Научная статья на тему 'Ўзбекистон Республикасида аҳоли бандлигининг ёш-жинсий хусусиятлари'

Ўзбекистон Республикасида аҳоли бандлигининг ёш-жинсий хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
493
64
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳоли сони / демографик ҳолат / бандлик / аёллар бандлиги / меҳнат унумдорлиги / иш билан бандлик статистикаси / population / demographics / employment / women's employment / labor productivity / employment statistics.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қаюмов Абдуҳаким Абдухамидович, Захирова Гулнора Мухамадиевна

Мақолада Ўзбекистон Республикаси аҳолиси, унинг ёш-жинсий таркиби хусусиятлари, мамлакат аҳолисининг вилоят ва минтақалар кесимидаги бандлиги, иқтисодиёт тармоқларида банд бўлган аёллар сони ва салмоғи ўрганилган ва баҳоланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENDER AND AGE FEATURES OF EMPLOYMENT OF THE POPULATION IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

In this paper we study the population of the Republic of Uzbekistan, features of its gender and age structure, employment on areas and regions, the number and proportion of employed women by economic sector.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон Республикасида аҳоли бандлигининг ёш-жинсий хусусиятлари»

Каюмов А.А.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Минтакавий иктисодиёт ва менежмент» кафедраси профессори, география фанлари доктори Захирова Г.М.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси укитувчиси

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА АДОЛИ БАНДЛИГИНИНГ ЁШ-ЖИНСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

ЦАЮМОВ А.А., ЗАХИРОВА Г.М. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА АЦОЛИ БАНДЛИГИНИНГ ЁШ-ЖИНСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада Узбекистон Республикаси ах,олиси, унинг ёш-жинсий таркиби хусусият-лари, мамлакат ах,олисининг вилоят ва минтакалар кесимидаги бандлиги, иктисодиёт тармокларида банд булган аёллар сони ва салмоFи урганилган ва бах,оланган.

Таянч иборалар: ах,оли сони, демографик х,олат, бандлик, аёллар бандлиги, мех,нат унумдорлиги, иш билан бандлик статистикаси.

Н.АЮМОВ А.А., ЗАХИРОВА Г.М. ПОЛО-ВОЗРАСТНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЗАНЯТОСТИ НАСЕЛЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН

В статье изучается население Республики Узбекистан, особенности его половозрастной структуры, занятость населения по областям и регионам, оценка численности и доли занятых женщин по отраслям экономики.

Ключевые слова: численность населения, демографическая ситуация, занятость, занятость женщин, производительность труда, статистика занятости.

QAYUMOV A.A., ZAHIROVA G.M. GENDER AND AGE FEATURES OF EMPLOYMENT OF THE POPULATION IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

In this paper we study the population of the Republic of Uzbekistan, features of its gender and age structure, employment on areas and regions, the number and proportion of employed women by economic sector.

Keywords: population, demographics, employment, women's employment, labor productivity, employment statistics.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Ацоли бандлиги, жумладан ёшлар ва аёлларнинг иш билан таъминланганлиги масаласи республикамизда энг долзарб масалалардан бири цисобланади. Ушбу масала-нинг деярли ярим асрдан ортиц давр давомида долзарб ацамиятга эгалигини купчилик олим ва мутахассислар яхши билишади.

Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожланти-риш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им усту-вор йуналишларига баFишланган Вазир-лар Мах,камаси мажлисидаги маърузасида иктисодиёт ва хизмат сох,асининг баркарор юкори суръатларда усиши жуда мух,им устувор вазифа эканлиги, ах,олини, дастав-вал касб-х,унар коллежлари ва олий укув юртлари битирувчиларининг иш билан бандлигини таъминлашни амалга ошириш учун зарур шарт-шароитлар яратилганли-ги таъкидлаб утилди. 2015 йилда 980 минг-дан зиёд иш уринлари барпо этилди, шун-дан 60 фоиздан ортиFи кишлок жойлар-га туFри келди. Коллежлар битирувчиларининг 480 мингдан зиёд кисми иш билан таъминланди. Маърузада 2016 йилда 990 минг янги иш уринлари барпо этиш назар-да тутилганлиги, ёшларни, айникса кишлок ёшларининг иш билан бандлик муаммоси-ни х,ал этиш мамлакатимиз учун энг долзарб масалалардан бири булиб колишлиги таъкидланди1.

Дарх,акикат, Узбекистан учун, айникса унинг кишлок жойлари, шах,арчалари, ки-чик ва урта шах,арчалари учун ах,олининг иш билан бандлигини таъминлаш якин ярим аср ичида долзарб масала х,исоб-ланган ва х,озирги вактда х,ам ана шундай булиб колмокда. Бу уринда ёшлар билан

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийин-чиликларга карамасдан, олиб бораётган ислох,от-ларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни из-чил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш х,исобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFиш-ланган Вазирлар Мах,камаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

бир каторда аёлларни х,ам иш билан таъминлаш масаласи ута мураккаб ва узига хос нозик масала эканлигини айтиб утиш зарур.

Узбекистонда ах,оли бандлиги масаласи мураккаб ва серкирра булганлиги сабаб-ли, уни иктисодчилардан ташкари социо-логлар, иктисодчи-географлар, демограф-лар ва бошкалар урганиб келмокда. Ах,оли бандлиги муаммоси билан шуFулланиб келган тадкикотчилар каторида академик Р.Убайдуллаева алох,ида уринга эгалигини айтиб утиш зарур. Чунки Р.Убайдуллаева ах,оли биндлигининг назарий масалала-ри билан бир каторда аёлларни иш билан таъминлаш муаммосини х,ам тадкик этган. Узбекистонда ушбу масалаларнинг у ёки бу жих,атларини М.Абдусалямов, Т.Ахмедов, О.Ата-Мирзаев, К.Абдурахмонов, А.Вахобов, А.Низомов, Д.Ортикова, А.Содиков, А.Сотвол-диев, Б.Рузметов, С.Салаев, Н.Шоюсупова, Н.Тухлиев, А.К,аюмов, А.К,одиров ва бошкалар тадкик этиб келмокда2.

Узбекистон жах,оннинг уртача ах,оли со-нига эга мамлакатлари каторига киради.

2 Каюмов А. Современное состояние экономики Узбекистана (макроэкономический анализ). // «Общественное мнение. Права человека». Гуманитарный журнал, 2014, №3. -С. 70; Салаев С., Каландаро-ва Ф. Ах,оли бандлигини таъминлашнинг демографик тенденциялари. / «Минтака ижтимоий-иктисодий ривожланишининг демографик муаммолари» мав-зусидаги республика илмий-амалий анжумани мате-риаллари. 3 март 2015 йил (1-жилд). - Урганч, 2015. -146-148-б.; Колосова Р.П. и др. Глобализация экономики и занятость населения. Учебное пособие. - М.: «ТЕИС», 2000, -С. 106; Ата-Мирзаев О. Демографическая ситуация Узбекистана и ее перспективы. // «Общественное мнение. Права человека». Гуманитарный журнал. 2014, №3. -С. 63.; Абдусалямов М., Алимов А., Мусиенко И. Производительные силы и совершенствования экономических связей Узбекистана. - Т.: «Фан», 1986; Рузметов Б. Комплексное развитие региона в условиях углубления экономических реформ. Автореф. дис. д.э.н. - Т., 1997; Садыков А.М. Основы регионального развития теория, методология, практика. - Т.: «Iqtisod-moliya», 2005.; Тухлиев Н. ва бошкалар. Узбекистон Республикаси иктисодиёти асослари. - Т.: «УзМЭ ДИН», 2006.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Мамлакат ах,олисининг сони 2014 йил бо-шида 30,5 миллион кишини ташкил этди.

Республикада 2013 йилда иш билан банд ах,олининг сони 12,5 миллион кишига тенг булди. Жами банд ах,олининг 12,9%и сано-атга, 27,2%и кишлок ва урмон хужалигига туFри келади. Хозирги вактда Узбекистонда мех,натга лаёкатли ёшдаги аёлларнинг 62 фоиздан ортик к,исми иктисодиётнинг турли тармокларида, бошкарув ва иш-лаб чикариш сох,аларида фаол мех,нат килмокда1. Иш билан банд булганларнинг ичида аёллар узининг муносиб уринларига эга. Аёлларнинг х,иссалари савдо ва уму-мий овкатланиш, соFликни саклаш, таълим, маданият ва санъат сох,аларида айникса салмоклидир.

Банд эркакларнинг асосий кисмини 2554 ёшдагилар ташкил этса, аёлларда бундай гурух,ни 16-49 ёшдагилар ташкил килади2. Банд ах,олининг уртача ёши эркаклар-да 37,6 ёшга тенг булса, ушбу курсаткич аёлларда 35,8 ёшни ташкил этмокда. Аёллар бандлигига хос ушбу хусусиятларни х,исобга олиш ах,амиятлидир. Бунинг учун эса жами аёллар сони, уларнинг канчаси мех,натга лаёкатли ёшдагилардан иборат-лиги, уларнинг х,удудий таркибини билиш мух,им х,исобланади.

Узбекистон жами ах,олиси, шу жумладан аёллар сони бирмунча тез усаётган жах,он мамлакатлари каторига киради. Мамлакат жами ах,олисининг сони 2003-2014 йил-ларда 25,7 миллион кишидан 30,5 миллион кишига етди ёки уртача йилига 1,7 фо-изга усиб борди. Шундан аёллар сони 12,9 миллион кишидан 15,2 миллион кишига етди ёки уртача йилига 1,7 фоизга купайди. Тах,лил этилаётган йиллар ичида шах,ар ах,олиси 9,4 миллион кишидан 15,6 миллион кишига етди ёки уртача йилига 6,5

1 Рахимова Н. Повышение роли и статуса женщин Узбекистана в годы независимости. // «Общественное мнение. Права человека». Гуманитарный журнал. 2014, №3. -С. 134.

2 Узбекистон ракамларда. 2014. Узбекистон Рес-

публикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2014. -64-б.

фоиздан усиб борди. Шах,ар ах,оли пункт-ларидаги аёллар сони 4,8 миллион кишидан 7,8 миллион кишига етди, уртача йил-лик усиш суръати 6,1 фоизни ташкил этди. Кишлок ах,олиси 16,8 миллион кишидан 14,9 миллион кишига камайди. Бунда Ва-зирлар Мах,камасининг Карорига биноан айрим катта кишлоклар ва йирик кишлок фукаролари йиFинлари марказларининг шах,арчалар каторига утказилиши х,ал килувчи роль уйнади. Натижада кишлок-лардаги аёллар сони 2003-2014 йилларда 8 миллион кишидан 7,5 миллионгача ёки 6,3 фоизга кискарди. Эркак ва аёллар нис-бати 2003-2014 йилларда 50,1:49,9 фоиздан 49,9:50,1 фоизга узгарди, яъни 2014 йилда эркакларнинг салмоFи аёлларникига нис-батан 0,2 фоизга устун булди3.

1-жадвалда жами ах,оли х,амда аёллар сони ва салмоFининг х,удудий таркиби кел-тирилган. Унга биноан 2014 йилда 2003 йилга нисбатан КоракалпоFистон Респуб-ликаси, Навоий, Сирдарё, Тошкент вило-ятлари х,амда Тошкент шах,рининг республика жами ах,олиси ва аёлларига нисбатан салмоFи камайган, бундай х,олат айникса КоракалпоFистон Республикаси х,амда Тошкент вилояти ва Тошкент шах,рида се-зиларли булди. Шу вактнинг узида Анди-жон, Кашкадарё, Наманган, Самарканд, Сурхондарё ва ФарFона вилоятларида жами ах,оли, шу жумладан, аёллар улушла-ри ошган. Кашкадарё, Самарканд ва Сурхондарё вилоятларида ушбу х,олат айникса сезиларли булди. Айни пайтда Бухо-ро, Жиззах ва Хоразм вилоятларида нис-бий курсаткичларда узгариш юз берма-ди. Бундай х,олат асосан туFилиш ва та-биий курсаткичлардаги фарклар билан боFланган. Ундан ташкари, айрим вилоят-

3 Йиллик статистик туплам. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотла-ри. - Т., 2005. -46, 47, 53-б.; Узбекистон ах,олиси. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015. -11-12-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

1-жадвал. Узбекистонда мавжуд ах,оли ва аёллар сони х,амда салмо^нинг х,удудий таркиби1

Минтакалар 2003 йил 2014 йил

Мавжуд ах,оли сони, минг киши Улуши, фоиз Аёллар сони, минг киши Улуши, фоиз Мавжуд ах,оли сони, минг киши Улуши, фоиз Аёллар сони, минг киши Улуши, фоиз

Узбекистон Республикаси 25802,0 100 12931,0 100 30492,8 100 15215,3 100

КоракалпоFистон Республикаси 1564,0 6,1 783,0 6,1 1736,5 5,7 867,2 5,7

Вилоятлар:

Андижон 2315,0 9,0 1160,0 9,0 2805,5 9,2 1390,4 9,1

Бухоро 1494,0 5,8 752,0 5,8 1756,4 5,8 880,4 5,8

Жиззах 1036,0 4,0 514,0 4,0 1286,8 4,0 611,6 4,0

Кашкадарё 2340,0 9,0 1168,0 9,0 2895,3 9,5 1437,1 9,4

Навоий 807,0 3,1 402,0 3,1 901,1 3,0 444,0 2,9

Наманган 2048,0 7,9 1022,0 7,9 2504,1 8,2 1236,4 8,1

Самарканд 2825,0 10,9 1419,0 10,9 3445,6 11,3 1720,3 8,1

Сурхондарё 1868,0 7,2 928,0 7,1 2308,3 7,5 1146,1 7,5

Сирдарё 672,0 2,6 340,0 2,6 463,8 2,5 380,0 2,5

Тошкент 2445,0 9,5 1226,0 9,5 2725,9 8,9 1365,9 9,0

ФарFона 2811,0 10,9 1409,0 10,9 3386,5 11,1 1885,0 11,1

Хоразм 1413,0 5,5 710,0 5,5 1684,1 5,5 873,8 5,5

Тошкент шах,ри 2154,0 8,4 1098,0 8,5 2352,9 7,7 1207,1 7,9

ларда (Навоий, Сирдарё, Тошкент вилоят-лари) бунинг негизида миграция жараён-лари х,ам ётади.

Юкоридаги узгаришлар шах,ар ах,олиси мисолида курилганда, улар яна х,ам яккол-рок кузга ташланади. Энг аввало, узгаришлар баъзи бир маъмурий-х,удудий булаклар доирасида сезиларли булганлигини таъ-кидлаб утиш зарур. Жумладан, Коракалпо-Fистон Республикасининг Узбекистон Рес-публикаси шах,ар ах,олиси салмоFидаги улу-ши 2014 йилда 2003 йилга нисбатан 8,1 фо-издан 5,5 фоизгача пасайди. Шунга ухшаш х,олат Тошкент вилояти ва Тошкент шах,ри курсаткичларида х,ам юз берди. Чунончи, Тошкент шах,рининг Республика шах,ар

1 Йиллик статистик туплам, 2004. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2005. 50-53-б. Узбекистон ах,олиси. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015.-11-34-б.

ах,олиси ва аёллари сонидаги улуши 2003 йилда тегишли тарзда 22,9 ва 23,1 фоиздан 2014 йилга келиб 15,1 ва 15,4 фоизга тушиб колди. Бундай узгаришлар республика шах,ар ах,олиси сони ва улушида булиб утган катта узгаришлар билан боFланган. Айни пайтда Андижон, Наманган, Кашка-дарё, Сурхондарё ва ФарFона вилоятлари-да шах,ар ах,олиси ва аёллари сонининг республика шах,ар ах,олиси ва аёллари сонидаги улушлари 1 фоиздан салкам 4 фоизгача (ФарFона вилояти) купайди.

Мазкур курсаткичларни республика минтакалари доирасида курсак, аёллар-нинг энг катта сони ва салмоклари х,озирги вактда ФарFона (31,4 фоиз), Тошкент (24,1 фоиз), Зарафшон (15,7 фоиз), Жанубий (13,2) минтакаларидаги шах,ар ах,оли пункт-ларига хос. Энг паст курсаткичлар Куйи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

2-жадвал. Узбекистоннинг шах,ар ах,оли пунктларидаги мавжуд ах,оли ва аёллар сони

х,амда салмо™1

Минтакалар 2003 йил 2014 йил

Мавжуд шах,ар ах,олиси Аёллар Мавжуд шах,ар ах,олиси Аёллар

сони, минг киши улуши, фоиз сони, минг киши Улуши, фоиз сони, минг киши улуши, фоиз сони, минг киши улуши, фоиз

Узбекистон Республикаси 9481,0 100 4719,6 100 15555,2 100 7809,8 100

K1оракалпоFистон Республикаси 765,0 8,1 384,5 8,1 862,0 5,5 433,5 5,5

Вилоятлар:

Андижон 691,0 7,3 344,2 7,3 1476,3 9,5 733,9 9,4

Бухоро 450,0 4,8 223,1 4,7 672,9 4,3 336,4 4,3

Жиззах 311,0 3,3 154,9 3,3 581,4 3,7 292,9 3,8

Кашкадарё 583,0 6,1 285,6 6,0 1250,8 8,0 622,4 8,0

Навоий 321,0 3,4 156,5 3,3 448,2 2,9 217,5 2,8

Наманган 769,0 8,1 376,6 8,0 1593,2 10,2 787,2 10,1

Самарканд 738,0 7,8 369,8 7,8 1324,8 8,5 669,6 8,6

Сурхондарё 364,0 3,8 179,3 3,8 831,5 5,3 417,2 5,3

Сирдарё 212,0 2,2 101,7 2,1 332,2 2,1 166,9 2,1

Тошкент 968,0 10,2 485,9 10,3 1338,5 8,6 676,6 8,7

ФарFона 804,0 8,5 402,7 8,5 1937,0 12,4 993,2 11,9

Хоразм 322,0 3,4 162,4 3,4 553,5 3,7 279,2 3,6

Тошкент шах,ри 2154,0 22,9 1092,4 23,1 2352,9 15,1 1200,0 15,4

Амударё (9,1 фоиз) ва Мирзачул (5,9 фоиз) минтакаларидаги шах,ар ах,оли пунктлари-га туFри келади. Ушбу курсаткичлар Фар-Fона минтакаси буйича шах,ар ах,олиси салмоFидан атиги 0,2 фоизга кам, Тошкент минтакасида эса, аксинча 0,4 фоизга куп ва х,оказо.

Узбекистан шах,ар ва кишлок ах,оли пунктларида аёллар билан эркакларнинг сони деярли фарк килмайди, фарк килса х,ам у катта курсаткич эмас. Лекин аёллар эркаклардан фаркли равишда узига хос ёш таркибига эга. Буни 3-жадвал маълумотла-ридан билиш мумкин. Ушбу маълумотлар-га кура, Узбекистонда туFилаётган бола-лар сони туFилиш коэффициенти пасаяёт-ганлигига карамасдан, туFиш ёшидаги аёл-

1 Йиллик статистик туплам, 2004. Узбекистон Рес-публикаси Давлат статистика кумитаси. -Т., 2005. -50-53-бетлар; Узбекистон ах,олиси. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015.-11-34-б.

лар мутлак сонининг усиши туфайли бир-мунча ошди. Бунинг натижасида 0-2 ёшда-ги болалар салмоFи 2003 йилдаги 6,1 фо-издан 2014 йилга келиб 6,4 фоизга етди. Бу курсаткичлар киз болаларда тегишли тарз-да 5,9 ва 6,2 фоизни ташкил этди. ТуFилган болалар ичида киз болаларнинг сони ва улуши уFил болаларнинг сони ва улушига нисбатан 0,4 фоизга ёки 65,2 минг нафарга кам булади. Ушбу тенденция кейинги ёш-ларда х,ам то 30 ёшгача уз кучини саклаб колмокда. Буни мех,натга лаёкатли ёшгача булган ёшдаги х,олат тасдиклайди. Узбекистонда мех,натга лаёкатли жами ах,оли улуши 2003 йилда 55,0 фоиздан 2014 йилга келиб 61,5 фоизгача кутарилди. Ушбу курсаткичлар аёллар уртасида 54,4 фоиздан 60,0 (эркакларда 63,2) фоизга етди.

Узбекистонда мех,натга лаёкатли ёшдан катта ах,оли гурух,ини 2014 йилда 7,9 фоизга эга булиши куп жих,атдан аёллар сонига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

3-жадвал. Узбекистон а^олиси, шу жу мл а дан аёлларнинг айрим ёш гурух,лари буйича так.симланиши1

Ёш гурух^ари 2003 йил 2014 йил

Мавжуд ах,оли Мавжуд ах,оли

жами аёллар эркаклар жами аёллар эркаклар

минг киши фоизи минг киши фоизи минг киши фоизи минг киши фоизи минг киши фоизи минг киши фоизи

0-2 ёш 1542,1 6,1 749,9 5,9 792,2 6,2 1895,0 6,2 912,0 6,0 983,0 6,4

0-15 мех,натга лаёк,атли ёшгача 9603,9 37,8 4698,0 36,9 4905,9 38,7 9116,6 29,9 4423,7 29,1 4692,9 30,7

16-59 (54) мех,натга лаёк,атли ёшда 13991,3 55,0 6934,2 54,4 7057,1 55,6 18814,0 61,7 9118,8 59,9 9695,2 63,5

60(55) мех,натга лаёк,атли ёшдан катта 1832,7 7,2 1111,2 8,7 721,5 5,7 2562,2 8,4 1672,8 11,0 889,4 5,8

Жами 25427,9 100 12743,4 100 12684,5 100 30492,8 100 15215,3 100 15277,5 100

Йиллик статистик туплам, 2004. Узбекистон Республикаси Давлат статистика к,умитаси. - Т., 2005. -50-53-6.; Узбекистон ах,олиси. Узбекистон Республикаси Давлат статистика к,умитаси. - Т., 2015. -11-34-6.

4-жадвал. Иктисодиёт тармокларида банд булганларнинг жинсий таркиби, фоизда1

2010 йил 2014 йил

аёллар эркаклар аёллар эркаклар

Иктисодиётда банд булганлар, жами шу жумладан куйидаги тармокларда 100,0 100,0 100,0 100,0

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Саноат 11,7 14,5 11,0 14,5

Кишлок ва урмон хужалиги 28,5 25,5 28,0 26,4

Курилиш 2,1 15,1 1,8 15,7

Транспорт ва алока 1,7 8,1 1,4 8,5

Савдо, умумий овкатланиш, таксимлаш ва тайёрлаш 12,6 9,1 12,9 9,4

Уй-коммунал хужалиги; ах,олига маиший хизмат курсатишнинг ноишлаб чикариш турлари 2,9 3,9 2,9 4,2

СоFликни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот 12,8 3,5 12,6 3,0

Таълим, маданият, санъат, илм-фан ва фанга хизмат курсатиш 20,6 8,2 20,0 7,4

Молия, кредит ва суFурталаш 0,5 0,6 0,5 0,5

Бошка тармоклар 6,6 11,5 8,9 10,4

6oF.nMK, булди. Ушбу ёш гурух,идаги аёллар-нинг республика жами ах,олиси уртасидаги улуши 2014 йилда 10,2 фоизга, эркакларни-ки эса атиги 5,5 фоизга тенг булди. Тах,лил 2003-2014 йилларда ах,оли таркибида аёл-ларнинг салмоFи 8,7 фоиздан 10,2 фоиз-гача усганини, эркакларники эса, аксин-ча, 5,7 фоиздан 5,5 фоизгача пасайганини курсатмокда. Мана шундай х,олат кишлок жойларда яна х,ам мураккаброк тусга эга. Чунки кишлок жойларда мех,нат ёшидан катта ёшдаги жами ах,оли улуши атиги 6,9 фоизга, шах,арларда 8,8 фоизга, аёллар сони эса 8,7 фоизга (шах,арларда 11,7 фоиз) тенг.

Мех,натга лаёкатли ёшдаги ах,оли хусу-сига келинадиган булса, уларга хос курсат-кичларни шах,арларда х,ам, кишлок жойларда х,ам асосан эркаклар таъминлаб бер-мокда.

Куп манбалар аёллар эркакларга нис-батан бир неча йил узокрок яшашини

1 Куйидагилар асосида муаллифлар томонидан тузилган: Узбекистон ракамларда. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015. -63-65-б; Йиллик статистик туплам, 2010. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2011.

курсатмокда. Бундай х,олатни ах,олининг уртача ёшидан х,ам билса булади. Ах,о-лининг уртача ёши тах,лил килинаётган йил-лар мобайнида 1,7 ёшга ошди ва 27,2 ёшни ташкил этди. Бунда аёлларнинг уртача ёши 27,8 ёшга, эркакларники 26,6 ёшга етди. Ушбу ижтимоий-демографик ах,амиятга эга курсаткич республика маъмурий-худудий булакларида бирмунча фарк килади.

Маълумки, кейинги йилларда Узбекистонда банд ах,олининг сони ва таркибида катта ижобий узгаришлар юз берди. Уму-ман олганда банд булган ах,олининг сони 2010-2014 йилларда 11,6 миллион киши-дан 12,5 миллион кишига етди ёки 7,8 фоизга ошди2. Шундан давлат секторида банд булган ах,оли сони камайиб, 2,3 миллион кишини ташкил этди. Нодавлат секторида банд булганлар сони 9,2 миллион киши-дан 10,2 миллион кишига, унинг жами банд ах,оли сонидаги салмоFи эса 81,3 фоизга етди3.

2 Узбекистон ракамларда. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015. -62-63-б.

1 Узбекистон ракамларда. Узбекистон Республи-

каси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2014. -61-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Иш билан банд аёллар таркибида хам жиддий узгаришлар юз берди.

4-жадвал маълумотлари аёллар ва эркаклар бандлигига маълум бир хусу-сиятлар хослигини билдирмокда. Асосан моддий ишлаб чикариш тармокларида банд аёлларнинг сони банд эркаклар-нинг сонидан анча кам эканлиги кузга ташланмокда. Шундай тармоклар каторига курилиш, транспорт ва алока киради. Шу билан бирга, айрим ноишлаб чикариш тармокларида, жумладан соFликни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот ва айникса таълим, маданият, санъат, илм-фан ва фанга хизмат курсатиш тармокларида банд аёллар сони куплиги яккол сезилади. Баъзи бир тармокларда эса банд аёллар ва эркаклар сонидаги фарк унчалик катта эмас.

Шундай тармоклар каторига сано-ат, молия, кредит ва суFурталаш х,амда кишлок ва урмон хужалиги киради. Айни пайтда саноатнинг айрим тармоклари доирасида аёллар ва эркаклар банд-лиги курсаткичлари уртасида хам катта фарклар кузатилади. Чунончи 0Fир саноат тармоклари, электр энергетика, ёкилFи саноати, курилиш материал-лари, кимё ва нефть-кимё тамрокларида асосан эркаклар ишласа, енгил ва озик-овкат тармокларида банд ахолининг купчилигини аёллар ташкил этади. Ма-шинасозлик саноати эса аёлларни хам, эркакларни хам иш билан таъминловчи тармок хисобланади.

Аёллар бандлигига хос яна бир ху-сусият уларни эркакларга нисбатан 1624, 25-29 ва 30-39 ёшларда бандлар-нинг купчилигини ташкил этишлиги билан боFланган. Ундан кейинги 40-49 ёш гурухида банд аёл ва эркакларнинг улуш-лари тенг, колган ёш гурухларида эса банд эркакларнинг устунлиги яккол кузга таш-ланади.

Банд аёл ва эркакларнинг таълимий да-ражаларида деярли фарк йук. Аёллар-да банд ахолининг 31,9 фоизи, эркаклар-да эса 32,0 фоизи олий маълумотга эга.

Урта махсус маълумотлилар доирасида банд аёллар банд эркакларга нисбатан юкорирок даражага эга (44,7 фоиз ва 33,5 фоиз). Урта ва туликсиз урта маълумот доирасида эса банд эркаклар аёлларга нисбатан юкори даражага эга (34,5 фоиз ва 23,4 фоиз) билан ажралиб туради.

Узбекистонда хозирги вактда 119 та шахар мавжуд булиб, улар ахолисининг сони ва функционал таркиби буйича бир-биридан ажралиб туради. Бундай фарк шахарлар бажараётган вазифалар, уларда мавжуд ахолининг сони билан бандлигида узининг аксини топмокда.

Агар куп функцияли Тошкент, Самарканд, Андижон, Нукус каби шахарларда аёлларга оид бандлик му-аммолари яккол кузга ташланмаса, бундай хулосани монофункционал, асосан 0Fир саноат ривожланган ёки сано-ат тармоклари умуман буш ривожланган шахарлар туFрисида билдирса булади.

Олмалик, Ангрен, Чирчик, Кувасой, Бек-обод каби шахарларнинг саноатида бит-та ёки иккита 0Fир саноат тармоFи, жумладан кора ва рангли металлургия (Беко-бод, Олмалик, Чирчик), ёкилFи саноати (Ангрен, Шаргун), электр энергетика (Та-хиатош, Ширин ва Нуробод шахарчалари), курилиш материаллари саноати (Кувасой, Охангарон) ривожланган булиб, аёллар мехнатига мос тармоклар бирмун-ча буш ривожланган ёки умуман ривож-ланмаган. ТуFри, хозирги вактда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ри-вожлантириш, махаллийлаштириш дасту-рини амалга ошириш натижасида катор шахарларнинг функционал таркибида ижобий узгаришлар юз бермокда. Яъни уларда аёллар мехнатига мос булган ишлаб чикариш (енгил ва озик-овкат сано-атлари доирасида) ва хизмат курсатиш сохалари ривожлантирилмокда.

Бундай ижобий узгаришлар Нукус, Бустон, Бухоро, Навоий, Самарканд, Карши каби шахар ахоли пунктларида эркаклар билан бир каторда аёлларни иш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

билан таъминлаш муаммосини ижобий х,ал этишга имкон яратмокда.

Маълумки, Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси томонидан 2009 йил 13 мартда кабул килинган «Узбекистон Республикаси ах,оли пунктларининг маъмурий-х,удудий тузилишини

такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги 68-сонли карорига биноан 965 та кишлок, дастав-вал кишлок фукаролари йиFинлари шах,арчалар каторига утказилди х,амда уларнинг умумий сони 1085 га етказилди. Шах,ар ах,оли пунктлари тармоFидаги сил-жишлар уларда мавжуд ах,оли сонида х,ам тегишли узгаришларга олиб келди. Шу билан бирга шах,арчаларнинг функционал таркибларида амалда деярли х,еч кандай узгариш юз бермади.

Таъкидлаш жоизки, саноат корхонала-рининг асосий кисми шах,арларга, энг ав-вало урта, катта ва йирик шах,арларга туFри келади. Ана шу конуниятни инобат-га олган х,олда «урбанизацияни элтувчи» вазифасини мамлакат пойтахти Тошкент шах,ри ва вилоят марказлари - ФарFона, Андижон, Самарканд, Бухоро, Карши билан бир каторда индустриал марказлар Асака, Олмалик, Ангрен, Чирчик, Кукон каби шах,арлар х,ам амалга ошираётганли-гини таъкидлаб утиш зарур. Ана шундай вазифаларни бажараётган шах,арчалар сони унча куп эмас. Улар каторига Нуро-бод, Учкулоч, Мурунтов кабиларни кири-тиш мумкин. Лекин тоF-кон саноат марказлари булган ушбу шах,арчалар урбани-стик белгиларга тулик эга эмас, чунки саноат уларда бир томонлама ривожланган, хизмат курсатиш сох,аси эса жуда паст да-ражага эга.

Саноатлаштириш даражаси энг юкори даражага эга Тошкент минтакаси Тошкент шах,ри ва Тошкент вилоятидан ташкил топган. Республикада саноат мах,сулоти ишлаб чикариш буйича Тошкент шах,ри

биринчи, Тошкент вилояти эса иккинчи уринни эгаллайди1.

Тошкент вилоятида саноатнинг х,удудий таркиби узига хос жих,атларга эга. Бунда Ангрен-Олмалик тоF-кон тумани алох,ида ах,амият касб этишлигини ай-тиб утиш зарур. Мазкур х,удуд таркибий жих,атдан Олмалик, Ангрен ва Ох,ангарон шах,арларида шаклланган саноат тугун-ларидан иборат. Вилоят х,удудида ундан ташкари, Чирчик, Бекобод, Янгийул каби шах,арлар саноат марказлари сифатида ажралиб туради.

Саноат тугунлари ва марказлари ичи-да Олмалик шах,ри алох,ида урин эгаллайди. Мазкур шах,ар мамлакат ва Мар-казий Осиё минтакаси доирасида ранг-ли металлургия, кимё, курилиш мате-риаллари, енгил ва озик-овкат саноа-ти тармокларининг юкори даражада ри-вожланганлиги билан ажралиб туради. Ангрен, Чирчик, Ох,ангарон, Бекобод шах,арлари туFрисида шунга якин фик-рларни билдириш мумкин. Вилоятдаги Ну-робод шах,арчаси эса узининг жуда йирик Янги-Ангрен ГРЭСи билан республика ва вилоятда жуда мух,им урин эгаллайди.

Бугунги кундаги асосий вазифа юкорида номлари келтирилган шах,арлардан кейин-ги уринларни эгаллаб турган шах,арлар ва айникса катта шах,арчаларнинг функционал таркибини, даставвал кайта ишловчи саноатни ривожлантиришни таъминлашга йуналтирилиши лозим. Факат ана шу йул шах,арларни мажмуали тараккий эттириш х,амда эркаклар билан бир каторда аёл-ларнинг х,ам иш билан таъминланишида яхши шароитлар яратиб беради.

Шундай килиб, Узбекистонда иш билан бандлик нуктаи назаридан аёллар сони ва таркибий курсаткичлари буйича эркаклар-дан жуда оркада колмаяпти, аксинча ай-рим параметрлари буйича х,атто улардан устун туради.

1 Узбекистон саноати. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2014. -18-20- б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бора-ётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, ху-сусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамла-катимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Ва-зирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи», 2016 йил 16 январь.

2. «Общественное мнение. Права человека». Гуманитарный журнал, 2014, №3.

3. «Минтака ижтимоий-иктисодий ривожланишининг демографик муаммолари» мавзусидаги илмий-амалий анжуман материаллари. 2015 йил 3 март (1-жилд). -Урганч, 2015. -146-148-б.

4. Абдусалямов М., Алимов А., Мусиенко И. Производительные силы и совершенствования экономических связей Узбекистана. - Т.: «Фан», 1986.

5. Садыков А.М. Основы регионального развития теория, методология, практика. - Т.: «Iqtisod-moliya», 2005.

6. Тухлиев Н. ва бошкалар. Узбекистон Республикаси иктисодиёти асослари. - Т., УзМЭ ДИН, 2006.

7. Колосова Р.П. и др. Глобализация экономики и занятость населения. Учебное пособие. - М.: ТЕИС, 2000. -С. 106.

8. Вахабов А.В. ва бошкалар. Жахон иктисодиёти ва халкаро иктисодий муноса-батлар. Дарслик. - Т.: «Baktriya-press», 2015.

9. Йиллик статистик туплам 2004. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2005.

10. Узбекистон ахолиси. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. -Т., 2015.

11. Узбекистон ракамларда. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2015.

12. Узбекистон саноати. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. -Т., 2015.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.