Научная статья на тему 'МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЭКОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЭКОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
161
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Муқобил энергия манбалари / экология / қуёш / шамол / геотермал / сув оқимлари / биомасса энергияси.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Халмурадов Толиб Нафасович

Мақолада муқобил энергия манбаларидан фойдаланишнинг экологик жиҳатлари, унинг барқарорлигини таъминлаш муаммолари ҳақида сўз борар экан, асосан, она табиатнинг ифлосланишига аҳамият берилади. Инсон билан табиат ўртасидаги ушбу муаммолар ечимини кутаётган тугунлардан бири ҳисобланади. Бу тугунни ечишда асосий муаммолардан бири экологик омиллардан чексиз фойдаланиш оқибатида табиатнинг кескин даражада қашшоқланишига, ҳавода ҳаёт учун хавфли ва зарарли бўлган заҳарли моддаларнинг ортиб кетишига олиб келди. Бу ўринда гап энг аввало, табиий ресурслардан тежамкорона фойдаланиш, ишлаб чиқаришга атроф-муҳитни зарарламайдиган инновацион технологияларни жорий этиш, энергия ресурслари сифатида экологияга зарар етказмайдиган, муқобил энергия манбаларидан фойдаланишни тубдан яхшилаш ҳақида бормоқда. Муқобил энергия ресурслари деганда атроф-муҳитда табиий равишда тикланадиган қуёш, шамол, ер иссиқлиги (геотермал), сув оқимлари, биомасса энергияси тушунилади. Мутахассисларнинг фикрича, бу йўналиш ҳозирда атмосферага карбонат ангидрид гази чиқиндилари ва умуман глобал исиш муаммоларининг асосий ечими сифатида қаралмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЭКОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

МУЦОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЭКОЛОГИК

ЖЩАТЛАРИ Халмурадов Толиб Нафасович

п.ф.н., доцент, Тошкент Давлат Аграр Университети. tolib.xalmuradov.64@mail.ru

https://doi.org/10.5281/zenodo.10078354

Аннотация. Мацолада муцобил энергия манбаларидан фойдаланишнинг экологик жщатлари, унинг барцарорлигини таъминлаш муаммолари %ацида суз борар экан, асосан, она табиатнинг ифлосланишига а%амият берилади. Инсон билан табиат уртасидаги ушбу муаммолар ечимини кутаётган тугунлардан бири %исобланади. Бу тугунни ечишда асосий муаммолардан бири экологик омиллардан чексиз фойдаланиш оцибатида табиатнинг кескин даражада цашшоцланишига, %авода %аёт учун хавфли ва зарарли булган за%арли моддаларнинг ортиб кетишига олиб келди. Бу уринда гап энг аввало, табиий ресурслардан тежамкорона фойдаланиш, ишлаб чицаришга атроф-му%итни зарарламайдиган инновацион технологияларни жорий этиш, энергия ресурслари сифатида экологияга зарар етказмайдиган, муцобил энергия манбаларидан фойдаланишни тубдан яхшилаш %ацида бормоцда. Муцобил энергия ресурслари деганда атроф-му%итда табиий равишда тикланадиган цуёш, шамол, ер иссицлиги (геотермал), сув оцимлари, биомасса энергияси тушунилади. Мутахассисларнинг фикрича, бу йуналиш %озирда атмосферага карбонат ангидрид гази чициндилари ва умуман глобал исиш муаммоларининг асосий ечими сифатида царалмоцда.

Калит сузлар: Муцобил энергия манбалари, экология, цуёш, шамол, геотермал, сув оцимлари, биомасса энергияси.

Аннотация. В статье говорится об экологических аспектах использования альтернативных источников энергии, проблемах обеспечения ее устойчивости, а главное уделяется большое внимание загрязнению матери-природы. Эти проблемы между человеком и природой являются одним из узлов, ожидающих разрешения. Одной из главных проблем в распутывании этого узла является внезапное обеднение природы из-за неограниченного использования факторов окружающей среды, увеличения в воздухе токсичных веществ, опасных и вредных для жизни. Прежде всего, речь идет об экономном использовании природных ресурсов, внедрении в производство инновационных технологий, не наносящих вреда окружающей среде, а также радикальном совершенствовании использования альтернативных источников энергии, не наносящих вреда окружающей среде, в качестве энергоресурсов. Альтернативными энергетическими ресурсами являются солнечная энергия, ветер, тепло земли (геотермальная энергия), водные потоки и энергия биомассы, которые естественным образом регенерируются в окружающей среде. По мнению экспертов, это направление сейчас рассматривается как основное решение проблем выбросов углекислого газа в атмосферу и глобального потепления в целом.

Ключевые слова: Альтернативные источники энергии, экология, солнечная, ветровая, геотермальная энергия, водные потоки, энергия биомассы.

Abstract. The article talks about the environmental aspects of the use of alternative energy sources, the problems of ensuring its sustainability, and most importantly, much attention is paid to the pollution of Mother Nature. These problems between man and nature are one of the knots awaiting resolution. One of the main problems in untangling this knot is the sudden impoverishment of nature due to the unlimited use of environmental factors and the increase in

toxic substances in the air that are dangerous and harmful to life. First of all, we are talking about the economical use of natural resources, the introduction of innovative technologies into production that do not harm the environment, as well as the radical improvement of the use of alternative energy sources that do not harm the environment as energy resources. Alternative energy resources are solar energy, wind, earth's heat (geothermal energy), water flows and biomass energy, which are naturally regenerated in the environment. According to experts, this direction is now considered as the main solution to the problems of carbon dioxide emissions into the atmosphere and global warming in general.

Keywords: Alternative energy sources, ecology, solar, wind, geothermal energy, water flows, biomass energy.

Кириш. Бугунги кундаги техника тараккиёти, кишлок ва саноат ишлаб чикаришининг шиддатли ривожланиши натижасида инсон фаолиятининг табиатга таъсири шу даражага етдики, окибатда сайёрамизнинг баъзи минтакаларида табиат конунлари ва табиий жараёнлар бузила бошлади, экологик мух,ит баркарорлиги издан чикди.

Атроф мух,итни мух,офаза килиш ва табиий энергетик ресурслардан тежамкорлик асосида окилона фойдаланиш шу куннинг энг мух,им экологик муаммоси х,исобланади ва ушбу муаммо ер юзидаги барча 8 миллиарддан ортик ах,оли хдмда улар яшаган давлатлар манфаатини уз ичига камраб олади. Фан ва техниканинг ривожланиши жамиятга мисли курилмаган ютуклар келтириши билан бир каторда, инсон билан табиат уртасидаги муносабатларнинг кескинлашишига, экологик х,олатнинг ёмонлашишига, табиий энергетик ресурсларнинг исроф булишига, сув, хдво, тупрокнинг ифлосланиши ва захдрланишига, усимлик ва хдйвонот оламининг камайиб кетишига, экотизимнинг бузилишига олиб келди. Ер юзининг турли минтакаларида вужудга келган экологик муаммолар, экологик танглик ва хдттоки экологик х,алокат каби х,одисаларни келтириб чикармокда.

Дунёнинг жуда куп минтакаларида табиий энергетик ресурслардан фойдаланиш суръатлари унинг урнини тулдириш, яъни, табиатнинг унга етказилган зарарини бартараф этиш имкониятларидан бир неча баравар ортиб кетди.

Жамиятда инсон дунёга келибдики, сог-саломат юришни ва узок умр куришни орзу килади. Оддийрок фикр юритиб, инсон саломатлигини таъминлаш ва умрини узайтириш нималарга боглик эканлигини аниклашга хдракат килинса, шу нарса аник буладики, унга экологик тоза мах,сулотлардан самарали тарзда озикланиш, атроф-мух,итнинг салбий таъсирларидан х,имояланиш ва турмуш тарзини кескин узгартирмаслик лозим эканлигига ишонч х,осил килиш мумкин. Зеро, х,озирги кунда атроф-мух,ит мух,офазаси - давр муаммоси булиб, инсоният олдига жуда катта ва мураккаб масалаларни кундаланг килиб куймокда. Шунинг учун хдёт кечириш воситаси х,исобланган экологик мух,ит баркарорлигини таъминлаш чора-тадбирларини куриш х,ар биримизнинг асосий бурчимиз булиши керак.

Экологик мух,ит баркарорлигини таъминлаш муаммолари хдкида суз борар экан, асосан, она табиатнинг ифлосланишига ахдмият берилади. Инсон билан табиат уртасидаги ушбу муаммолар ечимини кутаётган тугунлардан бири х,исобланади. Бу тугунни ечишда асосий муаммолардан бири антропоген фактор томонидан экологик омиллардан чексиз фойдаланиш окибатида, табиатнинг кескин даражада кашшокланишига, хдвода х,аёт учун хавфли ва зарарли булган захдрли моддаларнинг ортиб кетишига, кишлок хужалик мах,сулотлари таркибида кишилар соглигига жиддий зарар келтирувчи моддаларнинг

купайишига олиб келди. Бу уринда гап энг аввало, табиий ресурслардан тежамкорона фойдаланиш, ишлаб чикаришга атроф-мухитни зарарламайдиган инновацион технологияларни жорий этиш, энергия ресурслари сифатида экологияга зарар етказмайдиган, мукобил энергия манбаларидан фойдаланишни тубдан яхшилаш хакида бормокда.

Дунёда юз бераётган иктисодий глобаллашув жараёнида энергияга булган талабнинг ошиши, углеводород хом-ашёси захираларининг камайиб бораётганлиги, боз устига энергия олиш максадларида атроф-мухитнинг ифлосланиши купгина мамлакатларни янги мукобил энергия манбаларини излаб топишга ва жорий этишга мажбур килмокда.

Тадкикотнинг методологияси ва объекти. Бугунги куннинг шундай долзарб муаммоларидан келиб чиккан холда биз, мукобил энергияни энергетика сохасига йуналтириш оркали республикамизнинг ахоли яшаш жойлари, бинолар, иншоотларни иссиклик ва электр энергияси билан таъминлашга каратилган тизим ёрдамида энергиянинг салмокли кисмини тежаш йулларини излашга киришдик. Хозирда катта шахарларда иситиш ва иссиклик таъминоти тизимларини алохида, кичик иситиш тизимларига утказиш кузатилмокда. Бу бир жихатдан истеъмолчиларга хизмат курсатиш сифатини оширса, иккинчидан, энергия сарфини камайтириш ва замонавийлаштириш, экологияга етказиладиган зарарнинг олдини олишда кул келади.

Мукобил энергия ресурслари яъни, кайта тикланувчи энергия манбалари деганда атроф-мухитда табиий равишда тикланадиган куёш, шамол, ер иссиклиги (геотермал), сув окимлари, биомасса энергияси тушунилади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, бу йуналиш хозирда атмосферага карбонат ангидрид гази чикиндилари ва умуман глобал исиш муаммоларининг асосий ечими сифатида каралмокда.

Париж келишувида иштирок этаётган бошка давлатлар катори Узбекистон хам ягона максад - иссикхона газлари чикиндиларини камайтиришни кузламокда. Бу бир канча сабабларга кура мухим, чунки кайта тикланадиган манбалар бутун дунё, жумладан, мамлакатимиз учун хам устувор масала булиб колмокда. Ушбу "яшил" энергия инсон тушунчаларига кура, битмас-туганмас манбалардан олинади.

Х,озирги кунда мукобил энергия манбалари курилмаларини харид килиш ва урнатишга дастлаб катта маблаг талаб этсада, улар кейинчалик иктисодий жихатдан узини оклайди. Бундай курилмалардан ишлаб чикариладиган энергиянинг нархлари йилдан йилга пасайиб бориши кузатилмокда ва аксинча, анъанавий углеводород ёкилги бойликларини казиб чикариш ва уни кайта ишлаш харажатлари кутарилмокда.

Узбекистон Республикасининг экология ва энергияни тежашга оид сиёсатининг асосий максадларидан бири - бу ер каъридан хом ашё сифатида казиб олинадиган энергия ресурсларини мукобил энергия манбалари билан аста-секин алмаштиришдир.

Мамлакатимизда энергия манбаларидан самарали фойдаланиш, уни саклаш ва ишлаб чикариш имкониятларидан тежамкорона фойдаланишни таъминлаш максадида бир катор конун хужжатлари ишлаб чикилган ва хаётга татбик этиб келинмокда. Хусусан, "Узбекистон Республикасининг энергиядан окилона фойдаланиш тугрисида"ги конуни ушбу мужассам тизимда алохида ахамиятга эга [1]. Ушбу ^онунда энергиядан окилона фойдаланиш сохасидаги давлат сиёсатининг асосий йуналишлари сифатида миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш учун зарур булган энергия хосил килиш ва уни сарфлаш режимларини энг макбул даражага келтириш, энергия тежамкор асбоб-ускуналар ва махсулотлар ишлаб чикарилишини рагбатлантириш, энергия жихатидан самарадор ва

экологик жихдтдан соф технологиялар яъни, иккиламчи энергия ресурслари ва чикиндилардан фойдаланиш буйича лойихдлар, шунингдек шамол, сув окимларининг табиий хдракати энергияси, куёш ва бошка кайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиладиган технологияларни руёбга чикаришга кумаклашиш белгилаб куйилган.

Республикамиз саноатида энергия ресурслари сифатида нефть, газ, кумир ишлатилмокдаки, уларнинг захираси йилдан-йилга камайиб бормокда. Ушбу ёкилгилар ёниши натижасида атроф мух,ит экологиясига тузатиб булмайдиган зарар етмокда. Х,осил булган чанг, тутун, курум атмосферанинг юкори катламлари томон хдракатланиб, бизни куёшдан келаётган ультрабинафша нурларнинг зарарли таъсиридан х,имояловчи озон катламини емириб, иклим узгаришлари ва х,ар-хил касалликлар хдмда нохуш табиий ва техноген х,одисаларни келтириб чикармокда. Бунга асосий сабаб юкорида таъкидланган анаънавий энергия ресурсларини меъёридан ортик ишлатиш натижасида келиб чиккан экологик баркарорликнинг бузилишидир. Шунинг учун бу энергия манбалари иккинчи даражали булиб колмокда ва унинг урнини мукобил энергия манбалари эгалламокда. Шу боис, мамлакат энергия таъминотида мукобил энергиядан фойдаланиш мух,им экологик мезонлардан бири х,исобланади.

Йилдан-йилга саноат ва кишлок хужалиги ривожланиши билан бирга энергияга булган талаб х,ам орта боради. Бунинг натижасида анъанавий энергия ресурслари тугайди, албатта. Бу эса инсоният олдига мукобил яъни, кайта тикланадиган энергия манбаларини саноатда куллашнинг инновацион технологияларини ишлаб чикиш ва уни жорий этиш йулларини топиш муаммосини куймокда.

Тадкикот натижалари ва мух,окамаси. Мукобил энергетика эса - кайта тикланадиган манбалар асосида х,осил килинган энергияни унинг бошка турларига, масалан, электр энергиясига айлантириш билан боглик энергетика сохасидир. ^айта тикланадиган энергия манбалари х,озирча анъанавий энергия манбаини тулдирувчи объектлар х,исобланади.

Шуни таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 9 сентябрдаги "Энергия тежовчи технологияларни жорий килиш ва кичик кувватли кайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги Фармонида юртимизда ташки ва ички таъсирларга баркарор миллий энергетика тизимини яратиш, ах,оли ва тадбиркорлик субъектларининг кайта тикланувчи энергия манбаларидан кенг фойдаланишини давлат томонидан куллаб-кувватлаш механизмларини жорий этиш, ушбу манбалар оркали электр ва иссиклик энергияси билан таъминлаш хдмда маъмурий-маиший бино ва иншоотларда энергия ресурсларидан самарали фойдаланишни рагбатлантириш кузда тутилган [2].

Мамлакатимиз хдлкаро инвесторлар томонидан курилаётган мукобил энергияларни ишлаб чикариш станцияларидан маълум нархда электр энергияси сотиб олиш мажбуриятини олади. Умуман олганда, 2026 йилгача умумий куввати 8000 МВт булган куёш ва шамол электр станцияларини ишга тушириш режалаштирилган [3].

Х,ар кандай давлатнинг иктисодий ривожланиш стратегиясини ишлаб чикишда энергетика ва экология муаммолари катта рол уйнайди. Купгина анъанавий ёкилги электр станциялари атроф-му^итга салбий таъсир курсатади. Шу сабабли, яратилган объектларнинг экологик вазиятга таъсирини х,исобга олишга тобора купрок эътибор каратилмокда. Экологик тоза энергия ишлаб чикариш муаммосини х,ал килиш йулларидан бири мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш эканлиги аён булмокда.

Юкоридагилардан келиб чикиб, анъанавий ва мукобил энергетикани ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикишда маълум бир мамлакат хусусиятларига нисбатан экологик омилларни хисобга олиш зарур. Шу нуктаи назардан мукобил энергия манбаларидан фойдаланишнинг экологик жихатларига эътиборни каратамиз.

Бир катор тадкикотчилар томонидан турли мамлакатларда кайта тикланадиган энергия манбалари фаолиятининг тахлили шуни курсатдики, бу манбалар экологик нуктаи назардан хар доим хам бенуксон эмас [3].

1981 йилда Найробида (Кения) БМТ конференцияси булиб утди, унда "Янги ва кайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш буйича Жахон харакат дастури" кабул килинди. Ун йил утгач, БМТ экспертлари гурухи ушбу энергетика сохасидаги ишларнинг холатини тахлил килди ва бутун дунё буйлаб турли турдаги ноанъанавий энергия манбаларидан фойдаланишнинг экологик окибатларини бахолади [4].

Экспертиза кайта тикланувчи энергия манбаларининг атроф-мухит билан узаро алокаларини лойихалаш боскичида тахлил килиш зарурлигини курсатди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти экспертлари мукобил манбалар курилмаларини нафакат энергия ишлаб чикариш жараёнида, балки уни ясаш учун хом ашёни казиб олиш билан боглик экологик таъсирини урганиш зарурлигини хам ишончли тарзда курсатиб бердилар. Айнан шу боскичда куп холларда мукобил энергия манбаларининг энг мухим салбий экологик окибатлари пайдо булиши мумкин. Шу билан бирга, кайта тикланадиган энергия манбаларининг экологик афзалликлари ва камчиликларини бахолашда уларнинг атроф-мухитга таъсир килиш даражасига бевосита боглик булган ушбу курилмаларнинг кувватини хисобга олиш керак. Юкори кувватли манбалар экологияга максимал салбий таъсир курсатади. Кам кувватли станциялар эса, экологик нуктаи назардан деярли хавфсиздир, улар энергия ишлаб чикаришининг ижобий таъсири атроф-мухитга етказилиши мумкин булган зарардан бекиёс юкоридир.

Шамол энергиясидан фойдаланиш атроф-мухит нуктаи назаридан етарлича урганилмаган. Шамол турбиналари кучли акустик нурланишни келтириб чикаради. Шимолий Каролинада (А^Ш) жойлашган 2 МВт кувватга эга шамол турбинаси 60 метрли парраклари билан кечаси меъёридан ортик шовкин чикарганлиги туфайли автоматик тухтатилганлиги хакида далиллар мавжуд. Санитария меъёрларига кура, кулогимизга узок вакт таъсир килса хам зарар этказмайдиган рухсат этилган шовкин даражаси: кундузи 55 ва кечаси 40 децибелни ташкил этади

Шуни таъкидламокчимизки, 250 кВт дан ортик кувватга эга шамол турбиналари шовкинининг таъсири алохида экологик муаммо хисобланади, чунки бундай курилмаларда катта диаметрли шамол парракларининг учидаги тезлик товушдан юкори тезликка мос келади. Бундай холда, инфратовуш пайдо булади, бу тирик мавжудотларга, шу жумладан одамларга салбий таъсир килади. Инфратовуш - инсон кулогига эшитилмайдиган частотаси 16 гц дан паст булган эластик тулкинлардир. Инфратовуш мухитда жуда кам ютилади, шунинг учун у хаво, сув ва ер юзида жуда узок масофаларга таркалади. Инфратовуш одам организмига таъсир этганда нерв ва юрак-томир тизими, нафас ва эшитиш органларининг функционал узгаришларини келтириб чикаради. Инфратовуш одамнинг эмоционал холатига таъсир килиб, унда куркиш сезгисини чакиради. Инфратовушнинг телевизион ва радиоэшиттиришлар сигналларини кабул килишда ишлайдиган станцияларнинг ишлашига салбий таъсири аникланган булиб, у хаво кемалари харакатида хам шовкин халакитлари ва навигация асбобларининг курсаткичларини узгартиради. Шамол турбиналари кушларни

миграция йулларида шикастлайди ва куркитади. Айникса, шамол электр станциялари мажмуаси сув зоналарига якин жойларда жойлашганида майда куруклик хайвонлари, кушлар, хашаротлар, шунингдек денгиз фаунасининг яшаш шароити ёмонлашади.

Куп сонли шамол турбиналарини бирлаштирган шамол станцияларида хаво окимларининг кучи заифлашади, бу иссиклик мувозанатининг бузилишига олиб келади ва иклимга таъсир килади, шунингдек, якин атрофдаги саноат худудларини шамоллатиш тизимига таъсир килади. Нихоят, шамол турбиналари катта майдонларни талаб килади ва тупрок хусусиятларининг узгаришига хам таъсир килиши мумкин. Шу билан бирга, шамол тезлиги хаддан ошиб кетганда ва турбина парракларининг айланишлар частотасини ростлаб турувчи механизмлар ишламай колганда агрегатларнинг бузилиши ва шикастланган кисмларнинг уз энерцияси билан отилиб кетиши истисно килинмайди. Йирик шамол турбиналари канотлари булакларга ажралиб, 400-800 метргача отилиб кетиши мумкин. Шамол турбинаси ускуналарини ишлаб чикариш учун катта микдордаги металл кетишлигини хам эсда тутишимиз керак. Ушбу металл конструкцияларни шиша толали билан алмаштириш учун уни ишлаб чикаришда кимёвий технологияларнинг экологик окибатларини урганишни талаб килади.

Шуни таъкидламокчимизки, шамол энергетикасини амалиётга татбик этиш билан боглик айрим муаммолар хам мавжуд. Жумладан, шамол табиатининг бекарор эканлиги шамол электр станцияларида бир маромда энергия ишлаб чикаришга таъсир курсатади [5]. Шуни инобатга олган холда, бундай электр станцияларида куёш батареялари билан комбинациялашган яъни, биргаликда фойдаланиш йулга куйилса электр энергиясининг узлуксиз таъминотига эришилади. Шунингдек, шахарлар якинидаги зич жойлашган шамол иншоотлари у ердаги табиий хаво алмашинувига путур етказиши, ундан паст частотали тебранишлар таркалиши, уларнинг канотларидан хосил буладиган механик ва аэродинамик шовкинлар одамларнинг аклий фаолиятига халакит бериши, корли совук кунларда муз катламлари хосил булиши ва механизмнинг муттасил айланиб туриши окибатида сумалаклар турли масофаларга отилиб кетиб, инсонлар ва жониворлар хаётига хавф солиши мумкинлиги хам истисно этилмайди [6].

^уёш энергиясидан фойдаланишнинг катта афзалликлари - унинг эркинлиги, кайта тикланувчанлиги ва улкан ресурслари билан бир каторда, электр энергиясини ишлаб чикариш учун ундан кенг фойдаланишни кийинлаштирадиган бир катор техник, экологик ва иктисодий омиллар мавжуд. Техник кийинчиликлар - ер юзасида куёш нурланишининг паст зичлиги (энг кулай худудларда 1 кВт/кв. м), Ернинг айланиши ва булутлилик туфайли куёш радиациясининг ер юзасига тартибга солинмаган окими, конвертация килиш самарадорлиги жуда пастлиги, куёш энергиясининг иссиклик энергиясига айланиши ва хоказоларни курсатиб утиш мумкин [7]. Даврийлик, атмосфера холатига богликлик, кун ва йил давомида куёш радиациясининг нотекис окими, аккумулятор ёки захира тизимларини яратишни талаб килади. Булар маълум микдорда экологияга салбий таъсир килади. Бундан ташкари, куёш электр станцияларининг оммавий курилиши иссиклик мувозанатининг бузилишига, шамол йуналишининг узгаришига, тупрок ва усимликларнинг табиатини узгартиришга олиб келиши мумкин. ^уёш энергияси ускуналарини ишлаб чикариш, кремнийдан ташкари, куплаб кимматбахо материаллар ва электр энергиясини талаб килади, уларнинг ишлаб чикарилиши, уз навбатида, атроф-мухитга салбий таъсир курсатиши мумкин [8].

Х,озирги вактда иссиклик ва электр энергия ишлаб чикариш учун коммунал тизимга нафакат кичик куёш электр станцияларини кенгрок жорий этиш, балки кенг куламли куёш энергияси сохасидаги тадкикотларни кучайтириш максадга мувофикдир [9]. Органик ёкилги нархининг кутарилиши, оптик курилмалар нархининг арзонлашиши, экологик муаммоларнинг хал этилиши келажакда куёш электр станциялари курилишини иктисодий жихатдан оклайди.

Бундан ташкари, куёш ва бошка мукобил энергия турларидан биргаликда фойдаланиш буйича ишланмалар мавжуд, масалан, куёш электр станциялари ва гидроэлектростанцияларни биргаликда ишлатиш истикболли хисобланади.

Мукобил энергия билан боглик кенг таркалган муаммо - бу компонентлар ишлаб чикаришда ресурс интенсивлигининг ошишидир. "Яшил" электр станцияларининг 1 кВт кувватига кетадиган минерал материалларнинг нархи классик объектларни куришга караганда бир неча баравар юкоридир.

^ушимча минерал ресурсларни казиб олиш ва уни кайта ишлаш экологик вазиятни янада ёмонлаштиради. Шу жумладан, "экологик тоза" электр станцияларидан фойдаланиб булинган чикинди компонентларни утилизация килишда кайта ишлаш жараёни мураккаблигини унутмаслигимиз керак.

Шу билан бирга, юкоридаги камчиликларга карамасдан, мукобил энергия манбаларини ишга тушириш иктисодиётни баркарор ривожлантириш стратегиясини амалга оширишга хизмат килади ва мамлакат энергетика хавфсизлигини таъминлашнинг мухим шартидир [10]. Улар ахоли яшаш шароитларининг энергия баркарорлигини таъминлаш тизимларининг автономлик даражасини оширади, бу марказлаштирилган электр таъминоти мавжуд булмаган худудлар учун айникса мухимдир.

Хулоса. Бир канча нашр этилган адабиётлар тахлили ва идоравий материалларни урганиш шуни курсатадики, кайта тикланадиган энергия манбалари, шубхасиз, анъанавий электр станцияларида электр энергиясини ишлаб чикаришга нисбатан катта экологик афзалликларга эга. Бирок, уларни жорий этишда экологияга салбий окибатларини камайтиришнинг энг макбул техник ечимларни топиш зарурлигини курсатади.

^айта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш сохасидаги муносабатларни тартибга солувчи ^онун асосида, Республиканинг турли минтакаларида мукобил энергия иншоотларини яратиш истикболлари, имкониятлари ва хусусиятларини урганиш асосида аник харакатлар режасини кабул килиш тавсия этилади. Шу жумладан, мамлакатда кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш ва куллаб-кувватлашда илгор халкаро тажрибалардан келиб чиккан холда ёндошув энергия танкислигини олдини олиш ва унинг баркарорлигини таъминлашда мухим ахамият касб этади.

Бир канча ривожланаётган мамлакатлар катори бизда хам ахоли кайта тикланадиган энергия манбалари тугрисида етарлича маълумотга эга эмас, куёш, шамол ва сув окими энергиясидан фойдаланишга доир илмий ва амалий тажрибалар етишмайди. Бунинг учун хусусий тармокни мукобил энергиядан фойдаланиш жараёнига жалб этиш имконини берадиган иктисодий мухитни яратиш ва шу тарика мамлакат энергетика балансида кайта тикланадиган энергия улушини ошириш хамда шу йусинда самарали энергия ускуналаридан фойдаланиш ва ахоли онгига энергияни тежаш хамда экологияни асрашга оид гояларни сингдириш хам ана шундай мухим чоралар сирасига киради.

Экологик танглик хукм сураётган бугунги кунда "Агар табиат сенга кандай муносабатда булишини истасанг, сен хам табиатга худди ана шундай муносабатда бул", -

каби хикматли сузлардан иборат булган экологиянинг олтин коидасини хар бир инсон доимо эсда тутмоги лозим.

Шу билан бирга, экологияга зарарли таъсири булмаган кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни кенг жорий этиш ва унинг умумий энергия тармогидаги улушини ошириш уйгунлигини таъминлаш баробарида, биз келажак авлодимизга мусаффо табиатни колдиришни истар эканмиз, хар биримиз табиатнинг бир кисми эканлигимизни англашимиз, табиатга етказилган зарар узимизга зиён келтиришини тулик тушунган холда, экологик мухит баркарорлигини таъминлашга хос булган маданиятимиз билан бор имкониятларимизни сафарбар этмогимиз зарур. Зеро, экологик маданият инсон билан табиатнинг бирлигини чукур хис килиш, инсон хаёти билан ташки мухит конуниятлари уртасидаги ички богланишларнинг асл мохиятини яхши тушуниб олиш ва унга амал килишда намоён булади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг "Энергиядан окилона фойдаланиш тугрисида" ги конуни. - Тошкент. 1997. - Б. 10.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Энергия тежовчи технологияларни жорий килиш ва кичик кувватли кайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида" ги 2022 йил 9 сентябрдаги ПФ-220-сон Фармони.

3. Мажидов Т.Ш. Ноанаънавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари. - Тошкент. 2014. - Б. 31.

4. Узбекистонда кайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш истикболлари. ЮНДП, -Тошкент. 2007. - 92 бет.

5. Халмурадов Т.Н. Экологические аспекты энергетики и энергосбережения в Узбекистане. Формирование и развитие сельскохозяйственной науки в XXI веке: Сборник научных статей. - Астрахан. 2016. - С.127-137.

6. 6. Халмурадов Т.Н. Халк хужалигида кайта тикланувчи мукобил энергия манбаларидан самарали фойдаланиш йуллари. Узбекгидроэнергетика илмий-техник журнали.-Тошкент, 2020. - №4 (8). - Б. 51-52.

7. Халмурадов Т.Н. Меваларни куритишда мукобил энергия ресурслари ва автоматлаштириш воситаларидан фойдаланиш. International Scientific Journal SCIENCE AND INNOVATION Special issue "Sustainable forestry" October 2022 IMPACT FACTOR: 8.2 (UIF-2022) ISSN: 2181-3337.- Б. 653-660.

8. Халмурадов Т.Н., Исмоилов О.И. ^айта тикланувчи энергия манбаларининг ривожланиш истикболлари. Узбекистон аграр фани хабарномаси журнали. - Тошкент, 2023. - № 2 (8/2) (махсус сон). - Б. 169 - 173.

9. N.Eshpulatov, T.Khalmuradov, F. Rakhimov, A. Khurramov, B. Khushboqov and М. Amanova. Microwave processing of stone fruits before juice extraction. AEGIS-III-2023. IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 1231 (2023) 012039. IOP Publishing doi: 10.1088/1755-1315/1231/1/012039.

10. N.Eshpulatov, T.Khalmuradov, L.Akabirov, N. Toshmamatov, B. Shoykulov and Z. Samieva. Theoretical foundations of electropulse impact on plant objects. AEGIS-III-2023. IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 1231 (2023) 012041. IOP Publishing doi: 10.1088/1755-1315/1231/1/012041.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.