Научная статья на тему '“ЯШИЛ” ИҚТИСОДИЁТ АСОСИДА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИ ТАЪМИНЛАШ ЙЎЛЛАРИ'

“ЯШИЛ” ИҚТИСОДИЁТ АСОСИДА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИ ТАЪМИНЛАШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
1
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
"яшил" иқтисодиёт / Киото протоколи / Конференциялар / Ҳаво ўзгаришлари

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Азамат Касимов

"ЯШИЛ" иқтисодиёт асосида иқтисодий ўсишни таъминlash йўллари" мақоласи, яшаш табиий муҳитни муҳофаза қилиш, энергия энг аҳамийятли мавзулардан бирига айланади. Мақолада, яшил иқтисодиётнинг ривожланишига йўл қўйиш учун керакли масалалар, йўллар, ва ўзгартиришлар кўрсатилади. Аннотатсияда, яшил иқтисодиётнинг муҳимияти, унинг мустақил ривожланиши учун кераклича чора-тадбирлар, ва уларни амалга оширишда давлат ва жамиятнинг ўрни кўрсатилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“ЯШИЛ” ИҚТИСОДИЁТ АСОСИДА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШНИ ТАЪМИНЛАШ ЙЎЛЛАРИ»

"ЯШИЛ" ЩТИСОДИЁТ АСОСИДА ЩТИСОДИЙ УСИШНИ

ТАЪМИНЛАШ ЙУЛЛАРИ

Азамат Касимов

ТДИУ, "Яшил" иктисодиёт ва баркарор бизнес кафедраси доценти, PhD https://doi.org/10.5281/zenodo.11002660

Аннотатсия. "ЯШИЛ" щтисодиёт асосида щтисодий усишни mabMUHlash йуллари" мацоласи, яшаш табиий мууитни мууофаза цилиш, энергия энг ауамийятли мавзулардан бирига айланади. Мацолада, яшил ицтисодиётнинг ривожланишига йул цуйиш учун керакли масалалар, йуллар, ва узгартиришлар курсатилади. Аннотатсияда, яшил ицтисодиётнинг мууимияти, унинг мустацил ривожланиши учун кераклича чора-тадбирлар, ва уларни амалга оширишда давлат ва жамиятнинг урни курсатилади.

Калит сузлар: "яшил" ицтисодиёт, Киото протоколи, Конференциялар, Х^аво узгаришлари

Сайёрамизда экологиянинг жиддий равишда бузилиши даври ХХ асрнинг 50-60 йилларидан бошланди. Ривожланган давлатларда саноат, кишлок хужалиги, транспорт, кимё тармоги жадал суръатлар билан ривожлантирилди, шахарлар йириклашиб борди, 20 миллиондан 36 миллионгача ахолиси бор Сеул, Шанхай, Дехли, Жакарта ва Токио каби шахдрлар шаклланди. Энергоресурсларга, айникса ёкилгиларга булган талаб кун сайин ортиб борди.

Инсон фаолияти натижасида охирги 100 йилда ер шари буйича экиладиган ерлар майдони туртдан бир кисмга кискарди, яъни уйлар, корхоналар ва иншоотлар, йуллар билан банд булди. Инсониятни ёгочга булган талабини кондириш учун хамда содир булган ёнгинлар сабаби урмонларни учдан икки кисми йук килинди. Х,ар йили ишлаб чикариш ва хизматлар учун 20 трлн. тонна ресурслар харакатда булди. Бу эса атроф мухитни бузилишига олиб келмокда, 10-15 млрд. тонна кислород камайиб бормокда.

Бунинг натижасида хайвонот оламининг куплаб турлари йук булиб кетмокда. Дунё буйича (2010 й) 8300 турдаги хайвонлар мавжуд булиб охирги 30 йил ичида 8 % йук булди. Сайёрамиздаги тропик урмонларда 50 фоизидан ортик хайвонот олами яшар эди. Тропик урмонлар ер шарининг 14 фоизини ташкил килар эди (2010 й), хозир эса 6 фоизи колди.

Охирги 50 йил ичида ер шари буйича ахоли жон бошига тугри келадиган ичимлик суви 60 фоизга камайди. Х,ар йили саноатда фойдаланилган 150-160 км.кб. сув дарёларга, кулларга окизилади. Турли холдаги фалокатлар, техник хатолар туфайли хар йили океанларга 25-30 млн. тонна нефт тушади. Саноатда 1 тонна пулат олиш учун 300 кб.м сув, 1 тонна когоз ишлаб чикариш учун 900 кб.м. сув ишлатилади. Умумий сувнинг 70 % кишлок хужалигида, 20 % саноатда ва 10 % уй хужаликларида сарфланади. Прогнозларга кура, 2030 йилга бориб сайёрамизнинг 47 % ахолиси сув танкислиги холатига дуч келади.

Юкорида кайд этилган амалдаги холатлар, табиат конунларини инобатга олмасдан килган инсонларнинг хатти-харакатлари натижасида глобал холда "жигари ранг" иктисодиёти деган тушунча шаклланди. Инсоният учун бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан бири "жигари ранг" иктисодиётдан "яшил" иктисодиётга утишдир.

"Яшил" иктисодиёт тушунчаси ХХ асрнинг 90-йилларида шаклланган булиб, инсоннинг табиатга булган муносабатини мукобиллаштириш асосида атроф-мухитнинг

тозалигини, ресурслардан ва ишлаб чикарилган махсулотлардан самарали фойдаланиш натижасида ахоли турмуш даражасини ва соглигини яхшилашдан иборат. Кейинчалик шаклланган "яшил шахар", "яшил транспорт", "яшил усиш", "яшил худуд", "яшил кимё", "яшил технология" тушунчалари "яшил" иктисодиётни шакллантирувчи йуналишлари хисобланади.

Утган асрнинг 60 йилларидан бошлаб, саноатни, кишлок хужалигини ва транспортни жадал ривожланиши асосида сайёрамизда, жумладан, Узбекистонда хам экологик холатни бузилиши бошланди. Инсоният доимо шаклланаётган салбий холатларни олдини олишга, уз манфаатига мослашга харакат килади ва куплаб мавжуд муаммолар уз ечимини топади. Жумладан, бугунги кундаги "яшил" иктисодиётга утиш ута долзарбдир.

Атроф-мухитни яхшилашга багишланган биринчи бутун жахон конференцияси 1972 йил Стокголм шахрида утказилди ва унда 113 та мамлакатлардан мутахассислар катнашди [2].

Конференцияда инсон ва табиат уртасидаги экологик муаммолар мухокама килинди ва 26 та булимдан иборат атроф-мухитни мухофаза килиш тамойиллари асосида Декларация кабул килинди хамда уларни амалда кулланилиши буйича курсатмалар берилди. Шунинг асосида Бирлашган миллатлар ташкилоти (БМТ) атроф мухитни мухофаза килиш - ЮНЕП дастури кабул килинди.

Об-хаво узгаришини атроф-мухитга таъсири масалалари 1997 йили Япониянинг Киото шахрида утказилган 3 -халкаро конференцияда мухокама килиниб, "Киото протоколи" кабул килинди. Унда ер шари буйича саноатни ривожлантириш асосида шаклланадиган зарарли газлар микдори 2015 йилда, 1997 йилга нисбатан 5 % камайтириш белгиланган эди [3].

Юкорида кайд этилган конференциядаги курсатмалар шундай илмий тадкикотлар асосида "яшил" иктисодиётга утиш буйича ривожланган хорижий мамлакатлар етарли даражада тажрибаларга эгадирлар.

Хитой сайёрамизда ишлаб чикариши юкори даражада ривожланган мамлакатлардан бири хисобланади. Шунинг учун, чикиндиси хам катта хажмни ташкил килади. Хитой давлати хориждан чикиндиларни сотиб олиб, кайта ишлайди ва даромад олади. Х,ар куни порти бор шахарларда контейнерларда хориждан когоз, металл, пластмасса, электрон чикиндилар келтирилади. Атроф мухитни мухофаза килиш вазирлиги маълумотлари буйича хар йили электрон ва хужалик чикиндилардан 50 млн. тонна импорт килади. Дунёда энг йирик чикиндиларни кайта ишлайдиган шахар Гуйю булиб унда шу соханинг энг илгор ташкилотлари фойдаланади. Пекин шахрида 200 мингдан ортик киши чикинди йигади. Метро бекатларида, супермаркет дуконларида чикинди идишлар, бутилка, хар хил банкаларнинг кабул килиш шахобчалари мавжуд. 20 та бутилка топширса бир кунлик метро бепул, 1 та бутилка топширса 0,5 юан олади. Пекинда чикиндиларда ишлайдиган иссиклик электростанцияси фаолият курсатади. Шанхай шахрида бир суткада 30-35 минг тонна чикинди чикади.

Электроэнергия ишлаб чикариш буйича Хитой давлати етакчи уринни эгаллайди, айникса "яшил" энергия буйича юкори даражадаги тажрибага эга. Умумий электробалансда яшил энергия ГЭС лар билан бирликда 20-22 фоизни ташкил килади. Шамол энергияси буйича Хитой 2015-17 йилда дунёда биринчи уринни эгаллаган эди. Хитойда (2015 й) 20 та йирик гидроэлектростанциялар ва 45 мингта кичик ГЭС мавжуд булиб 52 ГВт

электроэнергия ишлаб чикаради. 2030 йилга бориб экологик тоза энергия микдори 50 % етказиш режалаштирилган.

Америка кушма штатлари саноати ривожланган иссиклик энергетика ресурсларига бой мамлакат булиб, унинг 15 штатида кумир казиб олинади, 26 та штатида машиналар ишлаб чикарилади, электроника сохаси ривожланган, йуловчи ташийдиган самолётларнинг 55-60 % шу мамлакатда ишлаб чикарилади. А^Ш да бир йилда 3 трлн. кВт /с электроэнергия ишлаб чикарилади ва унинг 80 % хусусий электростанцияларга тугри келади. Электроэнергиянинг 60 фоизи ИЭС ларда, 20 % АЭС ва 20 % гидроэлектростанцияларда хамда кайта тикланадиган энергия хисобига тугри келади [4].

Умумий электроэнергиянинг 60-65 % иссиклик электростанциялари хисобига тугри келади. ^уёш энергияси асосида электроэнергия ишлаб чикаришни 2030 йилда 15 фоизга 2050 йилга бориб 27 фоизга етказиш режалаштирилган. А^Шда энергоресурс сифатида биоёкилгилар кенг кулланилади. Бунинг учун маккажухоридан кенг фойдаланилади. Транспорт ёкилгиларига 30 фоизгача маккажухоридан олинган биоёкилги кулланилади. А^Шда 2022 йили 136 млн. литр биоёкилги етказиш режалаштирилган. Ушбу холат транспортдаги экологик муаммоларни маълум даражада ечимини топишга ёрдам беради. Чунки, биоёкилгилардан камрок захарли газлар чикади. А^Шда чикиндиларни кайта ишлайдиган технологиялар ишлаб чикилади ва экспорт килинади.

Австрияда ва Исроилда сувни тозалаш технологиялари, Данияда мукобил энергия ишлаб чикариш технологиялари, Германия ва Хитойда хавони тозалайдиган технологиялар, Испания ва Данияда куёш энергияси буйича технология ишлаб чикариш ва экспорт килиш кенг йулга куйилган.

Россия - табиий ресурсларга бой булган мамлакат хисобланади. Барча мамлакатлардек Россияда хам энергоресурсларга булган талаб йилдан-йилга ошиб бормокда. Шуни инобатга олган холда, "Россиянинг 2035 йилгача булган энергетика стратегияси" кабул килинди. Сайёрамизнинг 22 % урмони Россия федерациясига карайди. Россия куп микдоридаги сув захирасига эга дунёнинг 20 % ичимлик суви шу мамлакатда [1].

Россиянинг иссиклик энергетика комплекси мамлакат иктисодиётини асосий кисмини ташкил килади, яьни ялпи ички махсулотнинг 26-28 фоизи шу комплексга тугри келади. Мамлакат экспортининг 70 % шу иссиклик энергетика комплексига тугри келади. Россия давлати катта микдордаги газ захирасига эга булиб, дунёда етакчи мамлакатлардан хисобланади.

Россия территориясининг кенглиги куёш энергиясидан янада купрок фойдаланишга имконият яратиб беради. ^уёш электростанциялари умумий куввати 2019 йил буйича 550 МВтни ташкил килади. Шамол электростанциялари умумий куввати 94,0 МВтни ташкил килади. Мамлакат микёсида гидроэлектростанциялардан ишлаб чикарилаётган электроэнергия салмокли микдорга эга булиб, умумий хажмининг 20 фоизини ташкил килади.

Россия федерациясида чикиндилар энг долзарб муаммолардан хисобланади, хар бир россиялик бир йилда 450-500 кг чикинди шакллантиради, мамлакат буйича 1 йилда 70-75 млн. тонна чикинди чикади. Шундан 20-25 % кайта ишланади. ^олгани кенг худуддаги ерни банд килмокда. Агар 2019 йил чикинди билан банд ер 5,2 млн. гектарни ташкил килган

булса, прогноз буйича 2026 йил 8,0 млн. гектар ер чикинди билан банд булиши хакида прогнозлар мавжуд.

Жахон тажрибасидан келиб чикиб шуни айтиш мумкинки, анъанавий иктисодий ривожланиш асосий эътиборни товарлар ва хизматлар ишлаб чикаришни купайтиришга каратади. "Яшил" иктисодиётда эса анъанавий иктисодий ривожланиш стратегиялари экологик натижаларни яхшилайдиган иктисодиётни шакллантириш учун мослаштирилади. Бошкача айтганда, "яшил" ривожланиш бу - баркарор ривожланишдир. Яъни, "яшил" усиш иктисодий усиш ва ривожланишни рагбатлантиришни англатади.

Бугунги кунда "яшил" иктисодиёт асосида иктисодий усишни таъминлашнинг мухим йуналишларидан бири - глобал экологик-энергетик кескинлашуви булиб, бу энергия истеъмолини ошиб бориши, анъанавий энергия ресурсларининг камайиши ва улар бахосининг кутарилиши хамда анъанавий энергетика саноатининг салбий экологик таъсирининг ошиб бораётганлиги билан богликдир, шу боисдан, кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишга утиш зарурдир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Новак А.В. Основные положения энергетической стратегии России до 2035 года // Выпуск, 2. 2014, 7 с.

2. https://www.un.org/ru/conferences/environment/stockholm1972

3. https://unfccc.int/resource/docs/publications/infokit 2003 ru.pdf

4. https://nap.nationalacademies.org/read/25111/chapter/13

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.