Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АҲОЛИСИНИНГ ҚАРИШИ ВА УНДАГИ ЎЗГАРИШЛАР'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АҲОЛИСИНИНГ ҚАРИШИ ВА УНДАГИ ЎЗГАРИШЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
92
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДЕМОГРАФИК ВАЗИЯТ / АҲОЛИ қАРИШИ / ДЕМОГРАФИК қАРИШ ИНДЕКСИ / ПЕНСИЯ / қАРИШ КОЭФФИЦИЕНТЛАРИ / ПЕНСИЯЛАР ВА ИЖТИМОИЙ СУғУРТА

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жалолиддинов Н.Х.

Мақолада Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг қариши ва ундаги ўзгаришлар кўриб чиқилган. Ўзбекистон ҳудудлари бўйича пенсионерларга тайинланган ўртача ойлик пенсия миқдори ва ҳудудий ҳусусиятларини ёритиб. Ишда аҳоли қариши демографик жиҳатларининг тарихий ва замонавий кўриниши баҳоланган ва улардаги ўзгаришларнинг сабаблари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AGING AND CHANGE OF THE POPULATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The article discusses the results of the population of the Republic of Uzbekistan, the aging process and the results of Y in it. Explanation of the average monthly pension awarded to pensioners in Uzbekistan and regional differences. The paper analyzes the historical and modern demographic aspects of population aging and analyzes the results of their change.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АҲОЛИСИНИНГ ҚАРИШИ ВА УНДАГИ ЎЗГАРИШЛАР»

Жалолиддинов Н.Х.

Узбекистон Миллий университети докторанти

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ А^ОЛИСИНИНГ ЦАРИШИ ВА

УНДАГИ УЗГАРИШЛАР

Аннотация. Мацолада Узбекистон Республикаси ауолисининг цариши ва ундаги узгаришлар куриб чицилган. Узбекистон уудудлари буйича пенсионерларга тайинланган уртача ойлик пенсия мицдори ва уудудий уусусиятларини ёритиб. Ишда ауоли цариши демографик жщатларининг тарихий ва замонавий куриниши бауоланган ва улардаги узгаришларнинг сабаблари таулил цилинган.

Калит сузлар: демографик вазият, ауоли цариши, демографик цариш индекси, пенсия, цариш коэффициентлари, пенсиялар ва ижтимоий сугурта.

Jaloliddinov N.Kh.

PhD student National University of Uzbekistan

AGING AND CHANGE OF THE POPULATION OF THE REPUBLIC

OF UZBEKISTAN

Annotation: The article discusses the results of the population of the Republic of Uzbekistan, the aging process and the results of Y in it. Explanation of the average monthly pension awarded to pensioners in Uzbekistan and regional differences. The paper analyzes the historical and modern demographic aspects of population aging and analyzes the results of their change.

Key words: demographic situation, population aging, demographic aging index, pension, aging coefficients, pensioner and social insurance.

Кириш. Дунё мамлакатларининг демографик вазиятига назар солсак, айрим мамлакатларда туFилиш даражасининг кескин ошиши кузатилса, айримларида улимнинг юкорилиги, туFилишнинг пастлиги туфайли, ах,оли сони, ёш-жинс таркибидаги узгаришлар юз бериши содир булмокда. Бу эса мамлакатларнинг иктисодий ва ижтимоий ривожланишида катор муаммоларни юзага келтиради.

Ах,олининг кексайиши жараёни XIX аср охири - ХХ асрнинг биринчи чорагида статистлар ва демографларнинг диккат марказига айланди. Ах,олининг кариши буйича собик СССРда А.Я.Боярский, Ж.Буржуа-Пич ва Францияда А.Сови, А^Шда эса Э.Коул ва бошкалар демографик изланишларни олиб борганлар. Албатта мамлакатимизда хам

бу борада катор илмий изланишлар олиб борилган. Шу уринда юртимизда демография сохасида илмий изланишларни амалга оширган М.К,орахонов, Р.Муллажонов, О.Ата-Мирзаев, А.К,аюмов, А.С.Солиев, М.Р.Буриева, З.Н.Тожиева, Х.Х.Мамадалиева, С.С.Зокиров, Х.Абдураманов каби олимларнинг ишларини келтириб утиш максадга мувофикдир.

Узбекистон худудида 1865- йилларда 3,3 млн ахоли истикомат килган[2]. Уша вактларда, ахолининг сони усиш суръати кичик даражада булишига асосий сабаб, ахоли турмуш даражаси ва тиббий хизмат курсатиш даражасининг пастлиги булган. 1897 йилга келиб эса ахолиси сони 3 млн. 948 минг кишига етган, яъни 32 йил мобайнида ахоли сони 19 фоизга купайган, бу даврда ахолининг усиш даражаси 0,5 фоизни ташкил этган. 1913-1940 йилларида Узбекистон ахолиси сони йилига 1,5 фоиздан усиб борди. Ахолининг усиши кейинги йилларда ахолининг демографик фаоллиги туфайли, ахолининг усиши жадал ривожланди. "1940-1959-йилларда ахолининг йиллик усиш суръати 1,1 фоизни ташкил этган булса, 1959 ва 1970 йилларда утказилган ахоли руйхати даврида ахолининг йиллик усиш суръатлари 3,35 фоизни ташкил этди"[1].Яъни мазкур йиллари ахоли купайиш суръатида анча силжиш булганлигини куриш мумкин.

Мустакилликка эришганимиздан сунг, Узбекистон ахолисининг юкори суръатлар билан усиши асосан, ахолининг табиий купайиши хисобига руй бермокда. Кейинги йилларда ахолининг сони хар йили 420 -440 минг кишига купаяётган булса, бу усишнинг асосий кисми табиий усиш туфайли содир булмокда[2].

Сунгги ун йил, яъни 2010-2020 йилларда эса ахолининг усишида катор узгаришлар кузатилган. Узбекистон ахолисининг умумий сони 2010 йилда 29,1 млн. кишини ташкил килган булса, 2020 йилда 33,9 млн. кишига етди. Урганилаётган ушбу даврда ахоли сони 4,781 млн. кишига купайган.

Узбекистонда ахоли сонининг купайиб бориши асносида унинг демографик таркибида хам жиддий узгаришлар кузатилмокда. Айникса, ахоли ёш таркибида кариялар микдорининг йиллар давомида ортиб бораётганлигини алохида таъкилашимиз лозим. ХХ асрнинг охири ва XXI асрнинг бошларида ахолининг ёш таркибида содир булган узгаришлар шуни курсатадики, бу давр дунёда, шу жумладан, Узбекистонда хам ахоли таркибида болалар улушининг камайиб, аксинча кариялар улушининг ортиб бориши билан тавсифланади.

Узбекистонда карияларни ижтимоий химоя тизими яхши йулга куйилган булиб, у албатта кариялар микдори узгариши билан чамбарчас боFликдир. К,арияларнинг республика микёсида купайиб бориши, уз навбатида, пенсия таъминоти тизимига жуда катта демографик босим булиб тушади. Хисоблаб чикилган ахолининг кариш индексига асосланган

холда худудлар ахолисининг кексайиш даражаси жахонда кабул килинган демографик мезонга кура уч гурухга ажратилди:

- биринчи гурухга - ахолиси нисбатан суст кексаяётган худудлар (20 фоиздан кам): К,ашкадарё, Самарканд, Сурхондарё ва Сирдарё вилоятлари;

- иккинчи гурухга - ахолиси уртача даражада кексаяётган вилоятлар (20- 30фоиз): K,оракалпоFистон Республикаси, Андижон, Бухоро, Жиззах, Навоий, Наманган, ФарFOна ва Хоразм вилоятлари;

- учинчи гурухга - ахолисининг кексайиши юкори даражада булган худудлар (30фоиздан баланд): Тошкент шахри ва Тошкент вилояти киради. Бундай гурухлаш ишлари кариялар сони ва салмоFининг динамикаси ва улар билан боFлик пенсия таъминотининг роли ва унинг ривожланишида, худудий таркибида мухим ахамият касб этади.

Пенсия таъминоти шаклланиши ва ривожланиши маълум тарихий йулни босиб утган булиб, уни шартли равишда беш боскичга ажратиш мумкин. Пенсия таъминоти ривожланишининг биринчи боскичи 1917 -1956 йилларни камраб олиб, «пенсия» тушунчасининг пайдо булиши билан таърифланади. 1917-1919 йилларда пенсия таъминоти юзасидан элликдан ортик декрет кабул килинган, уларнинг асосий FOяси мехнатга кобилиятсизларни ижтимоий жихатдан таъминлашни жамият зиммасига юклашдан иборат эди. 1930 йилда «Пенсиялар ва ижтимоий суFурта буйича нафакалар туFрисида»ги Низом ишлаб чикилган, 1956 йилда «Давлат пенсияси туFрисида»ги конун кабул килингунга кадар пенсиялар шу низом асосида тулаб келинган. Бу боскичнинг хусусияти ягона пенсия таъминоти тизимининг мавжуд булганлиги, пенсияга чикиш ёши эркаклар учун 60 ёш, аёллар учун 55 ёш килиб белгилангандир.

Иккинчи боскич 1956 йилда кабул килиниб, 1991 йилга кадар амал килган «Давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги конуннинг кабул килиниши ва илк бор ягона пенсия тизимининг шаклланиши билан характерланади.

Учинчи боскич - ижтимоий таъминот тизимида ислохотларнинг бошланиши ва унинг асоси булган "СССРда фукароларнинг пенсия таъминоти туFрисида"ги конуннинг 1990 йилда кабул килиниши билан белгиланади. Амал килиб келган пенсия тизимида фукароларга ишлаган даври муддатидан катъий назар, бир микдорда кексалик пенсияси тайинлаган булса, янги конунда эса куп иш стажига эга фукароларга пенсия таъминотида устунлик берилди.

Туртинчи боскич 1991-2005 йилларни уз ичига олиб, Узбекистон Республикасининг "Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида"ги конунининг кабул килиниши билан характерланди. Мазкур конуннинг негизи ва унинг бош-ка собик иттифок давлатларидан асосий фарки, пенсия хисоблаш схемасидир.

Бешинчи боскич уз ичига 2005 йилдан хозирги кунгача булган даврни камраб олади. Бу боскичнинг узига хос хусусияти Пенсия

тизимини туб ислохотларни амалга оширишдир. Х,озирги вактда Узбекистонда амал килаётган давлат пенсия дастури бирдамлик тизими асосида шаклланган. Бирдамлик пенсия тизими -ишловчиларнинг иш хаки жамFармасидан пенсия жамFармасига солик тулаш ва пенсия жамFармасидан пенсионерларга нафакалар тулашга асосланган [3]. Узбекистон Республикасида пенсия ва нафака олувчилар сони 2010 йил холатида 3070,0 кишини (ахоли сони буйича улиши 11 фоизни) ташкил этиб, аста-секинлик билан бу курсаткич 2016 йилгача 3026,2 кишига (9,6 фоиз)га пасайиб борди. 2020 йилда бу курсаткич 3825,2 кишини (11.1фоиз)га кутарилиб борди 2010 йилдан 2020 йилгача 755,2 кишига купайганини алохида такидлаб утиш лозим.

Хулоса. Тадкикотлар курсатишича, пенсия тизими самарали амал килиши учун пенсионерлар ва ишлаётган фукаролар уртасида маълум даражада мувозанат булиши лозим. Бирок, демографик прогнозлар республикада ахолининг кексайиш жараёни нисбатан тезлашишини ва бу мувозанат узгаришини, яъни кексаларнинг иктисодий фаол ахолига туFри келадиган демографик юки ортиб боришини курсатмокда.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Буриева М.Р., Тожиева З.Н., Саидов А. Узбекистоннинг бугунги демографик вазияти. Узбекистон география жамияти ахбороти. 21- жилд. Т., 2000. 188 б.

2. Z.N.Tojiyeva, F.A. Do'smonov. Demografiya -Т.:<<Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи>>2020.425 bet.

3. Kasimova G.A., Sholdorov D.A. Pensiya ta'minoti nazorati. Darslik. Toshkent.: 2017. 423 bet.

4. http://pfru.uz

5. http://www.stat.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.