Научная статья на тему 'ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШДА МИНТАҚА АҲОЛИСИНИНГ ЎСИШИ ВА ҲУДУДИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШДА МИНТАҚА АҲОЛИСИНИНГ ЎСИШИ ВА ҲУДУДИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳоли / демография / ўсиш динамикаси / миграция баланси / туғилиш даражаси / ўлим даражаси / табиий ўсиш / миллий тузилма.

Аннотация научной статьи по прочим медицинским наукам, автор научной работы — Изимбетов К

Учбу мақолада Қорақалпоғистон Республикаси туманларининг аҳоли сонининг ўсиши аҳоли сони, жинс таркиби, туманлар бўйича ва алоҳида статистик гуруҳларга бўлиб кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШДА МИНТАҚА АҲОЛИСИНИНГ ЎСИШИ ВА ҲУДУДИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЯШИЛ ЩТИСОДИЁТГА УТИШДА МИНТАКА АХОЛИСИНИНГ УСИШИ ВА ХУДУДИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Изимбетов К https://doi.org/10.5281/zenodo.11002576

Аннотация. Учбу мацолада Корацалпогистон Республикаси туманларининг а^оли сонининг усиши а^оли сони, жинс таркиби, туманлар буйича ва алощда статистик гуру^ларга булиб курсатиб берилган.

Калит сузлар: а^оли, демография, усиш динамикаси, миграция баланси, тугилиш даражаси, улим даражаси, табиий усиш, миллий тузилма.

Аннотация: В этих трех статьях показан рост населения районов Республики Каракалпакстан по численности населения, гендерной структуре, по районам и по отдельным статистическим группам.

Ключевые слова: население, демография, динамика роста, миграционный баланс, рождаемость, смертность, естественный прирост, национальный состав.

Annotation. In these three articles, the growth of the population of the districts of the Republic of Karakalpakstan is shown by the population, gender composition, by districts and by separate statistical groups.

Keywords: population, demography, growth dynamics, migration balance, birth rate, death rate, natural growth, national structure.

Кириш

^оракалпогистон Республикаси ахолисига хизмат курсатиш ва сервис сохасининг фаолияти ва ривожланиши яшил иктисодиётга утиш даврида узига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Республикада хизмат курсатиш даражаси ва ахолининг истеъмол фаоллиги даражаси бир катор омиллар билан белгиланади. Улардан энг мухимлари худуднинг ижтимоий-демографик хусусиятлари, транспорт, молиявий ва истеъмол омилларидир. Кейинги ун йилликларда ^оракалпогистонда ижтимоий-иктисодий, демографик ва табиий-экологик омиллар таъсирида демографик жараёнлар сезиларли даражада узгариб, "демократик утиш" жараёнини бошдан кечирмокда, бунда ахоли усиш сур'ати йилдан йилга камайиб бормокда. ахолининг табиий усишининг камайиши ва ташки миграция балансининг салбий силжиши натижасида. Бугунги кунда бу жараён мамлакатимизда иктисодиётнинг бозор муносабатларига утиши билан бир вактда содир булмокда ва улар узаро богликдир.

Асосий кисм. Статистик маълумотларга кура, ^оракалпогистон Республикаси ахолиси 2022 йил 1 январь холатига кура 1948,5 минг кишини ташкил этди. 1991 йилда бу курсаткич 1273,8 минг кишини ташкил этган булса, утган даврда унинг сони 674,7 минг кишига ёки 153 фоизга ошди. Уртача йиллик усиш суръати 1,5% ни ташкил этди. Аммо бу курсаткич 1991 йилдаги 2,9 фоиздан 2021 йилда 1,3 фоизга тушди. Бу даврда ахолининг куп кисми миграцияси ва тугилиш даражасининг пасайиши хисобига ахоли усиши бироз секинлашди.1991-2022 йилларда Шахарлар ахолиси 614,4 минг кишидан 954,2 минг кишига (155 фоиз) ошди. Унинг уртача йиллик усиш суръати 1,8 фоизни ташкил этди, бу 1991 йилдаги 3,3 фоиздан 2021 йилда 1,3 фоизгача пасайди. ^ишлокларда ахоли сони 659,4 минг

кишидан 994,3 минг кишига (150,7 фоиз) ошди. Унинг уртача йиллик усиши 1,2% ни ташкил этди ,1991 йилда 2,5% ва 2021 йилда 1,3% [1].

Сунгги йилларда ахоли усиши бироз секинлашди ва жанубга нисбатан жойлашувнинг "узгариши" содир булди [2]. ^ишлок ахолисининг усиши шахарларга Караганда анча юкори. Бирок, бунга сабаб, Узбекистан Республикасининг "Узбекистон Республикасининг маъмурий-худудий тузилиши, топонимик объектларга ном бериш ва кайта номлаш тугрисида"ги Низомининг 12-моддаси хамда Узбекистон Республикаси Президентининг карорига асосан "Узбекистон Республикасининг маъмурий-худудий тузилиши, топонимик объектларни номлаш ва уларни кайта номлаш тугрисида"ги низомнинг 12-моддасига асосан "Узбекистон Республикасининг маъмурий-худудий тузилиши, топонимик объектларнинг номларини узгартириш тугрисида"ги низомнинг 12-моддасига асосан "Узбекистон Республикасининг маъмурий-худудий тузилиши тугрисида"ги низомнинг 12-моддасига асосан "Узбекистон Республикасининг топонимик объектларига ном бериш ва кайта номлаш тугрисида"ги низомнинг 12-моддасига асосан "Узбекистон Республикасининг маъмурий-худудий тузилиши тугрисида"ги низом хамда Узбекистон Республикаси Президенти Узбекистон "Узбекистон Республикаси ахоли пунктларининг маъмурий-худудий тузилишини янада ривожлантириш имкониятлари тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2005 йил 14 июлдаги П^ 120-сон карорига мувофик "Узбекистон Республикаси ахоли пунктларининг маъмурий-худудий тузилишини янада ривожлантириш имкониятлари тугрисида" Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карори ижроси доирасида мамлакатимизда 966 та йирик кишлоклар шахарга узгартирилди.

Шу муносабат билан 2009 йилда ^оракалпогистоннинг 11 та йирик кишлоклари шахар макомини олди, шахар ахолиси 814,6 минг кишини (50,4%), кишлок ахолиси эса 801,1 минг кишини (49,6%) ташкил этди.1991-2021 йилларда ахолининг усиш динамикасида узгаришлар юз берди. Ахолининг усиши 1991 йилдан бери пасайиб бормокда. Бу жараён утган асрнинг 80-90 йилларида жуда юкори булган (1-жадвал).

1-жадвал

^оракалпоFистон Республикасида ах,оли сонининг динамикаси ва зичлиги (минг

киши)

Tumanlar va viloyatlar Aholisi, ming kishi zichligi

1991 2022 o'sish, %

Qoraqalpog'iston Respublikasi 1273,8 1948,5 153 11,7

Tumanlar:

Amudaryo 113,1 204,8 181 200,7

Beruniy 115,7 197,4 170,6 50

Bozatau 17,1 21,8 127 10,7

Kegeyli 50,8 73,6 145 80

Mo'ynoq 26,1 33 126,4 0,87

Nukus tumani 44,4 51,9 116,9 55,2

Taxiatosh 45,3 75,5 166,6 444

Taxtako'pir 39,6 40,6 102,5 1,92

To'rtko'l 122,0 221 181 29,5

Xojayli 122,6 125,5 102,3 228

Chimboy 76,4 114 149,2 79,2

Shumanay 37,8 57 150,8 72,2

Ellikqala 88,1 164,6 186,8 30,5

Qanlikol 31,1 52,4 168,5 70,8

Korauzyak 37,0 53,6 144,8 9,1

Qo'ng'irot 93,6 132,8 141,8 1,74

Nukus shahri 213,1 329,0 154,4 1495,5

^оракалпогистон Республикасида 1991-1995 йилларда ахолининг уртача усиш суръати бироз юкори булган булса, кейинги йилларда бу курсаткич пасайди. Факат 20052010 йилларга келиб у бироз усди. Бунинг асосий сабаби 80-90 йилларда тугилишнинг юкорилиги ва бу даврда тугилганларнинг никохи билан боглик. ^оракалпогистон Республикаси худудлари ахолисининг усиш суръатлари бир-биридан фарк килади.Умуман олганда, 1991-2022 йилларда ахолининг усиш суръатларига кура ^оракалпогистоннинг шахар ва вилоятларини бир-биридан фарк килувчи 4 гурухга булиш мумкин:

• Биринчи гурухга ахоли сони 170 фоиздан ортик булган Амударё, Турткул ва Элликкал'а туманлари киради;

• Иккинчи гурухга Беруний, Тахиатош, ^онликул туманлари ва Нукус шахри ахолиси 150-170%;

• учинчи гурухга ахоли сони 140-150 фоизга усган Кегейлин, Чимбой, Шуманай, ^ораузак ва ^унгирот туманлари киради;

• Туртинчи гурухга ахоли усиши 130 фоиздан кам булган Бузатов, Муйнок, Нукус, Тахтакупир ва Хужайли туманлари киради.

Минтакавий нуктаи назардан ахоли динамикасига 2004 йилда Бозатау тумани тугатилгани ва 2019 йилда кайта ташкил этиш жараёнида унинг собик худудлари тулик камраб олинмагани, 2016 йилда Тахиатош шахри эса туманга айлантирилгани сезиларли таъсир курсатди. таркибига 3 та ВГК (ОФЙ) Хожейли вилояти киради.

Биринчи гурухга кирувчи Амударё, Турткул ва Элликкал'а туманлари ^оракалпогистон шимолидаги Ороль экологик инкирози манбасидан бироз жанубда жойлашган булиб, бу ахолининг табиий усишининг юкори сур'атларига олиб келадиган базани яратди.

Иккинчи гурухдаги Беруний тумани хам биринчи гурух туманлари каби республиканинг жанубий минтакаси булиб, табиий усиш сур'ати бирмунча юкори, ^онликул туманида тугилиш курсаткичи бошка марказий туманларга нисбатан юкори. Тахиатош вилояти ахолисининг усишига Тахиатош шахрининг туманга айлантирилиши сезиларли таъсир курсатди, 2016 йилда унинг таркибига Хужайли вилоятининг 3 та ВДК киритилган. Нукус шахри ахолисининг динамикаси ички миграция, айникса, шимолий вилоятлардан куплиги билан боглик.

Учинчи гурух туманлари ахолисининг усиш сур'ати ^оракалпогистон Республикаси буйича уртача курсаткичга якинрокдир.

Орол денгизи инкирози туйгусини биринчи булиб туртинчи гурухдаги Бузатов, Муйнок ва Тахтакупир туманлари ахолиси хис килмокда. Бу худудлар ахолиси орасида ташки ва ички миграция юкори булиб, коракалпокларнинг пойтахт Нукус шахри ва унинг

атрофида, козокларнинг ^озогистон Республикасига кучиши ахоли динамикасига салбий таъсир курсатди. Нукус вилояти ахолисининг камайишига асосан икки омил сабаб булмокда. Биринчиси, пойтахтга куплаб кучиб келаётганлар, иккинчиси, Нукус вилояти хисобидан Нукус шахрининг ер майдони ва ахолисининг купайиши, яъни урбанизация жараёни куриб чикилади. Хужайли вилояти ахолисининг кискаришига Тахиатош шахрининг 2016 йилда Хужайли вилоятининг 3 та ВДК киритилган туманга айлантирилиши сезиларли таъсир курсатди.

Ахоли усишининг секинлашиши ва миграциянинг салбий окибатлари, иктисодий тизимнинг социализмдан бозор иктисодиётига утиши, Ороль денгизининг куриши минтака экологиясига таъсир курсатмокда [3].

^оракалпогистонда ахоли сонининг усишидаги худудий фарклар хам уларнинг ахоли улушининг узгаришига олиб келди. Масалан, 1991-2021 йилларда шахар ахолиси улуши 48,2 фоиздан 48,7 фоизга, кишлок ахолиси 51,8 фоиздан 51,3 фоизга узгарди.

Худудда ахоли сонининг усиши ёки камайишига унинг табиий купайиши ва миграция жараёнлари хамда маъмурий-худудий тузилмадаги узгаришлар таъсир курсатади. Бирок, ахолининг усишида табиий усиш асосий роль уйнайди. Утган барча асрларда ^оракалпогистон ахолисининг усишида асосий роль уйнади. Бирок кейинги йилларда минтакада экологик, ижтимоий-иктисодий ва демографик омиллар таъсирида ахолининг табиий усиши кескин камайиб кетганига карамай, миграциянинг салбий сальдосини коплашда давом этмокда. Факат якин 5-6 йил ичида ахолининг табиий усишининг бироз усишини куришимиз мумкин. ^уйидаги маълумотлар тахлили шуни курсатадики, ^оракалпогистонда ахолининг табиий усишининг узгаришига тугилишнинг кескин камайиши таъсир курсатди. Ахолининг табиий усиши 1990 йилларгача давом этди. Тугилиш коеффициенти 1991 йилдаги хар минг кишига 36,9 кишидан (ппм) 2005 йилда 14,8 кишига ёки 40,1% га камайди. 2021 йилга келиб бу курсаткич 20,6 кишига етди. Бу жараённинг бироз кучайишининг асосий сабаби 1980-1990 йилларда тугилишнинг юкори булганлиги ва уша йилларда тугилганларнинг хозир турмушга чикаётгани билан боглик.

Бу даврда тугилиш билан бирга ахоли улимида хам катор узгаришлар юз берди. 1991 йилдан 2019 йилгача бу жараён 6,8 промилледан 4,5 промиллегача камайди. Ахоли улимининг камайиши давлатнинг ижтимоий сохадаги, айникса тиббиётдаги фаолияти билан боглик [4].

Ахолининг тугилиш ва улим даражасидаги бундай узгаришлар, уз навбатида, унинг табиий усишига хам таъсир килади. Бу даврда ахолининг табиий усиши 30,1 промилледан 17,3 промиллега камайди. Демографик жараёнлар нуктаи назаридан шахар ва кишлок жойлари бир-биридан кескин фарк килади. Тадкикот йиллари давомида шахарларда тугилиш коеффициенти 34,6 промилле промилледан 21,3 промиллега, улим курсаткичи 6,3 промилледан 5,4 промиллега, табиий усиш эса 28,3 промилледан 15,9 промиллега камайди. ^ишлок жойларда эса тугилиш коеффициенти 39,1 промилледан 23,2 промиллега, улим 7,3 промилледан 5,4 промиллега, табиий усиш 31,8 промилледан 17,8 промиллега камайди (2-жадвал).

2-жадвал

^оракалпоFистон Республикаси ахолисининг демографик курсаткичлари (1000

ахолига)

Tumanlar va viloyatlar Tug'ilish Umumiy o'lim Tabiiy

1 133^Н

2019 2019 2019

Qoraqalpog'iston Respublikasi 21,8 4,5 17,3

Tumanlar:

Amudaryo 25,6 4,3 21,3

Beruniy 25,7 4,6 21,0

Kegeyli 19,7 5,3 14,4

Mo'ynoq 21,4 4,8 16,5

Nukus tumani 24,6 5,6 19,0

Taxiatosh 20,2 5,0 15,1

Taxtakupir 18,0 4,4 13,6

To'rtko'l 23,1 4,4 18,7

Xuzayli 20,8 4,6 16,3

Chimboy 21,2 4,5 16,6

Shumanay 17,7 4,4 13,4

Ellikqala 24,7 3,8 20,9

Jonlikul 22,1 4,4 17,7

Karauzyak 18,1 4,3 13,7

Qo'ng'irot 21,1 4,6 16,5

Nukus shahri 18,3 4,4 13,9

Ижтимоий-иктисодий, демографик ва экологик омиллар натижасида ахолининг табиий усишида минтакавий фарклар мавжуд булиб, кишлок жойларида бундай жараён кескин фаркланади. 1991 йилда ^оракалпогистонда тугилиш коеффициенти 36,9 промиллени ташкил этди, энг паст курсаткич Нукус шахрида (31,9%), энг юкори курсаткич ^онликул вилоятида (45,0%) булди. ^оракалпогистонда тугилиш коеффициенти йилдан йилга камайиб, 2021 йилда 20,6 промиллени, худудларда эса тахминан 15-23 промиллени ташкил этади. Энг паст курсаткич Шуманай туманида (15,3 фоиз), энг юкори курсаткич Элликкалъа туманида (23,9 фоиз) кайд этилди.

Алохида таъкидлаш керакки, урганиш даврида ахолининг тугилиш даражаси узгариб турарди. Бинобарин, унинг уртача курсаткичлари шахар ва кишлок ахолисининг тугилиш даражасидаги фаркларни аниклаш учун ишлатилиши мумкин ва шу асосда уларни куйидаги гурухларга булиш мумкин:

биринчи гурухга тугилиш даражаси юкори булган Амударё, Беруний, Нукус, Турткул ва Элликкалъа туманлари киради;

Иккинчи гурухга нисбатан тугилишнинг уртача коэффициенти Кегейли, Хужейли, ^анликул, ^унгирот, ^ораузёк, Муйнок, Чимбой туманлари хамда Нукус шахрида;

Учинчи гурухга тугилиш даражаси паст булган Бузатов, Тахиатош, Тахтакупир, Шуманай туманлари киради.

1991 йилдан 2019 йилгача булган даврда ахолининг тугилиш ва улим коеффициентларида хам узгаришлар руй берди, бу курсаткич промиллега 6,8 дан 4,5 промиллегача камайди. Албатта, бу курсаткич тугилиш жараёнидаги узгаришлардан паст, аммо улимнинг кискариши минтаканинг ижтимоий хаётида алохида урин тутади. Сабаби,

ахолининг улим даражаси унинг яшаш шароитлари, айникса, атроф-мухит шароитлари билан боглик.

^оракалпогистоннинг жанубий вилоятлари, айникса, тугилиш ва табиий усишнинг юкори курсаткичлари, шунингдек, улим даражаси пастлиги билан ажралиб туради. Табиий усиш ^онликул ва Шуманай туманларида хам юкори, аммо бу худудларда улим даражаси уртача эди.

Бундан ташкари, ахолининг миллий таркибида катта узгаришлар руй берди. Масалан, 1979 йилдан 2021 йилгача булган даврда худудда коракалпоклар сони 31,1 фоиздан 36,9 фоизга, узбеклар 31,5 фоиздан 40,3 фоизга, козоклар 27,0 фоиздан 15,5 фоизга, руслар 2,4 фоиздан 0,54 фоизга ошган. бошка миллат вакиллари 2,6 фоиздан 0,9 фоизга камайди, туркманлар эса 5,4 фоиздан узгаришсиз колди.

Хулоса. Хулоса килиб айтиш мумкинки, ^оракалпогистонда содир булаётган демографик жараёнлар минтакавий фаркларни келтириб чикаради, улар ахолининг усиши, жойлашуви, миграцияси, табиий усиши: тугилиш ва улим коеффициенти ва хоказоларда намоён булади.

^оракалпогистон вилоятида ахолининг урнашиб бориши узок тарихга эга. Вилоят ахолисининг жойлашишига тарихий, кейин эса миллий-этник, табиий мухит, ижтимоий-иктисодий ва демографик омиллар таъсир курсатади ва ахоли узок вактдан бери Амударё дельтасида, дехкончилик учун фойдаланиладиган ерларда яшаб келган. Устюрт платоси,

^изилкум чули ва Ороль денгизининг кургокчил кисми - республика худудининг салмокли кисмини эгаллаган Оролькум чулида бир неча ахоли пунктларини хисобга олмаганда деярли ахоли сони деярли йук.

Худудларда ахоли зичлигидаги тафовутлар кишлок жойларидаги ер майдонларининг катталиги билан, сийрак ахоли пунктлари эса уларнинг иктисодий ривожланиши билан боглик булиб, бугунги кунда Амударё ва унга туташ каналлар буйлаб ахоли зич жойлашганлиги сузимизнинг тасдигидир.

Использованные источники:

1. Основные показатели социально-экономического развития Республики Каракалпакстан. - Нукус, 1991-2021.

2. Солиев А. Экономическая и социальная география Узбекистана. Т.,

3. «Университет». 2014. 307 с.

4. Ембергенов Н.Ж., Ходжаева Г.А., Алланазаров К. Прирост населения Республики Каракалпакстан. Наука и образование в Каракалпакстане. №2, 2017. 37 с.

5. Сауханов Ж.К. Утемуратов Р.Б. "Воспроизводство структуры населения и браков" Электронный научный журнал «Бюллетень науки и практики», Москва №5. - 2017. - Б. 8-19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.