Научная статья на тему 'Камолжон Шодиметов муаллифлигида нашрга тайёрланган«Муқобил энергия манбаларидан фойдаланиш ва унинг иқтисодий истиқболлари» китобига шарҳлар'

Камолжон Шодиметов муаллифлигида нашрга тайёрланган«Муқобил энергия манбаларидан фойдаланиш ва унинг иқтисодий истиқболлари» китобига шарҳлар Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
218
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Камолжон Шодиметов муаллифлигида нашрга тайёрланган«Муқобил энергия манбаларидан фойдаланиш ва унинг иқтисодий истиқболлари» китобига шарҳлар»

Камолжон Шодиметов муаллифлигида нашрга тайёрланган «Мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш ва унинг иктисодий истикболлари» китобига шар^лар

Такриз этилаётган рисоланинг долзарблиги сунгги йилларда дунё буйича анъанавий ёкилFи турлари-дан оммавий равишда фойдаланиш Ер сайёрасида глобал экологик му-аммоларни келтириб чикариши ва бу х,ол инсоният тараккиётида маъ-лум зиддиятлар яратаётгани билан боFликдир. Маълумотларга кура, дунё буйича х,ар йили умумий микдорда 12 миллиард тонна ёки х,ар бир ах,оли жон бошига х,исоблаганда 2 тонна нефть эквивалентига тенг углеводород ёкилFи турлари ёкилмокда. Анъанавий ёкилFи турларидан фойдаланиш натижасида х,ар йили 5 миллиард тонна саноат чикиндилари атмосфера х,авосига чикарилар экан. Бизнинг давримизда утган аср-нинг 50-йилларига нисбатан зарар-ли чикиндиларининг микдори 5 ба-робарга ошганлиги ва бу микдор йил сайин усиб бориши эътиборни жалб килувчи фавкулотдаги маълумотдир.

Агар бу жараён шу суръатлар-да давом этса, инсоният экологик муаммолар натижасида узини нобуд килиши мукаррар деган тахминлар килинмокда.

Ушбу глобал жараёнлар-ни урганишда рисола муалли-фи Узбекистон амалиётидан ке-либ чикиб, умуминсоний муаммо-ларни бизнинг юртимиз мисоли-да х,ал килиш борасида узининг таж-рибаси ва илмий ёндашувини ёрит-ган. Рисола турт бобдан иборат булиб, х,ар бир боб алох,ида масала-ларни тизимли ёндашув оркали ёри-тишга каратилган. Рисоланинг би-ринчи боби «Бизнинг йулимиз ин-новацион иктисодиёт» деб номла-ниб, бунда мукобил энергияни тарFиб этиш инновацион тараккиётнинг бир йуналиши эканлиги асослаб берил-ган. Бу бобнинг биринчи параграфи-да инновацион тараккиёт тушунчаси ёритилиб, етакчи олимлар Э.Тоффлер, Ф.Фукуяма, Д.Белл, Ж.Нейбадлар асарларига асосланган х,олда «айнан инновацион технологияларга таянган давлатгина юксак тараккиёт даража-сига эришиши» таъкидланган. Саноат-лашган иктисодиёт урнини боскичма-боскич инновацион иктисодиёт эгал-лаши Жанубий Корея, Швейцария, АК,Ш, Швеция, Буюк Британия, Голландия, Финландия, Гонконг, Сингапур, Тайвань, Япония ва бошка дав-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 8

латлар мисолида асосланиб берил-ган (14-15-бетлар) ва инноваци-он иктисодиётни барпо этиш бора-сида фикр ва тавсиялар келтирилган (22-24-бетлар).

Миллий иктисодиёт тараккиёти стратегиясида инновацион икти-содиётга утиш мох,ияти тах,лил эти-либ, рисолада бир нечта графиклар оркали иктисодиётга янги технологи-яларнинг тадбик этилиши ва уларнинг мох,ияти намойиш этилган. Алох,ида эътиборга лойик маълумот - диаграмма шаклида янги технологиялар-нинг тижорий мох,иятига тусик яра-тувчи омилларни туркумланган х,олда намойиш этилишидир (29-бет).

Рисоланинг мазкур бобида бизнинг давримизда тараккиёт соф техноло-гияларни куллашдаги мух,им инновацион йуналишлиги курсатиб берил-ган. Бунда мамлакатимизда кайта ти-кланувчи энергия манбаларининг им-конлари (йилига) 51 миллиард тонна нефть эквиваленти х,исобида мавжуд-лиги таъкидланган (35-бет). Агар мазкур х,ажмдаги нефть ёкилса, атмосфера х,авоси 447 миллион тоннага иф-лосланиши х,исоблаб чикилган.

Шунинг учун х,ам Узбекистон «Адо-лат» СДП партияси «Мукобил энергия туFрисидаги» конун лойих,асини тарFиб этиши уринлидир. Бу бора-да амалга оширилаётган изланишлар, илмий тадкикотлар, амалий ишлар ва халкаро х,амкорлик масалалари х,ам рисоланинг биринчи бобида ёритил-ган.

Республикамиз вилоятлари ке-симида куёш нурлари имкониятла-ри 2-жадвалда келтирилган булиб,

улкан куёш станцияларининг Кармана, Fузор, Шеробод, Поп ва Пар-кент туманларида ишга туширилиши учун табиий имкониятлар мавжудли-ги курсатиб утилган (46-47-бетлар). Назарий масалаларга баFишланган бу бобда Узбекистон тараккиёти дав-латимизда танланган моделнинг са-марасини яккол намойиш этаётгани, иктисодий ва ижтимоий сох,аларнинг х,ар томонлама ривожланиб бори-шига асос солиб бергани ялпи миллий мах,сулот усишининг юкори суръатларда амалга оширилиши, таъ-лим сох,асига давлат бюджетининг 34 фоизи, соFликни саклашга 15 фо-изи йуналтирилиши мисолларида курсатиб берилган.

Рисоланинг иккинчи боби «Узбекистонда кайта тикланувчи энергия манбалари ривожланиши-нинг ташкилий х,укукий асослари»га баFишланган. Бу бобда, авваламбор, энг кенг таркалган ва атроф-мух,итга энг катта зиён етказувчи углеводо-родли энергия ресурсларидан фой-даланиш масалалари ва уларнинг глобал микёсда экологик муаммо-лар келтириб чикариши х,акида маъ-лумотлар ёритилган. Мазкур бобда Узбекистон Республикасининг энергетик балансидаги узгаришлар бир нечта жадвалларда келтирилган (3, 4, 5-жадваллар).

Жах,он микёсида кузатилаётган гло-баллашув жараёнлари х,амма давлат-ларда ноанъанавий энергия манбала-ридан фойдаланишга утишни даъват этмокда. Шу нуктаи назардан, рисоланинг мазкур бобида Халкаро энергетика агентлиги методологиясига таян-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 8

ган х,олда, кайта тикланадиган энергия манбалари туркумлаштирилган х,олда курсатилган. Булар каторида:

• 10 МВт гача булган кичик гидроэнергетик ресурслар (атроф-мух,итга кескин салбий таъсир этувчи йирик ГЭСлардан ташкари);

• табиий х,олда ер каъридан иссик сув, иссиклик ёки буF шаклида етиб келадиган геотермал манбалар;

• куёш энергияси;

• океан энергияси (тулкинлар, окимлар, кундалик келиш-кетиш тулкинлари);

• шамол энергияси;

• кайта ишланувчи саноат ва ком-мунал чикиндилари;

• кишлок ва урмон хужаликлари етиштирувчи ва энергия ишлаб чикарилишига ярайдиган биомасса турлари.

Дунёда кайта тикланувчи энергия имкониятларининг манбалари жад-вал шаклида келтирилган (6-жадвал), кайта тикланувчи энергия манбала-ридан фойдаланишда эришиладиган ижобий натижалар тах,лил килинган. Узбекистон кайта тикланувчи энергия манбаларида катта салох,иятга эга булишига карамасдан, ушбу ман-балардан фойдаланишнинг улуши бир фоизни х,ам ташкил этмаслиги-ни муаллиф афсус билан таъкидлаб утади. Жах,он микёсида бу курсаткич барча истеъмол килинаётган энерги-янинг 13,5 фоизини, электр энергия-сини ишлаб чикаришда эса 18 фоизни ташкил этиши айтиб утилган (74-бет).

Узбекистонда кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш имкониятлари ва уни ривожлантириш

учун курилаётган чораларга рисола-да алох,ида эътибор каратилган. Рисо-ланинг 90-бетида бешта йуналишдан иборат кайта тикланувчи энергия манбаларини ривожлантириш учун Узбекистонда курилаётган чоралар руйхати келтирилган.

Рисоланинг учинчи боби «Мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш-ни ташкил этиш ва унинг иктисодий истикболлари»га баFишланган. Бунда фермер, дех,кон, уй хужаликлари, оилавий тадбиркорликда илFор-инновацион энергия тежайдиган кайта тикланувчи энергия манбаларидан кенг фойдаланиш истикболлари ва бу борада амалга оширилиши ло-зим булган ишлар тарFиб этилган. Жумладан, куёш энергиясидан фойдаланишнинг турли йуналишлари: куёш батареялари ва улардан фойдаланиш сох,алари, куёш фотоэлектрик стан-цияси, куёш панеллари, куёш коллек-тори курилмалари ва уларни куллаш усулларининг техник хусусиятла-ри ва иктисодий мох,иятлари ёритил-ган. Бу йусинда чикиндидан биогаз ва биоуFит олишни ташкил этиш ва бунда амалга оширилган х,амда оши-рилаётган ишлар, чикинди биомас-сасидан фойдаланиш, шамол энергиясидан фойдаланиш имкониятлари ва амалга оширилаётган ишлар батафсил ёритилган. Бу бобнинг энг мух,им кисмида мукобил энергия-нинг иктисодий истикболлари тах,лил килинган.

Туртинчи боб «Мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш-ни ташкил этишда мах,аллий даража-да бошкариш куникмасини шакллан-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 8

тириш» масалаларига баFишланган булиб, бунда мукобил энергияни юр-тимизда куллаш борасида илмий мар-казлар, нодавлат, нотижорат муас-сасалар ва сиёсий х,аракатларнинг амалга ошираётган фаолиятлари ёритилган ва уларнинг натижалари тах,лил килиб берилган. Жумладан, Узбекистон Республикаси Табиатни мух,офаза килиш давлат кумитасининг «Эко-энергия» илмий-тадбикий мар-казининг мукобил энергия манбала-ри борасидаги амалга ошираётган тадкикот лойих,алари, уларнинг ама-лий мох,ияти тарFиб килинган.

Амалиётнинг илFор йуналишлари мисолида рисолада «Экосан» экология ва саломатлик халкаро хайрия жамоат фондининг мукобил энергия манбаларини тарFиб килиш борасидаги тажриба ва амалга ошираётган тадбирлари х,акида маълумотлар кел-тирилган.

Мукобил энергия манбала-ридан фойдаланиш ва энергия зах,ираларидан самарали ва тежам-корлик билан фойдаланишда сиёсий х,аракатлар, жумладан «Адолат» СД партиясининг фаолияти рисоланинг охирги параграфида ёритилган.

«Мукобил энергия манбалари-дан фойдаланиш ва унинг иктисодий истикболлари» рисоласи монографик асар булиб, унинг илмий мох,ияти куйидагилардан иборат:

- биринчидан, мазкур масалаларни тизимли ёритиши ва масалаларнинг кенг камровлигидадир: унда техник масалалар, иктисодий ва ижтимоий, х,аттоки, сиёсий х,аракатлар нуктаи на-зардан ёндашувлар ёритилган;

- иккинчидан, бунда мавжуд мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш билан боFлик х,ар бир йуналишдаги мавжуд муаммолар очик ёритилиб, уларни асослаб бериш борасидаги далиллар, ракамлар билан асослаб берилган далиллар ва тах,лил килиш методикалари борасида фикр-мулох,азалар келтирилишида;

- учинчидан, рисолада мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш-ни кенгайтириш ва манбаларнинг х,ар бир йуналишини тарFиб килиш борасидаги катор таклифларнинг деярли х,ар бир бобда келтирилганлигидадир.

Рисоланинг амалий мох,ияти, авва-ламбор, мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш борасида жах,он микёсида ва бизнинг давлатимизда кечаётган жараёнлар, амалга ошири-лаётган ишлар ва бу сох,адаги мавжуд муаммоларни маълум тизимда асос-ланган х,олда бир рисола микёсида тупланиши ва чоп этилишидадир. Рисола укувчилари амалиётчими, илмий ходимми, укувчи-талабами ёки сиёсий арбоб буладими - мавжуд муам-молардан ва бу йуналишда амалга оширилаётган фаолиятлардан нафакат хабардор булади, килиниши лозим булган ишларни тасаввур килади ва бу борада умумий ёндашувга эга булади.

Шу билан бирга, рисолада катор масалалар х,ал булмаган. Масалан, 74-бетда «айни пайтда олий ва урта махсус билим юртларида со^ага те-гишли мутахассисларни тайёрлаш, ... кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни раFбарлантирувчи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 8

конунлар кабул килиш» масалалари куйилган. Лекин бу масалаларнинг кандай х,ал килиниши, яъни олий ва урта махсус билим юртларида сох,ага тегишли мутахассисларни тайёрлашни ташкиллаштириш учун нима килиш керак, кайси муассасалар бунга ман-фаатдор, ким кайси карорларни тайёрлаши кераклиги каби масалалар очик х,олда колган. Кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш-ни раFбатлантирувчи конунлар кабул килиниши борасида, бу конунлар ни-мага каратилган булиши, кайси муам-молар доирасида курилиши кераклиги х,акида маълумотлар берилмаган. Вах,оланки, иккала масала кутарилган муаммоларнинг энг мух,им ва х,ал килувчи саволлари х,исобланади.

Шундай булса-да, рисола катта ил-мий ва амалий ах,амиятга эга. Ундан фойдаланувчилар катта мех,нат эва-зига тупланган жах,он микёсидаги ва бизнинг улкамиздаги кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойда-ланиш борасида маълумотларга эга буладилар ва бу йуналишда янги фикр ва FOяларни жаддаллаштириш имко-нига эга буладилар.

Рисолада кутарилган масалалар ва кечаётган жараёнлар ёритилишининг мох,ияти ва долзарблигини инобатга олиб, мазкур рисолани олий таълим муассасалари ва урта махсус таълим муассасаларига мослаштирган х,олда укув кулланмаси шаклида кайта чоп этиш лозимдир.

Ицтисод фанлари номзоди, доцент

Мирёцуб Хайдаров

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.