Научная статья на тему 'Муқобил энергия манбалари фанини интеграциялаб ўқитиш'

Муқобил энергия манбалари фанини интеграциялаб ўқитиш Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
3131
272
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фанлараро интеграция / табиий ёқилғилар / муқобил энергия манбалари / атом энергияси / фотосинтез / междисциплинарная интеграция / природные виды топлива / альтернативные источники энергии / атомная энергия / фотосинтез

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Жўраев Ҳ. О.

Мақолада табиий фанлар дарси жараёнида фанлараро интеграция усулидан фойдаланиб, муқобил энергия манбаларига доир маълумотлар бериш йўллари баён қилинган. Шунингдек, табиий фанлардаги мавзуларни фанлараро интеграция асосида ўқитиш методикаси турли мисоллар ёрдамида тушунтириб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по физике , автор научной работы — Жўраев Ҳ. О.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБУЧЕНИЕ МЕТОДОМ ИНТЕГРИРОВАНИЯ ПРЕДМЕТОВ ПО АЛЬТЕРНАТИВНЫМ ИСТОЧНИКАМ ЭНЕРГИИ

В статье рассматриваются пути изложения сведений об альтернативных источниках энергии с использованием метода междисциплинарной интеграции в ходе уроков по естественным наукам. Вместе с тем, на различных примерах разъяснена методика обучения естественным наукам на основе междисциплинарной интеграции.

Текст научной работы на тему «Муқобил энергия манбалари фанини интеграциялаб ўқитиш»

V_/

Жураев Х.О.,

Бухоро давлат университети катта илмий-ходим изланувчиси, педагогика фанлари номзоди, доцент

1ЩОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ ФАНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАБ ДИТИШ

ЖУРАЕВ Х,.О. МУЦОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ ФАНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАБ УЦИТИШ

Маколада табиий фанлар дарси жараёнида фанлараро интеграция усулидан фойдаланиб, мукобил энергия манбаларига доир маълумотлар бериш йуллари баён килинган. Шунингдек, табиий фанлардаги мавзуларни фанлараро интеграция асосида укитиш методикаси турли мисоллар ёрдамида тушунтириб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: фанлараро интеграция, табиий ёкилFилар, мукобил энергия ман-балари, атом энергияси, фотосинтез.

ЖУРАЕВ Х.О. ОБУЧЕНИЕ МЕТОДОМ ИНТЕГРИРОВАНИЯ ПРЕДМЕТОВ ПО АЛЬТЕРНАТИВНЫМ ИСТОЧНИКАМ ЭНЕРГИИ

В статье рассматриваются пути изложения сведений об альтернативных источниках энергии с использованием метода междисциплинарной интеграции в ходе уроков по естественным наукам. Вместе с тем, на различных примерах разъяснена методика обучения естественным наукам на основе междисциплинарной интеграции.

Ключевые слова и понятия: междисциплинарная интеграция, природные виды топлива, альтернативные источники энергии, атомная энергия, фотосинтез.

JURAEV KH.O. TEACHING TO ALTERNATIVE SOURCES OF ENERGY IMPLEMENTING OF DISCIPLINES INTEGRATED METHODS

There is considered in the article interdisciplinary courses in the field of natural sciences, in the process of integrating information on alternative energy sources. As well there on examples of different teaching methods is described teaching methods implemented interdisciplinary approach.

Keywords: interdisciplinary integration of natural fuels, alternative energy sources, nuclear energy, photosynthesis.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Цозирги вацтда таълим жараёнида таълим олувчиларга %ар бир фан мацсадидан келиб чициб, куплаб илмий-назарий, илмий-техникавий тушунчаларни ургатиш назарда тути-лади. Дарс жараёнида таълим олувчиларни замонавий фан-техника ютуцлари билан узлуксиз таништириб бориш зару-ратга айланиб бормоцда.

Фанлараро интеграциядан фойдаланиб дарс жараёнида ижобий натижаларга эришиш мумкинлиги амалиётда уз исботини топган. Фанлараро интеграция тушунчаси турли педа-гогик ва укитиш услубиётига оид х,амда бошка адабиётларда турлича талкин килинади. Айрим манбаларда фанлараро алокадорлик технологияси, синергетик технология фанлараро интеграция тарзида баён килинади1. «Интеграция» сузи лотинча integratio - тиклаш, тулдириш, integer - бутун сузидан олинган. Интеграциялаш жараёнида бир-бирига боFлик тушунчалар х,ажми ошади ва тартибга соли-нади.

Таълим тизимида фанлараро интеграцияни амалга ошириш: касбий йуналганлик, таълим узвийлиги, фанлараро алокадорлик, укувчи-ларни урганилаётган укув материалига кизи-киши, политехник таълим кабиларни назарда тутади. Амалиётда фанлараро интеграциядан фойдаланишнинг куйидаги усуллари: мавзу-лар буйича дастурий материалларни тах,лил килиш, таркибий укув материалларни фанлар буйича дастурий тах,лил килиш учрайди. Дарс жараёнида фанлараро интеграциядан жадвал, схема ва слайдлар куринишидан кенг фойда-ланилади.

«Экология» дарсларида атроф-мух,итни мух,офаза килиш, у буйича олиб борилаётган илмий-тадкикот ишлар йуналишлари, табиий ресурслар ва уларнинг турлари, улардан фой-даланиш муаммоси, табиатни мух,офаза килиш масалалари, экологик муаммоларнинг асосий йуналишлари ва уларни х,ал этиш борасидаги вазифалар туFрисида фанлараро интеграциядан фойдаланиб маълумотлар бериш мумкин.

Экология фанидаги «Атроф-мух,ит мух,офа-заси буйича олиб борилаётган илмий-тадки-кот ишлари йуналиши» мавзусида республи-камизда атроф-мух,итни техноген ифлосла-нишдан мух,офаза этиш буйича катта ишлар амалга оширилмокда. Ер, сув, урмон, ер ости бойликлари х,акида кодекслар, шунингдек,

1 Djorayev M. Fizika o'qitish metodikasi (Umumiy masalalar). - T.: «Abu Matbuot Konsalt», 2015. -42-b.

атмосфера хавоси, ер усти ва ости сувлари, тупрок, усимлик ва хайвонот оламини мухо-фаза этиш буйича конунлар кабул килин-ганлиги туFрисида маълумотлар баён килин-ган2. Шунингдек, тегишли ташкилот ва корхо-наларга аник топшириклар берилган хамда атроф-мухит ва тупрок, сув, урмон, минерал ресурслар, хаво бассейнидан окилона фойда-ланиш буйича тадбирлар тавсия этилганлиги туFрисида маълумотлар берилган.

Ушбу мавзуни утиш жараёнида юкорида келтирилган маълумотлар билан бир каторда мавзуга мос мукобил энергия манбаларидан фойдаланишга оид маълумотларни бериш мумкин. Хозирги кунда ер юзида энергияга булган эхтиёж табиий ёкилFилар деб аталувчи кумир, нефть, табиий газ ва бошка ёкил-Fиларни ёкиш натижасида олинмокда. Табиий ёкилFилар яна бир неча ун йил асосий энергия манбаи булиб колади. Кейин эса энергия олишнинг бошка йулларини топишга туFри келади.

Табиий ёкилFилардан ташкари энергия олишнинг яна бир манбаи сув энергиясидан фойдаланиш, яъни гидроэлектростанциялар хисобланади. Аммо бундай станцияларни куриш учун куплаб гектар урмонлар, яйлов ва хосилдор ерлардан воз кечишга туFри келиши мумкин. Шунингдек, гидростанцияларнинг сунъий денгизлари бу ерларни уз суви билан босиб кетиши мумкин. Бу сунъий денгизлар атрофидаги ерлар ер ости сувларининг кута-рилиши натижасида яроксиз холга келади.

Аммо х,аёт доимо усишда. Халк хужали-гининг энергияга булган талаби тобора усиб бораверади ва энергия х,осил килишнинг янги-янги йуналишларини тадкик килишга эхтиёж хам шу талабга мос холда ошаверади. Биринчидан, куплаб тадкикотчи олимларнинг диккат-эътибори хозирда ноанъанавий хисобланувчи хамда «кайта тикланадиган энергия манбалари» деб аталувчи энергиялар (куёш, шамол, геотермал, дарё, денгиз суви-

2 Холлиев И., Икромов А. Экология. Укув кулланма. - Т.: «Мехнат», 2001. -110-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

нинг кутарилиш ва пасайиш кабилар)дан фой-даланиш муаммоларига каратилган.

Хозирги вактда мукобил энергия манбала-ридан фойдаланиш сохасида куплаб техноло-гиялар таклиф этилганки, уларни бемалол амалга ошириш мумкин.

Мукобил энергия манбаларини тадкик этиш, ривожлантиришнинг асосий йуналиш-лари куйидагилардан иборат:

а) буг турбинали куёш электростанцияла-рининг янги турларини яратиш ва ишлаб чикариш хамда ишга тушириш;

б) автоном (истеъмолчилар учун фотоэлектр) курилмаларни лойихалаш ва ишлаб чикариш;

в) куёш энергиясидан фойдаланиб ишловчи иссик, сув таъминоти, иситиш ва совитиш тизимларини лойихалаш ва куриш;

г) куёш иссикхоналарини куриш;

д) куёш иссиклик электростанциялар куриш ва ишга тушириш;

е) геотермал иссиклик таъминотини лойихалаш ва куриш;

ё) шамол энергияси агрегатлари ва шамол электр станциясини лойихалаш хамда ишлаб чикаришга жорий этиш;

ж) биогаз энергиясидан фойдаланишни ривожлантириш1.

Албатта, ёкилFи ёки электр энергияси урнини босиши мумкин булган, ноанъанавий усулларда хосил килинадиган воситалар куп. Аммо улар орасидан атроф-мухитга зарар етказмайдиган, фойдаланишда самарали ва айни пайтда маблаF жихатидан макбулини танлаш мухим ахамиятга эгадир.

Шунингдек, экология фани «Биосферада радиоктивлик» мавзусидаги маълумотлардан фанлараро интеграцияни амалга ошириб уз урнида куллаш уринли хисобланади2. Энергия манбаларининг яна бири атом энергияси хисобланади. Бунинг учун атом электр стан-цияларини куриш талаб этилади. Аммо бу станцияларнинг накадар хавфли эканлигини 1986 йилда Украина Республикасининг Черно-биль, 2011 йилда Япониянинг Фукусима атом электростанцияларида булган фалокат яккол курсатди. Чернобиль атом станциясидаги портлаш туфайли ядро ёкилFисининг атиги 5%и атроф-мухитга таркалган эди. Бу куплаб

1 Qahhorov S.Q., Jo'rayev Н.О. Muqobil energiya тапЬаа1 ari. Darslik. — Т.: «1\^оРоПдга^>, 2016. -7-Ь.

2 Холлиев И., Икромов А. Экология. Ук,ув кулланма. - Т.: «Мех,нат», 2001. -76-б.

кишиларнинг нурланишига сабаб булди. Катта худуд радиация билан шу даражада ифлос-ландики, у жойларда яшаш саломатлик учун хавфли булиб колди. Радиация халокат жойи-дан юзлаб ва минглаб километр узокликка таркалди.

Атом энергиясидан олинадиган энергия оддий электр станцияларга нисбатан экологик жихатдан тоза булса-да, улардан фойдаланиш накадар хавфли эканлигини юкорида келти-рилган мисоллар асосида тушунтириш мумкин.

Экология фани «Табиий ресурслар ва улар-нинг турлари» мавзусида ер ресурсларининг чекланган ва уларнинг борган сари камайиши хозирги вактда инсоният цивилизациясининг энг долзарб муаммоларидан бири эканлиги тушунтирилади. Шу туфайли, хозирги замон-нинг мухим жихатларидан бири табиат ресурсларини окилона бошкариш масаласини хал этиш хисобланади. Бу масалани хал этиш эса нафакат экотизимларнинг хаётий фаоли-яти тартиблари хамда конуниятларини кенг ва теран билишни талаб этади, балки жамият-нинг маълум ахлокий асосларини максадга йуналтирилган холда шакллантиришни хам такозо этади. Хозирги замонда инсон узининг табиат билан бирлигини, ижтимоий ишлаб чикариш ва истеъмол тизимини кайта куриш зарурлигини англаши лозим.

Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш хозирги замон жамиятига хос хусусиятдир. Холбуки инсон цивилизациясини асраш учун табиий ресурслардан окилона фойдаланиш зарур. Ушбу мавзуни утишда мукобил энергия манбаларига оид куйидаги маълумотлардан уз урнида фойдаланиш самарали хисоб-ланади.

Бугунги кунда олинаётган энергия асосан органик ёкилFилар: тошкумир, торф, нефть, табиий газ ва бошкалар хисобига олинмокда. Бу тур энергия манбаларидан фойдаланиш-нинг узига хос кулай ва нокулай томонлари мавжуд. Биринчидан, бу турдаги энергия ман-баларининг ердаги захиралари чегараланган булиб, у вакт утиши билан камайиб боради. Иккинчидан, бу турдаги энергия манбалари-дан фойдаланиш натижасида атроф-мухитга турли чикиндилар чикарилиб, уни захар-лайди.

Умуман табиатда фойдаланиладиган энергия манбаларини икки гурухга ажратиш мумкин: мукобил энергия (кайта тикланадиган) ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

кайта тикланмайдиган энергия манбалари. Кайта тикланадиган энергия манбаларига куёш, шамол, окар сув манбалари, океан ва денгиз сувларининг кутарилиши ва пасайиши энергияси, геотермал энергия, тупрок, биогаз ва маиший чикиндилардан газ олиш кабилар киритилса, кайта тикланмайдиганларга нефть, кумир, табиий газ, атом электр станцияларини киритиш мумкин1.

Мукобил энергия манбаларидан фойдала-ниш купгина дунё мамлакатларининг жадал ривожланишига олиб келяпти. Ах,оли сони-нинг ошиши, купгина казиб олинувчи ёкилFи захираларининг кискариши, углеводородга нисбатан нархнинг ошиши натижасида янги энергия манбаларидан фойдаланиш кенгай-мокда. Мукобил энергия манбалари деганда, табиат жараёнида табиий оким х,исобидан узлуксиз равишда тикланиб турувчи энергия манбалари тушунилади. Бунга куёш энергияси, шамол энергияси, сувнинг гидродинамик энергияси, геотермал энергия, тупрок иссик-лиги энергияси, дарё, табиий сув х,авзалари, шунингдек бирламчи энергия захираларининг антропоген манбалари: биомасса, биогаз ва бошка органик чикиндилардан олинадиган ёкилFилар киради.

Шу уринда энергияга булган эх,тиёжни кондиришда экологик тоза, ноанъанавий ва кайта тикланувчан энергия манбаларидан фойдаланиш куламини янада кенгайтириш тобора долзарб ах,амият касб этмокда. Шу боис бутун дунёда иктисодиётнинг турли сох,аларида мукобил энергия манбаларидан фойдаланишга катта эътибор каратилаяпти. Кайта тикланадиган энергия катта потенциалга эга, атроф-мух,ит мусаффолигини саклайди, эх,иёжга яраша талабни кондиради, соф атроф-мух,ит, янги иш уринлари яратилишига имкониятлар яратади.

Хозирги даврда энергетика ва экологик муаммолар уЙFунлашиб бораётган шароитда узлуксиз таълим тизимида тах,сил олаётган укувчиларни мукобил энергия манбалари билан таништириб бориш долзарб вазифалар-дан х,исобланади. Юкоридаги муаммоларни х,ал этиш учун ах,олида, айникса, ёшларда энергиядан окилона фойдаланиш мадания-тини талаб даражасида шакллантириш лозим булади. Бунинг учун узлуксиз таълим тизи-

1 Клычев Ш.И., Мухаммадиев М.М., Авезов Р.Р., Пота-енко К.Д. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии. - Т.: «Фан ва технология», 2010. -С. 6.

мида табиий фанларни укитиш жарёнида жамиятдаги энергия танкислиги, унинг олдини олиш муаммолари туFрисидаги маълумот-ларни бериб бориш долзарб муаммо хисоб-ланади.

Мукобил энергия манбалари ичида куёш энергиясидан фойдаланиш бошка тур энергия манбаларига караганда анча кулай хисоб-ланади. Мамалакатимизда бу турдаги энергия манбасидан фойдаланиш имкониятлари катта. Жумладан, республикамизда куёшли кунлар бир йилда 2880 соатни ташкил килади. Жану-бий вилоятларда бир йиллик куёшли кунлар 280-300 кунни ташкил килади. Ёзда бир кеча-кундузда 16 соат давомида Куёш нур сочиб турса, киш кунларида уртача 6-7 соат атро-фида булади. Куёш энергиясининг йиллик уртача киймати, яъни 1 м2 майдонга тушади-ган энергияси 5460 млн. жоулни ташкил килади, бу тахминан 300 кг кумирни ёккандаги ажралиб чикадиган энергияга тенг.

Узбекистонда бугунги кунда кайта тикла-нувчи мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш буйича бирмунча тажрибалар утка-зилиб, амалий натижаларга эришилган. Энергия манбаларининг мукобили булган куёш энергиясидан фойдаланиб, электр энергия-сини хосил килувчи курилмалар - фотоэлектр курилмалар ишлаб чикариш йулга куйилган. Аммо, бу борада иктисодий кулай шароит яратиш билан сохани ривожлантириш учун асос буладиган хукукий базани янада тако-миллаштириш зарур. Республикамиз худудида кайта тикланувчи энергия манбаларининг улуши 50984,6 миллион тонна нефть эквива-ленти (млн. т. н. э. (нефтнинг ёнишидан ажралиб чикадиган иссиклик эквиваленти сифа-тида кабул килинган, у 41,868 ГЖ/т. га тенг)) деб олинадиган булса, куёш энергияси 50973, сув энергияси 9,2, шамол энергияси 2,2 млн. т. н. э.га тенг2.

Мукобил энергия ер биосферасида тух-товсиз кайта тикланадиган ва инсоният микёсида туганмас хисобланади. Мукобил энергиянинг асосий фойдали томони - туга-маслиги ва экологик софлигидир. Ундан фойдаланиш сайёрамиз энергия мувозанатини узгартирмайди, яъни табиат жараёнларига таъсир этмайди.

Шунингдек, «Ёругликнинг кимёвий ва биологик таъсири» мавзусини утиш жараёнида

2 Qahhorov S.Q., Jo'rayev Н.О. Muqobil епе^уа тап-ЬаЫ. Darslik. - Т.: «NisoPoligraf», 2016. -24-Ь.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

мукобил энергия манбаларидан бири - куёш энергиясига оид укув материалларидан фой-даланиш имконияти мавжуд. Модда молеку-лалари ёруFлик энергиясини ютиб, парчала-ниши ёки бошка молекулаларга айланиши мумкин. Молекулаларнинг бундай узгариши кимёвий жараён хисобланади. Куёшдан кела-ётган нурлар таъсирида атмосферадаги кислород молекулаларининг бир кисми озон молекулаларига айлана боради. Бу жараён куйидагича боради:

302 ёруFлик ^203

Бу мисолларни тушунтириш жараёнида укувчилар кимё фанидан олган билимларини ёдга оладилар, шунингдек, укитувчи томони-дан кимёвий жараёнларнинг бориши туFриси-даги мисоллардан фойдаланилади.

Оптика нуктаи назаридан усимликлар барги мураккаб тузилишга эга булиб, бир жинсли тиникмас мухитдан ташкил топган. Усимликлар барги хужайраларида фотосинтез жараёни кечади. Фотосинтез натижасида усимликлар барги озик моддалар билан таъминланади, карбонат ангидридни ютиб атроф-мухитга кислород чикаради.

Ёруглик энергияси хисобига содир булади-ган фотосинтезнинг асосий тенгламаси куйи-дагича:

6CO2 + 6H2O

еруглик

хлорофил

C6H12O6 + 6O2

Бу жараённинг бориши туFрисида биология фанидаги «Парчаланиш реакциялари» мавзу-сидаги куйидаги маълумотлар ёдга олинади. Ёруглик энергияси хисобига амалга ошадиган органик бирикмалар синтези жараёни фотосинтез дейилади. Фотосинтез икки боскичда амалга ошади. 1. Ёруглик боскич реакциялари. 2. KоронFилик боскич реакциялари.

Фотосинтез мураккаб, куп поFонали жараён. Яшил баргнинг органик моддаси хлорофилл бу жараёнда мухим ахамиятга эга. Бир грамм-молекула С02 фотосинтези натижасида органик бирикмаларда 470 кЖ энергия туп-ланар экан. Фотосинтез энергиясидан инсон органик ёкилFи ер остидан казиб олина бош-ланишига кадар хам иситиш максадларида фойдаланиб келган. Масалан, куриган дарахт-лардан ёкилFи сифатида фойдаланилган. Шунинг учун усимликлар баргининг физика-

вий хоссалари, баргда буладиган физикавий жараенларни урганиш жуда хам мухим хисобланади1.

Куеш энергиясидан кишлок хужалик экин-лари, жумладан, бир хужайрали сув утларини етиштиришда хам фойдаланиш мумкин. Бунинг учун, аввало, бир хужайрали яшил сув утлари, уларнинг турлари, кулланилиш соха-лари туFрисида маълумотга эга булиш лозим булади. Бунда укувчиларнинг биология фанидан эгаллаган билимларини кайта едга олиши талаб этилади.

Хлорелла - хлорококксимонлар синфига мансуб майда, бир хужайрали яшил сув утлари туркуми. Хужайраси думалок еки эллипс шаклида булади. Катталиги 5-12 мкм, юпка ва мустахкам пуст билан уралган. Хужайра ичида хлоропласт ва пиреноид жойлашган. Жинссиз купаяди. Табиатда хлорелла жуда кенг таркал-ган булиб, хар хил сув хавзалари, нам туп-рокда учрайди. Хлорелланинг 40 дан ортик тури аникланган, шундан Урта Осиеда 5 тури бор. Табиатда Chlorella vulgaris энг куп таркалган.

Хлорелла куеш энергиясини интенсив равишда узлаштиради. Унинг биомассаси тар-кибида 40-50 фоиз оксил, 30-37 фоиз углевод, 5-10 фоиз gf, витаминлар ва бошка моддалар мавжуд. Бир гектар сув хавзаси юзасидан (апрель-ноябрь ойларида) хлорелладан 30-70 тоннагача биомасса олиш мумкин. Хлорелланинг нисбатан юкори (38°С), уртача (25-30°С) ва паст (15°С) хароратларда усадиган турлари бор. Нисбатан юкори ва уртача хароратни сезувчи турлари купрок устирилади ва хосил-дор хисобланади. Хлорелла аралаштирилади-ган (суспензияси) махсус, механизациялашти-рилган ховузларда куп микдорда устирилади2.

Хлорелла устирувчи курилмалар асосан доиравий хавза ва туFри бурчак шаклидаги узун бетон лотоклардан иборат (1-расм). Хлорелла яхши усиши учун уни тегишли озука моддалари ва карбонат ангидрид гази билан таъминлаб туришдан ташкари, унинг хар бир хужайраси куеш нуридан бахраманд булиши керак. Бунинг учун хлорелла суспензияси доимо турбулент оким тарзида харакат килиб туриши керак. Суспензия насослар ердамида

1 Eshonqulov O.E., Hamidov J.H., Bekmuhamedov A.A. Biologiya. O'quv qo'llanma. - T.: Cho'lpon nomidagi NMIU, 2006. -48-b.

2 Музафаров А.М., Таубаев Т.Т. Культирование и применение микроводорослей. - Т.: «Фан», 1984. -С. 5.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

1-расм: Куёш энергияси ёрдамида хлорелла устирувчи к,урилма.

берк контур буйича кун буйи х,аракатга келти-риб турилади.

Хлорелладан озик-овкат саноати, фармацевтика, чорвачилик, ифлос сувларни биологик тозалаш, ёпик, экологик тизимлардаги х,авони регенерация килишда фойдаланиш мумкин. Турли моддаларга бой булганлиги сабабли хлореллани кондитер мах,сулотлари, айрим ичимликлар таркибига кушиб истеъмол килиш мумкин. Хар хил дорилар таркибига кушилади. Хлорелла кушиб тайёрланган мой ва шамчаларнинг даволаш хусусияти хлорелла кушилмаганларидан яхширокдир.

Таълим тизимида фанлараро интеграция-дан фойдаланиш имконияти укув дастури, мавзунинг мазмуни ва х,ажми билан аникла-нади. Хар бир фан дастури бошка фанлардан урганилган масалаларни уз ичига олади. Бу

масалаларнинг руйхати дастурдаги у ёки бу мавзуларни утишда бошка фанлардан узлаш-тирилган кандай билимларга таяниш мумкин-лигини аниклашда укитувчига ёрдам беради.

Табиий фанларни укитишда фанлараро интеграциянинг амалга оширилиши укувчи-ларнинг узлаштириш кобилиятини оширади, укувчилар илмий дунёкарашини шаклланти-ради, уларнинг мантикий фикрлаш, ижодий кобилиятларини ривожлантиради, мавзуни узлаштиришда вактни тежайди, укувчи били-мини бойитади, мустакил ишлаш куникма-ларини шакллантиради, укув-тарбия жа-раёнини такомиллаштириш ва уни оптимал ташкил этишда мух,им ах,амият касб этади.

Мукобил энергия манбалари фани дастури максад ва вазифаларидан келиб чиккан х,олда х,ар бир мавзуни фанлараро интеграциядан фойдаланиб укитиш имкониятларини аник-лаш, фанлараро интеграция асосида тайёрланган укув материалларидан дарс жараёнида фойдаланишни йулга куйиш, укув материал-ларининг укувчиларга тушунарли ва кизи-карли булишини таъминлаш максадида турли укитиш методларини танлаш, х,ар бир мавзуда фойдаланиладиган укитиш воситаларини тав-сифлаш, интернетда мавзуга доир материал-лар билан танишиб боришларини таъминлаш мух,им масалалардан х,исобланади.

Адабиётлар руйхати:

1. Клычев Ш.И., Мухаммадиев М.М., Авезов Р.Р., Потаенко К.Д. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии. - Т.: «Фан ва технология», 2010. -С. 192.

2. Музафаров А.М., Таубаев Т.Т. Культирование и применение микроводорослей. -Т.: «Фан», 1984. -С. 136.

3. Холлиев И., Икромов А. Экология. Укув кулланма. - Т.: «Мех,нат», 2001. -280-б.

4. Djorayev M. Fizika o'qitish metodikasi (Umumiy masalalar). - T.: «Abu Matbuot Konsalt», 2015. -280-b.

5. Eshonqulov O.E., Hamidov J.H., Bekmuhamedov A.A. Biologiya. O'quv qo'llanma. - T.: Cho'lpon nomidagi NMIU, 2006. -184-b.

6. Qahhorov S.Q., Jo'rayev H.O. Muqobil energiya manbaalari. Darslik. - T.: «NisoPoligraf», 2016. -214-b.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.