Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ СОНИНИНГ ЎСИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ СОНИНИНГ ЎСИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
233
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДЕМОГРАФИК САЛОҲИЯТ / БАҲОЛАШ / КОМПЛЕКС / МЕҲНАТГА ЛАЁқАТЛИ ЁШ / ДЕМОГРАФИК ДИВИДЕНТ / БОСқИЧ / МЕЗОН

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дуснаев Ш.Э.

Ушбу мақолада сўнги йилларда Ўзбекистон аҳолисининг юқори сураътларда ўсиб бораётгани, МДҲ ва дунёдаги ўрни келтрилган. Шунингдек, мустақиллик йилларидан бугунги кунгача ҳудудларда яшаётган аҳоли, ёш таркиби ва уларнинг зичлиги каби кўрсаткичларнинг ўзгариш тенденциялари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POPULATION GROWTH TREND IN UZBEKISTAN

In this article, the population of Uzbekistan has grown rapidly in recent years, the place of the CIS and the world is mentioned. Trends in changes in such indicators as population, age structure, page density, from the years of independence and stability to the present day, are revealed.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ СОНИНИНГ ЎСИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ»

Дуснаев Ш.Э. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статитика агентлиги, бошцарма бошлиги уринбосари, Кадрлар малакасини ошириш ва статистик тадцицотлар институти мустацил изланувчиси

УЗБЕКИСТОНДА А^ОЛИ СОНИНИНГ УСИШ ТЕНДЕНЦИЯСИ

Аннотация. Ушбу мацолада сунги йилларда Узбекистон ауолисининг юцори сураътларда усиб бораётгани, МДХ, ва дунёдаги урни келтрилган. Шунингдек, мустациллик йилларидан бугунги кунгача уудудларда яшаётган ауоли, ёш таркиби ва уларнинг зичлиги каби курсаткичларнинг узгариш тенденциялари очиб берилган.

Таянч суз ва иборалар. демографик салоуият, бауолаш, комплекс, меунатга лаёцатли ёш, демографик дивидент, босцич, мезон.

Dusnaev Sh.E.

head of department of census methodology and work with cartographic materials of Statistics Agency under the President of the Republic of

Uzbekistan independent researcher (PhD) advanced training institute personnel and statistical research under the Agency of Statistics under the President of the Republic of Uzbekistan

POPULATION GROWTH TREND IN UZBEKISTAN

Annotation. In this article, the population of Uzbekistan has grown rapidly in recent years, the place of the CIS and the world is mentioned. Trends in changes in such indicators as population, age structure, page density, from the years of independence and stability to the present day, are revealed.

Basic words and phrases. demographic provision, complex, working age, demographic dividend step, criterion.

Х,ар кандай давлатни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришда демографик жараёнларнинг урни катта булиб, ахоли сонининг усиши, жойлашиши, демографик таркиби ва бошка купгина мухим жихатларини илмий урганиш катта ахамиятга эга. Чунки ахоли хам ишлаб чикарувчи куч, хам истеъмолчи сифатида жамият тараккиётида хал килувчи ахамиятга эга. Айникса бозор иктисодиёти шароитида режалаштирилган иктисодиётдан фаркли уларок, демографик жараёнларга янгича ёндашишни такозо этмокда. Республикадаги баркарор ва самарали

иктисодиётни шакллантиришга каратилган иктисодий ислохотлар марказида демографик вазият туради.

Демографик вазият мураккаб ижтимоий, иктисодий ва сиёсий жараён булиб, мамлакат ахолиси уртасидаги туFилиш, улим, табиий купайиш ва миграцияда уз аксини топади. Бугунги кунда Узбекистонда узига хос демографик вазият вужудга келди ва у ахоли усиш суръатининг усиши, тугилиш даражасининг ортиши, улим курсаткичларининг камайиши, шу билан бир вактда мехнатга лаёкатли ёшдаги ахоли сонининг купайишида намоён булмокда.

Узбекистон МДХдаги энг юксак демографик салохиятга эга давлат хисобланиб, 2021 йилда минтака ахолисининг 11,9 фоизи ва Марказий Осиё минтакасининг 46,7 фоизи мамлакатимиз хиссасига туFри келган [1].

Ахоли сони Узбекистон 242 та давлат ичида 41-уринда, МДХ, мамлакатларида Россия ва Украинадан кейин 3-уринда туради [2].

Республикамиз ахолиси юкори суръатда купаяётган давлатлар каторига киради. 1991 йилда ахоли сони 21 106,3 минг нафарни ташкил этган булса, 2022 йилда бу курсаткич 36 024,9 минг нафарга етган ёки 70,7 фоизга купайган (2022 йил учун маълумотлар дастлабки уисобланади) [3].

Доимий ахоли сони уртача йилига 1991 йилда - 498,6, 2000 йилда - 325,4, 2015 йилда - 552,8 минг кишига купайган булса, 2022 йилда 753,6 минг кишига усган.

40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0

34558.9

35271.3 36024-9

■ 1991 В2000 В2010 В2020 "2021 «2022

1-расм. Узбекистон Республикаси ахолиси сони, минг киши

Мустакиллик йилларида (1991-2022 йиллар) доимий ахоли сони Сурхондарё вилоятида 2,0 мартага, Кашкадарё (98,7%), Наманган (87,6%), Андижон (81,3%) ва Самарканд (82,5%) вилоятларида юкори суръатда усди.

Республика ахолисининг карийб ярми (49,7%) Самарканд (11,4%), ФарFOна (11,0%), Кашкадарё (9,7%), Андижон (9,2%) ва Тошкент (8,3%) вилоятларида яшайди.

Ахолининг зичлиги хам ортиб бормокда, хусусан 1991 йилда 1 км.кв. ер майдонига 46,1 нафар ахоли туFри келган булса, 2022 йилга келиб бу курсаткич 80,2 кишига тенг булган. Ахолининг зичлиги Андижон (772,7 нафар), ФарFOна (584,8 нафар) ва Наманган (405,1 нафар) вилоятларида юкори.

Ахолининг 50,9 фоизи (18335,7 минг киши) шахар жойларида истикомат килади. Шахарларни комплекс ривожлантириш буйича олиб борилган кенг камровли ислохотлар натижасида шахар ахолиси сони 1991 йилдаги 8450,0 минг кишидан 2022 йилда 18335,7 минг кишига ёки 2,2 мартага купайди.

Мустакиллик йилларида (1991 -2022 йиллар) кишлок ахолиси сони 12656,3 минг кишидан 17689,2 минг кишига ортгани холда жами ахоли таркибида улуши 60,0 фоиздан 49,1 фоизга камайди.

Узбекистон Республикасида ахоли таркибида жинслар уртасидаги нисбат деярли тенг. Республика ахолисининг жинсий таркибида эркаклар -50,3, аёллар 49,7 фоизни (2022 йил) ташкил этади. Мустакиллик йиллари аёллар сони 67,8 фоизга, эркакларники эса 73,6 фоизга ортган.

Узбекистон Республикаси ахолисининг 31,7 фоизини мехнатга лаёкатли ёшдан кичик (0-15 ёш), 56,8 фоизини мехнатга лаёкатли (16-54 ёшдаги аёллар, 16-59 ёшдаги эркаклар), 11,5 фоизини мехнатга лаёкатли ёшдан катта (55 ва ундан юкори ёшдаги аёллар, 60 ва ундан юкори ёшдаги эркаклар) ахоли ташкил этади.

Мустакиллик йиллари мехнатга лаёкатли ёшдан кичик ахоли сони 9117,7 минг кишидан 10 997,9 минг кишига ёки 20,6 фоизга ортди. Республика ахолисининг учдан бир кисмини ташкил киладиган мехнатга лаёкатли ёшдан кичик ахоли 2030-2050 йилларда мехнатга лаёкатли ёшдаги ахолига утиши хисобидан "демографик дивиденд" олиш

имкониятини беради.

| мехнатга лаёкатли ёшдан кичиклар

| мехнатга лаёкатли ёшдагилар

> мехнатга лаёкатли ёшдан катталар

2-расм Узбекистонда ахоли ёш гурухлари,

%

Узбекистонда ахолининг асосий кисмини мехнатга лаёкатли ёшдаги ахоли ташкил этиб, 1991 йилда уларнинг сони 10 352,9 минг кишини ташкил килган булса, 2022 йилга келиб 20 464,5 минг кишига етган ёки 97,7 фоизга купайган.

Узбекистон демографик курсаткичларига кура, "илк демографик дивиденд" боскичига мансуб давлатлар каторига киради. БМТнинг "Дунё ахолишунослиги истикболлари" мавзусида утказган тадкикотига кура, 2048 йилга келиб Узбекистон ахолисининг энг катта кисмини (27,6 миллион нафар) мехнатга лаёкатли фукаролар (15-64 ёш) ташкил этади.

Жами ахоли таркибида мехнатга лаёкатли ёшдаги ахоли улушининг устунлик килиши, хар йили мехнат ёшига уртача 600 мингга якин ёшларнинг кушилиши уларнинг иш билан бандлигини таъминлашни, янги иш уринлари ташкил этишни такозо этади.

1950-1965 йилларда туFилишнинг юкори даврида туFилган ахолининг бугунги кунда кариялар сафига утиши хисобидан мехнатга лаёкатли ёшдан катта ахоли сони юкори суръатда усмокда. Жумладан, мазкур гурухдаги ахоли сони 1991 йилдаги 1 635,7 минг кишидан 2022 йилда 4 128,1 минг кишига ёки 2,5 мартага, жами ахоли таркибидаги улуши эса мос равишда 7,7 фоиздан 11,2 фоизга ортди.

БМТ демографлари томонидан кариш жараёнини бахолаш максадида уч боскичли мезон ишлаб чикилган. Унга кура, 65 ва ундан юкори ёшдаги ахоли улуши 4,0 фоиздан кам булса - демографик ёш, 4,0-7,0 фоиз булса -кексайиш бусаFасида, 7,0 фоиздан ошса худуд ахолиси демографик кекса хисобланади [4].

2021 йилда Узбекистон Республикаси ахолисининг ёш таркибида 65 ва ундан юкори ёшдагилар салмоFи 5,1 %ни ташкил этди. Демак, халкаро мезонлар буйича Узбекистон Республикаси "демографик кексайиш бусаFасида"ги мамлакатлар каторига киради.

Узбекистон ахолисининг ёш таркибида мехнатга лаёкатли ёшдаги ахоли улушининг юкорилиги иктисодий ривожланиш учун демографик имконият хисобланади. БМТнинг Ахолишунослик жамFармасининг молиявий кумагида махаллий ва хорижий экспертлар томонидан амалга оширилган прогноз натижаларига кура, Узбекистон Республикасида 2050 йилгача "демографик имкониятлар ойнаси" очик булади.

Узбекистон Республикасида ахолининг ёш-жинс таркибидаги узгаришларни яккол тасаввур килиш учун ёш-жинс пирамидаси тузилди (1-расм).

1991 йил 1 январь холатига 2022 йил 1 январь холатига

аёллар эркаклар

3-расм. Узбекистонда ахолининг ёш пирамидаси, минг киши

Ёш-жинс пирамидадан куриниб турганидек, 1991 йил 0-4, 5-9, 10-14, 15-19 ва 20-24 ёш гурухидаги ахоли сони купчиликни ташкил этган. 2022 йилги пирамидада эса 0-4, 25-29 ва ундан юкори ёш гурухидаги ахоли сони куп булган. Мазкур холат куйидаги омиллар билан боFлик:

1. 1965-1990 йилларда республика буйича туFилишнинг юкори курсаткичи кайд этилган. Жумладан, туFилишнинг умумий коэффициенти 1965 йилда - 34,7, 1985 йилда - 37,2, 1991 йилда - 33,7 промиллени ташкил этган. Мазкур йилларда туFилган ахолининг 1991 йилда 0 -25 ёшга, 2022 йилда 30-56 ёшга кирганлиги боис ахолининг ёш таркибида мазкур гурухдаги ахоли сони купчиликни ташкил этган.

2. ТуFилишнинг камайиш тенденцияси кузатилган 1992-2006 йилларда туFилган ахолининг 2022 йилда 15-29 ёшга кирганлиги боис 3-расмдаги пирамидада мазкур ёш гурухидагилар сони камайган.

Адабиётлар руйхати:

1. http://new.cisstat.org/.

2. :// gtmarket.ru/ratings/world-population.

3. https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/demography-2.

4. Abdurahmonov Q.X., Abduramanov Х.Х. Demografiya. Укув кулланма. -Т.: ^ыг, 2011. - 96 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.