Научная статья на тему 'Қаришжараёнининг демографик хусусиятлари'

Қаришжараёнининг демографик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
429
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
демография / геронтология / аҳоли / кексалар / ёш / пенсия ёши / биологик ёш. / demographics / gerontology / population / seniors / the elderly / young / retirement age / biological age

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Асқарова Муҳаббат Ибрахимовна

Мақолада хорижий давлатлар ва ўзбекистонлик олимларнинг қариш ёш гуруҳларини ўрганишга доир илмий назарий ёндашувлари таҳлил қилинган. Ўзбекистон аҳолиси таркибидаги кекса аҳоли вакиллари салмоғи ва уларнинг ижтимоий ҳаётларига алоҳида эътибор қаратилан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS OF THE AGING PROCESS

The article analyzes the scientific and theoretical approaches to the study of the age groups of elderly people. Particular attention is given to the proportion of the elderly population of Uzbekistan, and their social life.

Текст научной работы на тему «Қаришжараёнининг демографик хусусиятлари»

Ас^арова М.И.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети х,узуридаги «Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий тадкикот маркази илмий ходими

КАРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ДЕМОГРАФИК ХУСУСИЯТЛАРИ

АСЦАРОВА М.И. ЦАРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ДЕМОГРАФИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада хорижий давлатлар ва узбекистонлик олимларнинг кариш ёш гурух,ларини урганишга доир илмий назарий ёндашувлари тах,лил килинган. Узбекистон ах,олиси тар-кибидаги кекса ах,оли вакиллари салмоFи ва уларнинг ижтимоий х,аётларига алох,ида эътибор каратилан.

Таянч иборалар: демография, геронтология, ах,оли, кексалар, ёш, пенсия ёши, биологик ёш.

АСКАРОВА М.И. ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРОЦЕССОВ СТАРЕНИЯ

В статье проанализированы научно-теоретические подходы к исследованию возрастных групп старшего поколения в Узбекистане. Особое внимание уделяется потенциалу и социальной жизни пожилого населения Узбекистана.

Ключевые слова: демография, геронтология, население, пожилые, возраст, пенсионный возраст, биологический возраст.

ASKAROVA M. I. DEMOGRAPHIC CHARACTERISTICS OF THE AGING PROCESS

The article analyzes the scientific and theoretical approaches to the study of the age groups of elderly people. Particular attention is given to the proportion of the elderly population of Uzbekistan, and their social life.

Keywords: demographics, gerontology, population, seniors, the elderly, young, retirement age, biological age.

Одатда царилик цацида суз кетганда, беихтиёр хаёл-га ожизлик, царамлик, касаллик цолати келади. Йуц, цариликка касаллик деб эмас, аксинча комиллик палласи деб цараш керак. Чунки царилик - умрнинг энг мазмунли, серцосил фасли. Инсоннинг умри давомида йигилган яширин имкониятлари ёш ул*айганда очилиб, ацли тулишиб теран фикрлайди, кашфиётлар цилади. Шундай экан цариликдан цурциш эмас, цаёт давомида орттирилган тажрибага таяниб, ацлу шижоат билан ишлаш ва яшаш лозим.

Ёш жинсдан фаркли уларок, узгарувчан х,олат булиб, у доимо ортиб бора-ди. Ах,олининг ёш таркибини урганиш учун гурух,лаш, мутлак, нисбий ва уртача курсаткичлар, график ва бошка усуллар кулланилади. Лекин ёш таснифи инсон х,аётидаги айрим боскичларни ифодалай-ди. Шунинг учун инсонларнинг ёши билан боFлик жараёнларни урганишга кадимдан турли хил ёндашувлар мавжуд. К,адимги мутафаккирлар инсон умрининг х,аётийлик даврини йил фаслларига киёслашган. Ма-салан, Пифагор инсон умрининг 20 ёшгача булган болалик ва ёшликни камраб олувчи даврини «бах,ор», 20 ёшдан 40 ёшгача даврини «ёз», сермах,сул етуклик х,исобланган 40 ёшдан 60 ёшгача даврини «куз», кекса-лик х,исобланган 60 ёшдан 80 ёшгача даврини «киш», деб таърифлайди1.

Инсон умрининг карилик даврлари туFрисида фикр юритилганда буюк шоир Алишер Навоийнинг куйидаги муло-х,азаларини келтириб утиш уринлидир: «етти-саккиз ёшдин йигирма ёшкача... умр фусулининг2 навбах,ори ва х,аёт гул-шанининг шукуфаву3 гулзоридур», «йи-гирмидин уттуз бешгача... бу фусулнинг ёзидурким, йигитлик чашмасорининг4 x1аётбахшлиFининг оFозидур5», «уттуз беш-дин кирк бешга дегинча бу фусулнинг ха-зонидурким, тириклик боFининг барг-

1 Основы демографии: Учебное пособие. / П.И.Косов, А.Б.Берендеева. 2-е изд, доп. и пере-раб. - М.: «ИНФРА-М», 2010. -С.66-67.

2 Фаслининг.

3 Яшнаб, очилган, гуллаган.

4 Булоклари куп жой, чашмазор.

5 Бошланиши, илк, аввал, ибтидо.

резининг6 нишонидур», «Ва кирк беш-дин олтмиш якиниFичаким таъйин килса булFайким, бу фусулнинг кишидурким, ки-шининг х,ам кад била йулига кириб, замон ах,ли била хайрбод7 килишидур»8.

Уз даврининг етук олимлари томони-дан берилган фикрлар илмий жих,атдан таснифланганда, карилик ёш гурух,ларини урганишда биологик, х,укукий, ижтимоий-иктисодий, демографик нуктаи назардан ёндашиш мумкин эканлигини курсатади.

Ёш биологияда организмнинг туFилгани-дан бошлаб унинг усиши, ривожлани-ши, вояга етиши ва каришидан иборат х,аёти тавсифи. Яъни туFилгандан бошлаб муайян вактгача утган давр биологик ёш х,исобланиб, карилик, кексалик (кариш) эса организм х,аётининг ёшга боFлик муайян бир даври, мукаррар равишда юз бе-радиган жараёндир. Бу даврда аъзо ва ти-зимларда узига хос узгаришлар руй бериб боради, бу эса аста-секин организмнинг х,аётга мослашув имкониятлари сусайишига олиб келади. Одамларнинг кариш даври 75 ёшдан кейин бошланади (90 ёшдан ошган кишилар узок умр курувчилардир), бу фи-зиологик каришдир9.

Биология фанида одам х,аётининг кариш ёши гурух,и даврлари куйидагича тасниф-ланади:

6 Кузги барг, х,азонрезги.

7 Хайрлашиш, видолашиш.

8 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Учинчи том. Хазойин ул-маоний. - Т.: «Фан», 1988. -19-б.

9 Узбекистон миллий энциклопедияси. 10-том.-Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2005. -604-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

1. Кексалик даври - эркаклар 61-74 ёш; аёллар 55-74 ёш.

2. Нуронийлик даври - эркаклар ва аёл-ларда 75-90 ёш.

3. Умрбокийлик - 90 ёшдан юкори1.

Берилган таснифга кура, биология фанида

инсониятнинг бутун тана аъзолари инобатга олиниб, унинг ёш уртасидаги аклий, жисмо-ний х,аракатлари х,ам фаркланиши кузати-лади.

Кариш ёши гурухларига ижтимоий-икти-содий нуктаи назардан ёндашилганда куйи-дагича таснифланади:

1. Кариялар - 60-70 ёшдагилар. Бу гурух вакиллари, яъни аёллар ва эркаклар хам пенсия ёшига етган, лекин айрим кишилар, асосан эркаклар, мехнат фаолиятларини да-вом эттираётган ёки тухтатиш арафасида буладилар.

2. Кексалар - 70 ва ундан катта ёшдагилар. Бу гурух вакилларининг барчаси пенсия билан таъминланган ва мехнат фаолиятидан четлашган булади2. Бу ёндашувда инсоннинг мехнат килишга булган лаёкатлилик даража-си купрок хисобга олинган.

Демографияда эса ахоли ёш гурухи буйи-ча ёшлар, урта ёшдагилар ва кексаларга булинади. Р.Пресса «бу уч гурух жамиятда турли ролларни бажаради ва аник табака-лаштирилган эхтиёжларга эга»3, деб хисоб-лайди.

АКШлик демограф З.Г.Френнель ахолини кариш ёш гурухини куйидагича таснифлайди:

1) 65-74 ёшдагилар - пенсияга эрта чикиш ёши;

2) 75 ва ундан катта ёшдагилар - карилик ёши4.

1 Узбекистон миллий энциклопедияси. 3-том. -Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2002. -493-б.

2 Абдурахмонов К-Х-, Имомов В. Узбекистон мехнат потенциалидан самарали фойдаланиш ва уни бошкариш . - Т.: «Академия», 2008. -40-41-б.

3 Пресса Р. Население и его изучение . - М.: «Статистика», 1996, -С. 267.

4 Френкель З.Г. Удлинение жизни и деятельное

старость. - Ленинград.: «Экономиздат», 1945.

-С. 144.

Яна бир демограф олим Д.Боуг эса ахоли-нинг кариш ёш гурухини куйидагича таъ-рифлаб беради: 1) 45-64 ёшдагилар - урта муйсафидлик; 2) 65-74 ёшдагилар - илк карилик; 3) 75 ва ундан юкори ёшдагилар -карилик5.

Б.Ц.Урланис бошка демограф олимлар-дан фаркли равишда, инсон умрига мехнатга лаёкатлилик жихатидан караб, карилик дав-рини мехнатдан кейинги ёш, деб таърифлади. Унинг таърифига кура, 60-69 ёш - карилик, 70-79 ёш - илк кексалик, 80 ва ундан юкори ёшдагилар чукур кесалик, деб изохланади6.

Швед демограф олими Г.Сундберг ахолини ёш таркибига караб уч турга булган:

1. Прогрессив ёш таркибида ахоли уму-мий микдорида болалар (0-14 ёшдаги) сал-моFи карияларга (65 ёш ва ундан юкори) караганда юкори.

2. Стационар ёш таркибида ахоли умумий микдорида кариялар салмоFи ёшлар билан тенг.

3. Регрессив ёш таркибида ахоли умумий сонида кариялар салмоFи ёшларга караганда юкори булади7.

Ахолишунослик эндиклопедик луFатида кексаликнинг ёш гурухлари куйидаги давр-ларга булинган.

1-жадвал. Ёш таснифи8

Календарь ёш Ёш гурухларининг хаёт даври

36-60 ёш (эркаклар) Етукликнинг иккинчи боскичи

36-55 ёш (аёллар)

61-74 ёш (эркаклар) Карилик

56-74 ёш (аёллар)

75-90 ёш Кексалик

90 ёшдан катталар Узок умр курувчилар

5 Воgue D. The population of the United States. -Clencoe, 1959. -P. 21.

6 Основы демографии: Учебное пособие. / П.И.Косов, А.Б.Берендеева. 2-е изд, доп. и пере-раб. - М.: «ИНФРА-М», 2010. -С. 66-67.

7 Калинюк И.В. Возрастная структура населения СССР. - М.: «Статистика», 1975. -С. 12.

8 Народонаселение: Эндиклопедический словарь. - М., 1994. -С. 461.

Хозирги вактда куп ривожланган дав-латларда Бутунжах,он соFликни саклаш ташкилоти мутахассислари ишлаб чиккан таснифга кура кариш ёш гурухлари куйидагича таърифланади:

2-жадвал. Кариш ёшининг гурух.лари1

Герантологлар («герантология» инсон-нинг кариш жараёнини урганадиган фан булиб, юнонча «geros» - кари ва «logos» -билим) таснифига кура, 60-74 ёшдагилар -кариялар, 75-84 ёшдагилар - кексалар, 85 ва ундан юкори ёшдагилар - жуда кексалар хисобланади2.

Ах,оли умр куриш даражаси буйича куйидагича таснифланади (3- жадвал).

3-жадвал. Ах,олининг умр куриш даражаси буйича таснифланиши3*

Юкорида келтирилган фикрлар, урга-нилган манбалардан мехнатдан кейинги умрни рох,ат ва фароFатда утказиш, деб хисоблаш мумкин. Чунки бу ёш гурухидаги

1 Калинюк И.В. Возрастная структура населения СССР. - М.: «Статистика», 1975. -С. 12.

2 Возраст мудрости - возраст создания. / Программа развития ООН. - М., 1999. -С .17.

3 БМТ методологияси буйича. 2013 йилда Узбе-кистонда пенсия/нафака олувчилар сони 2995 минг кишини ташкил этди (жами ахоли сонига нисбатан 9,8%).

* Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тахлилий бюллетень. 2014. - Т., 2015. -86-б.

кексаларимизнинг аксарият кисми мехнат фаолиятларини тухтатиб, нафакага чиккан булади.

Айнан шу ёшдаги ахоли вакиллари бар-ча мамлакатлар таркибида салмоFи хар хил булиб, узок умр куриш даври, уларга давлат томонидан каратилаётган эътибор, яшаш тарзлари хам бир хил эмас, деб айти-шимиз мумкин.

Узбекистонда эса 60 ёшдан ошганлар сони 2 миллион 873 мингдан купрок кишини ташкил этади. Мустакиллик йилларида республика ахолисининг уртача ёши 1990 йилда 67 ёш булган булса, бугунги кунга келиб, эркаклар орасида 73,5 ёшга, аёллар уртасида эса 75,8 ёшга етди.

Айни пайтда мамлакатда 225 минг нафар 80 ёшдан, 44 минг нафар 90 ёшдан, 8 минг 700 нафар 100 ёшдан ошган табаррук ёшдаги кариялар истикомат килмокда.

Узбекистон ахолиси таркибида 60 ёшдан утганлар 1997 йилларда умумий ахолининг 6,2 фоизини ташкил этган булса, бу курсаткич 2003 йилдан камая борди. 2006 йилга келиб 60 ёшдан ошган кексаларимизнинг умумий ахоли таркибидаги салмоFи 5,7 фоизни ташкил этган булса, бу курсаткич 2012 йилда 0,9 фоизга ортди. Олиб борилган кузатишлар ва тахлиллар шуни курсатадики, Узбекистон ахолисининг ёш таркиби дунё ахолиси ёш таркибига таккосланса, болалар салмоFининг анча юкорилиги кузатилади ва бу билан ахолиси ёш давлатлар каторига киритилишини асослайди (4-жадвал).

Узбекистонда кексаларнинг х,аёт даражаси ва сифатини янада яхшилаш, улар-ни моддий ва маънавий куллаб-кувватлаш куламини кенгайтириш, ёши улуF инсон-лар, айникса, 1941-1945 йиллардаги уруш ва мех,нат фронти фахрийларига ижти-моий кумак, пенсия таъминоти ва тиб-бий хизмат курсатишни такомиллашти-риш, оила ва жамиятда, ёшларни узбек халкининг куп асрлик кадрият ва анъа-налари ру^ида тарбиялашда кексалар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

Календарь ёш К,ариш ёш гурухларининг х,аёт даври

1 60-74 ёшдагилар Кариялар

2 75-89 ёшдагилар Кексалар

3 90 ва ундан юкори ёшдагилар Узок умр курувчилар

Ах,оли таркибида

60 ёш ва ундан юкори ёшдаги шахс- Гурухлар тавсифи

ларнинг улуши, %да

I 8 дан кам Демографик ёш

II 8-10 Карилик бусаFасида

III 10-12 Карилик

IV 12 ва ундан ортик Демографик карилик

4-жадвал. Узбекистан ах,олиси таркибида кекса ах,оли ваклларининг салмо™1

№ Йиллар Жами ахоли Шундан: 60 ёшдан ошганлар умумий ахолига нисбатан фоиз хисобида

60-69 ёшдагилар 70 ва ундан катталар 60 ёшдан катталар

1. 1997 23772,3 913,4 583,9 1497,3 6,2

2. 2000 24813,1 951,4 654,2 1605,6 6,4

3. 2003 25707,4 896,6 700,3 1596,9 6,2

4. 2006 26663,8 800,4 742,3 1539,8 5,7

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. 2009 28001,4 810,7 814,1 1624,8 5,8

6. 2012 29993,5 10269 862,3 1999,2 6,6

7. 2015 31022,5 1242,1 818,1 2060,4 6,6

нинг урнини мустахкамлашга алохида эъ-тибор каратилган. Буларнинг ёркин ми-соли сифатида Узбекистан Республика-си Президенти Ислом Каримов томони-дан 2002 йилни «Карияларни кадрлаш йили», 2015 йилни «Кексаларни эъзоз-лаш йили» деб эълон килинишини куриш мумкин. Бундан ташкари, «Кексалар-ни эъзозлаш йили» давлат дастурининг кабул килиниши, Узбекистон Республи-каси Вазирлар Махкамасининг 2015 йил 10 августдаги «Кексалар ва ногиронлар-ни манзилли ижтимоий химоя килиш ва куллаб-кувватлашни янада кучайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 237-сон-ли карори вилоятлар буйича худудий ва тармок дастурлари ишлаб чикилиши хамда кабул килинишини таъминлайди.

Бу амалга оширилаётган ижтимоий тад-бирларда четдан парваришга мухтож ёлFиз кексалар ва ногирон кишилар кенг камровли руйхатдаги ижтимоий хизмат-лар ва ёрдамни олиш хукукига эга шахслар инобатга олинган. Уларга хар ойда озик-овкат махсулотлари ва энг зарур товар-лар туплами етказилади, бошка ижтимоий-маиший хизматлар курсатилади. Бундай тоифадаги кишиларнинг саломатлиги хар

1 Манбалар:1997-2006 йиллар. Узбекистон Рес-публикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам 2008. - Т., 2009. -45-б.; 20092012 йиллар. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам 2008. - Т., 2013. -44-б.; 2015 йил. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси Узбекистон демографик йиллик туплам 2015. - Т., 2015. -67-б.

йили бир марта давлат хисобидан сана-торийларда мустахкамланади, дори воси-талари билан бепул таъминланиб, бошка куплаб имкониятларга эга булади. Бундай саъй-харакатларнинг далат томонидан амалга оширилиши уларга булган эътибор-нинг юксаклигини ифода этади. Кексалар-га курсатилган эътибор уларни мехнат фа-олиятини тухтатганларидан кейинги умрла-ри рохатда утишини ва бу давр узок давом этишига хам таъсир курсатади.

Узбекистон Global Age Watch Index-2015 рейтингига кура умумий ахолисига нис-батан узок умр курувчилар (100 ёш ва ун-дан ошганлар) сони буйича давлатлар унлигида Британия ва Япониядан сунг учинчи уриннни кайд этган булса, узок умр курувчиларнинг умумий микдори буйича эса Япония, Хитой, АКШ, Британия ва Италия мамлакатларидан сунг олтинчи уринни эгаллади2.

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкин-ки, юртнинг бойлиги хисобланган кекса-лардан, уларнинг угитлари, фикрлари ва килган мехнатларидан уринли фойдаланиб, уларнинг тахсинга сазовор мехнатларини давом этириш максадида куйидагиларга алохида эътибор каратсак максадга муво-фик булар эди:

- ёшларни кексаларга Fамхур булишлик тарзида тарбиялаш;

- уларнинг сухбатларидан купрок бахраманд булишликларини таъминлаш;

2 www.helpage.org

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 2

- уларнинг берган угитларини келажак авлодга етказиш максадида ёдда саклаш;

- миллий анъаналар, урф-одатларга оид манбаларни бойитиб бориш;

- «устоз-шогирд» анъаналари давомий-лигини таъминлаш;

- маънавият ва маърифат дарсларини улар билан х,амкорликда ташкил этиш;

- ёшларга кексаларнинг амалга ошир-ган ишларини курсатиб ёки сузлаб бериш ёрдамида кексаларга булган х,урмат ва эх,тиромни ошириш ва бошкалар.

Адабиётлар:

1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 3-том. Хазойин ул-маоний. - Т.: «Фан», 1988. -19-б.

2. Абдурах,монов КД., Имомов В. Узбекистон мех,нат потенциалидан самарали фойдаланиш ва уни бошкариш . - Т.: «Академия», 2008. -40-41-б.

3. Возраст мудрости - возраст создания. / Программа развития ООН. - М., 1999. -С. 17.

4. Калинюк И.В. Возрастная структура населения СССР. - М.: «Статистика», 1975. -С. 12.

5. Основы демографии: Учебное пособие. / П.И. Косов, А.Б.Берендеева. 2-е изд, доп. и перераб. - М.: «ИНФРА-М», 2010. -С. 66-67.

6. Пресса Р. Население и его изучение. - М.: «Статистика», 1996, -С. 267.

7. Френкель З.Г. Удлинение жизни и деятельное старость. - Ленинград.: «Эконом-издат», 1945. -С. 144.

8. Узбекистон миллий энциклопедияси. 3, 10-том. - Т.: «Узбекистон миллий энцик-лопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2005. -604-б.

9. Водие D. The population of the United States. - Clencoe, 1959. -P. 21.

10. www.helpage.org.

11. www.who.int.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.