлар хавфини камайтириш буйича махаллий стратегияларни кабул килган ва амалга ошираётган махаллий хокимият органларининг улуши;

- Хукумат томонидан бевосита кам таъминланганлик даражасини камайтириш дастурларига ажратилган ресурслар улуши;

- Таълим, согликни саклаш ва ижтимоий химоя учун давлат харажатларининг умумий давлат харажатларидаги улуши;

- Ижтимоий химоя учун давлат харажатларининг ЯИМдаги улуши;

- 2 ёшгача болага гамхурлик киладиган оналарга бериладиган нафакаларнинг давлат томонидан ижтимоий таъминотга сарфланадиган харажатлардаги улуши.

Бу индикаторлар тизимини такомиллаштириш буйича ишлар олиб борилмокда.

БМТ Иктисодий ва ижтимоий Кенгашининг таърифига кура камбагаллик деганда одамлар, уй хужаликлар ва жамоаларнинг химояланмаганлиги, ночорлиги хамда зарурий ижтимоий хизматлардан фойдаланиш имкониятининг чекланганлиги тушунилади. Яъни, тирикчилик учун зарур булган минимал эхтиёжларни кондиришга етарли даромади булмаган, огир касалликка чалинган, ишсиз ахолини камбагал дейишимиз мумкин.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 декабрдаги Парламентга мурожаатида камбагалликни кискартириш давлат сиёсати даражасига кутарилди. Бу борада муваффакиятли халкаро тажрибадан келиб чикиб, камбагалликни кискартиришнинг таъсирчан воситаларини амалётга жорий этиш хамда узок муддатга мулжалланган камбагалликни кискартиш стратегиясини ишлаб чикиш каби катор вазифалар белгилаб берилди.

Республикада камбагалликни кискартириш борасида киска ва узок муддатларга мулжалланган стратегик чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 1519

Bu3HuHr ^uKpuMrona WKopuga KegTupugraH uHguKaropgapHu TymyHapgu Kuguô umgaö nuKum xaMga coggagamTupum go3uM. ByHgaH TamKapu, Muggufi uKTucoguëTga ycum Haru^agapuHuHr yзгapнmgapннн aKC эттнpyвнн acocufi cu^ar KypcaTKunnapuHu Taxgug Kugum opKagu peag xogarra öaxo öepugagu. Hara«:aga, нктнcogнётнннг puBo^gaHraH ëKu puBo^gaHTupumra MyxTo^ SyruHgapu aHuKgaö oguHagu.

Hктнcogнётgaгн ëpgaMra Myxro^ coxagapHu aHuKgam, ygapHu öaxogam Ba puBo^naHTupum opKagu, нктнcogнётнннг ycTyBop fiyHagumgapuga TapKuöufi y3rapumgap TatMuHgaHagu, nupoBapguga axoguHuHr KaM TatMuHgaHraHguK gapa^acu nacaagu.

fflyHuHr ynyH ^uKpuMu3Ha, axoguHuHr KaM TatMuHgaHraHguK gapa^acu Ba öapKapop puBo^gaHumHu cTaTucTuK öaxogam ynyH cu^ar oMuggapu KypcaTKu^gapuHu umgaö hukuô Taxgug Kugum, xygocagap maKggaHTupum xaMga TaKgu^gap öepum go3uM.

BapKapop puBo^gaHumHuHr Muggufi MaKcaggapura эpнmнmннн öaxogam ynyH Kyfiugaru cu^ar KypcaTKu^gapuHu TaKgu^ KugaMu3.

- MexHaT yHyMgopguru;

- TagöupKopguK cyöteKTgapuHuHr ^aogguru;

- axogu öaHgguru gapa^acu;

- MexHaT 6o3opuHuHr KecKuHguK gapa^acu;

- KaMÔaragguK gapa^acu;

- uKTucogufi ^aogguK uHgeKcu;

- umôugapMoHguK Kafi^uaTu uHgeKcu.

By Kaöu cu^ar KypcaTKu^gapu öapKapop puBo^gaHumHum xaMga yHuHr ôupuHHu MaKcagu öygraH axoguHuHr KaM TatMuHgaHraHguK gapa^acuHu aHuK cTaTucTuK öaxogam ynyH MyxuM uHguKaTopgapgup.

REFERENCES

1. https://www.undp.org/content/undp/en/home/sustainable-development-goals.html (United Nations Development Programme).

2. https://www.undp.org/content/undp/en/home/sustainable-development-goals/goal-11-sustainable-cities-and-communities.html (United Nations Development Programme).

3. Y36eKucTOH PecnyöguKacu npe3ugeHTuHuHr 2020 fiug 3 aBrycTgaru "^SeKucTOH PecnyôguKacuHuHr Muggufi cTaracTuKa тнзнмннн aHaga TaKoMuggamTupum Ba puBo^gaHTupum nopa-Tagôupgapu Tyrpucuga^ru n^-4796-coH Kapopu.// www.lex.uz

4. S.Dresner. The Principles of Sustainability. January 2002. Edition: 1st edition. Publisher: Earthscan ISBN: 1-85383-842-X.;

5. S.Dresner. The Principles of Sustainability. 2008 y. 200 p.;

6. S.Dresner. The four-capital method of sustainable development evaluation. March 2008. European Environment 18(2):63 - 80 p.

7. K.Hamilton. Genuine Saving as a Sustainability Indicator. January 2007. D01:10.4337/9781782544708.00034;

8. K.Hamilton, M.Clemens. Genuine Savings Rates in Developing Countries. August 1998. 28 p.;

9. K.Hamilton. Genuine Saving as a Sustainability Indicator. The World Bank. Environment department papers. Paper No. 77. 2000 - 24 p.

10. M.Toman, J.Pezzey. 2005, "Sustainability and its economic interpretations", in R. David Simpson, Michael A. Toman and Robert U. Ayres (ed.), Scarcity and Growth Revisited, Resources for the Future Press, Washington, DC, USA, pp. 121-141.

11. Алексейчук М.С. Чистые сбережения как индикатор оценки устойчивости регионального развития // Регион: экономика и социология, № 3. 2008. С. 67-77.

12. Бобылев С.Н. Индикаторы устойчивого развития: региональное измерение. Пособие по региональной экологической политике. - М.: Акрополь, ЦЭПР, 2007.

13. Суботина Е.В. Формирование устойчивости региональной социально-экономической системы. Интернет-журнал «НАУКОВЕДЕНИЕ». Выпуск 5 (24), сентябрь - октябрь 2014.

14. Нигматов А.Н., Шивалдова Н.С. ва Султонова Р.Н. Баркарор ривожланишнинг экологик жихатлари.// Кулланма. - Т.: Bioekosan, 2004.

15. Мамашокиров С., Усмонов Э. Баркарор тараккиётнинг экологик хавфсизлик масалалари.// Кулланма. - Т.: «Фан», 2009.

16. Нигматов А., Кулматов Р., Расулов А., Мухамедов Ш. Баркарор ривожланиш ва унинг тизимли индикаторлари.// Монография. - Т.: Spectrum Media Group. 2015. - 120 б.

17. Киргизов Д., Бахромова Д. Баркарор ривожланиш йулида ижтимоий соха статистикаси ислохотлари. Давлат статистика кумитаси хузуридаги Кадрлар малакасини ошириш ва статистик тадкикотлар институтининг «Узбекистон статистика ахборотномаси» илмий электрон журнали. 2-сон 2020 йил

18. https://mineconomy.uz/uz/category/term/3 (Узбекистон Республикаси Иктисодий тараккиёт ва камбагалликни кискартириш вазирлиги)

19. Indicators of Sustainable Development: Guidelines and Methodologies (Нью-Йорк, 2001)

20. http://nsdg.stat.uz/uz/publications/16 (Узбекистон Республикасида миллий Баркарор ривожланиш максадларига эришишнинг статистик курсаткичлар туплами).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.