Научная статья на тему 'Физика таълимида ноанъанавий энергия манбаларига доир билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш имкониятлари (академик лицей ва касб- ҳунар коллежлари физика таълими мисолида)'

Физика таълимида ноанъанавий энергия манбаларига доир билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш имкониятлари (академик лицей ва касб- ҳунар коллежлари физика таълими мисолида) Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
955
148
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
энергия / шамол энергияси / геотермал энергия / биогаз / биомасса / электростанция / конструкция / таълим / қуёш элементи / қуёш батареялари / energy / wind energy / geothermal energy / biogas / biomass / power plants / construction / education / solar element / solar panels.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Абдиев У. Б.

Мақолада академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларида физика таълимида ноанъанавий ва қайта тикланувчи энергия манбалари мазмунидаги билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш бўйича методик тавсиялар келтирилган. Шунингдек, мақолада ноанъанавий ва қайта тикланувчи энергия манбалари турлари тўғрисида элементар маълумотлар тушунарли ва содда ҳолатда баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по физике , автор научной работы — Абдиев У. Б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

OPPORTUNITIES OF KNOWLEDGE, SKILLS AND EXPERIENCES DEVELOPMENT RELATED TO NON-TRADITIONAL ENERGY SOURCES ON PHYSICS LESSONS (ON EXAMPLE OF PHYSICS IN LYCEUMS AND PROFESSIONAL COLLEGES)

In the article are provided methodic recommendations to education of physics at the academic lyceums and professional colleges untraditional and restore energy science. In addition is recount accessible information devoted to untraditional and restore energy source.

Текст научной работы на тему «Физика таълимида ноанъанавий энергия манбаларига доир билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш имкониятлари (академик лицей ва касб- ҳунар коллежлари физика таълими мисолида)»

Абдиев У.Б.,

Термиз давлат университети «Физика» кафедраси доценти, техника фанлари номзоди

ФИЗИКА ТАЪЛИМИДА НОАНЪАНАВИЙ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ДОИР БИЛИМ, КУНИКМА ВА МАЛАКАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ (АКАДЕМИК ЛИЦЕЙ ВА КАСБ-ХУНАР КОЛЛЕЖЛАРИ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МИСОЛИДА)

АБДИЕВ У.Б. ФИЗИКА ТАЪЛИМИДА НОАНЪАНАВИЙ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ДОИР БИЛИМ, КУНИКМА ВА МАЛАКАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ (АКАДЕМИКЛИЦЕЙ ВА КАСБ-ЦУНАР КОЛЛЕЖЛАРИ ФИЗИКА ТАЪЛИМИ МИСОЛИДА)

Маколада академик лицей ва касб-х,унар коллежлари укувчиларида физика таълимида но-анъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари мазмунидаги билим, куникма ва малака-ларни шакллантириш буйича методик тавсиялар келтирилган. Шунингдек, маколада ноанъана-вий ва кайта тикланувчи энергия манбалари турлари туFрисида элементар маълумотлар тушу-нарли ва содда х,олатда баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: энергия, шамол энергияси, геотермал энергия, биогаз, биомасса, электростанция, конструкция, таълим, куёш элементи, куёш батареялари.

АБДИЕВ У.Б. ВОЗМОЖНОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ЗНАНИЙ, НАВЫКОВ И КВАЛИФИКАЦИИ ПО ВОПРОСАМ АЛЬТЕРНАТИВНЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ НА ЗАНЯТИЯХ ПО ФИЗИКЕ (НА ПРИМЕРЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ФИЗИКИ В АКАДЕМИЧЕСКИХ ЛИЦЕЯХ И ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОЛЛЕДЖАХ)

В статье даны методические рекомендации по формированию у учащихся академических лицеев и профессиональных колледжей знаний, навыков и квалификации по вопросам нетрадиционных и возобновляемых источников энергии на занятиях физики. Кроме того, в статье в доступной форме изложена элементарная информация о нетрадиционных и возобновляемых источниках энергии.

Ключевые слова и понятия: энергия, энергия ветра, геотермальная энергия, биогаз, биомасса, электростанции, конструкция, образование, солнечные элементы, солнечные панели.

ABDIYEV U.B. OPPORTUNITIES OF KNOWLEDGE, SKILLS AND EXPERIENCES DEVELOPMENT RELATED TO NON-TRADITIONAL ENERGY SOURCES ON PHYSICS LESSONS (ON EXAMPLE OF PHYSICS IN LYCEUMS AND PROFESSIONAL COLLEGES)

In the article are provided methodic recommendations to education of physics at the academic lyceums and professional colleges untraditional and restore energy science. In addition is recount accessible information devoted to untraditional and restore energy source.

Keywords: energy, wind energy, geothermal energy, biogas, biomass, power plants, construction, education, solar element, solar panels.

Кейинги йилларда энергия манбалари ва уларнинг замона-вий асослари тутрисидаги билим ва куникмаларни узлуксиз таълим жараёнида шакллантиришда баъзи бир камчилик-лар кузга ташланиб цолмоцда.

Мисол тарикасида академик лицей ва касб-х,унар коллежлари физика таълими укув дастури, укув адабиётларида (дарсликлар) энергия х,осил килиш ва ундан фойдаланиш-нинг анъанавий усуллари, уларнинг физик конуниятлари, фойдаланиш имкониятлари, умуман олганда, фундаментал ва амалий асосларига доир маълумотлар мавжуд. Бирок, ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари фундаментал ва амалий асосларига доир етарлича билимлар, замо-навий фан ва техника янгиликларига доир маълумотлар келтирилмаган. Холбуки, купчилик олимлар томонидан келажак энер-гетикаси сох,асида ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбаларининг х,иссаси бекиёс, деб бах,оланмокда. Шу нуктаи назар-дан, маколада академик лицей ва касб-х,унар коллежлари физика таълимида ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари эле-ментар ва асосий тушунчаларини шакллан-тиришга доир баъзи методик тавсиялар х,авола этилади.

Ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбаларига, асосан, куйидагиларни мисол сифатида курсатиш мумкин1:

1. Куёш фотоэнергетикаси.

2. Шамол энергетикаси.

3. Биоэнергетика (биомасса, биогаз х,осил килиш).

Ушбу энергия манбалари турларидан таш-кари, кичик гидроэлектростанциялар, гео-

1 Колтун М.М. Солнечные элементы. - М.: «Наука», 1987.

термал энергетика, денгиз тулкинлари энер-гияси, кум барханларидан энергия х,осил килиш, шурланиш энергияси кабилар х,ам ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари турлари х,исобланади2.

Академик лицей ва касб-х,унар коллежлари физика таълимида ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари ва уларнинг турлари, замонавий конструкциялари, ишлаш принципи ва тузилишлари х,амда улардан кенг сох,ада самарали фойдаланиш имкониятлари туFрисидаги билим ва куникмаларни нисбатан соддарок, тушунарли тарзда баён этиш, шакллантириш максадга мувофикдир. Бунда укувчиларнинг ёши х,амда давлат таъ-лим дастурларига мувофик келадиган методик тавсиялар ва курсатмалар, дарснинг тех-нологик хариталари, замонавий ахборот ва педагогик технологиялар асосидаги укитиш метод ва усулларидан самарали фойдаланиш имкониятларини топиш, яратиш ва ишлаб чикиш каби масалалар уз ечимини топиши керак.

Академик лицей ва касб-х,унар коллежлари физика таълимида ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари элементар тушунчаларини шакллантиришда кургазмали воситалар, иш х,олатидаги макетлардан фойдаланиш х,ам дарс самарадорлиги ва укувчиларнинг бу сох,аларга (ноанъанавий энергия манбалари ва уларнинг турларига) кизики-шининг янада ортишига олиб келади.

2 Абдиев У.Б. Физика таълимида ноанъанавий энергия манбалари. - Термиз: «Полиграф-нашр», 2013. -35-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

V_/

1-расм. Куёш элементининг ишлаш принципи1

1 - куёш оптик нурланиш окими (ёруFлик фотонлари);

2 - куёш элементи юза сохасидаги ток окувчи контактлар;

3 - куёш элементи орка томонидаги контакт;

4 - истеъмолчи (электр ёритувчи лампа).

Энди ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбаларидан самарадорлиги нис-батан анча юкори булган энергия манбалари турларининг баъзилари туFрисида кискача маълумотлар келтирамиз.

1. Куёш фотоэнергетикаси. Куёш фото-энергетикаси дейилганда куёш оптик нурла-ниш энергиясини электр энергиясига айлан-тириш сохаси тушунилади2. Куёш нурланиши кандай килиб электр ёки иссиклик энергия-сига айлантирилади? Бунда асосан куёш ба-тареяси ёки куёш элементидан фойдаланила-ди. Куёш элементи яримутказгичли элемент-лар асосида хосил килинади. Масалан: Si (кремний), Ge (германий), GaAs (галлий арсе-ниди), CdTe (кадмий теллур) ва бошкалар. Куёш элементи ёруглик нурланишини ютиб, уни электр энергиясига айлантириб беради. Ёруглик нурланиши (ёруглик фотони) куёш элементи юза сохасида ютилади3. Ёруглик фотони ютилгандан сунг, элемент ичида хосил килинган потенциал тусикда (р-n утиш

1 Абдиев У.Б. Физика таълимида ноанъанавий энергия манбалари. - Термиз: «Полиграф-нашр», 2013.

2 Alasdair Cameron, Jaskie Jones. Raising objectives// Renewable energy world. - New-York, 2006. Volume 9, number 2, -Рр. 90-92.

3 Алферов Ж.И., Андреев В.М., Румянцев В.Д. Тенден-

ции и перспективы развития солнечной фотоэнергетики. // ФТП. - Санкт-Петербург, 2004, №8. -С. 937-947.

сохасида) ички фотоэффект конуни асосида иккига ажралади. Бунда элемент ичида бир томонга электронлар ва бир томонга ковак-лар харакати вужудга келади. Натижада элемент ичида фотоэлектрик электр юритувчи куч хосил булади. Бу эса электр токининг хосил булганлигини билдиради. Элемент юза ва орка томонида хосил килинган контакт-ларда ток ока бошлайди4. Бу жараён 1-расм-да ифодалаб берилган.

Куёш батареяси керакли кувватини шакл-лантириш маълум сондаги куёш элементла-рини кетма-кет ва параллел улаш асосида хосил килинади. Маълумки, 1 м2 юзага (Ер шароитида) уртача 1370 Ж энергия тушиши аникланган. Бундан куринадики, куёш оптик нурланиш энергияси энергетик жихатдан са-марали, экологик жихатдан тоза энергия манбаси хисобланади. Шунингдек, куёш эле-ментларидан турли кувватли куёш фотоэлектрик курилмалари, куёш тизимлари ва куёш электростанцияларини барпо этиш мумкин.

2. Шамол энергетикаси. Бу ноанъанавий энергия манбаи турида шамол механик (ки-нетик) энергиясидан электр энергияси хосил

4 Абдиев У.Б. Формирование фотопреобразователей на основе Si и AlGaAs и исследование их фотоэлектрических характеристик. Дисс. на. соис. канд. тех. наук. -2009. -С. 116.

2-расм. Куввати 5 МВт, баландлиги 80 метр, паррагининг узунлиги 40 метрни ташкил этувчи замонавий шамол энергетик курилмаси1.

\

килиш сохаси тушунилади. (Эслатма: Шамол энергиясидан жуда кадим замонларда хам инсонлар томонидан фойдаланилган. Маса-лан: шамол тегирмонларида бурдой, арпа, маккажухори ва бошка турдаги усимликлар донларини майдалаш, ун хосил килиш ва хоказо.) Бунда асосий курилма шамол гене-ратори хисобланади2. Шамол генераторида ротор айланиши (шамол, х,аво окими хисобига) натижасида статорда зарядланган зарралар окими, яъни электр токи хосил булади. Шамол генератори парраклари айланиши маълум шамол тезлигига мулжалланган булади. Шунга кура кувватлари, геометрик улчамлари ва конструкциялари бир-биридан фарк килади.

Маълумки, шамол энергияси кулланилиши буйича дунёда АКШ, Германия, Нидерландия, Дания ва Хиндистон каби давлатлар етакчи уринларда туради. Бу давлатларда 1,5 МВт ва ундан катта кувватли шамол энергетик

1 Абдиев У.Б. Физика таълимида ноанъанавий энергия манбалари. - Термиз: «Полиграф-нашр», 2013.

2 Абдиев У.Б., Исмоилов Э.О., Шопулатов А.Б. «Ша-молдан хам энергия олса буладими? (Мактаб физика тугарагида шамол энергетикаси элементар тушунчала-рини шакллантириш технологияси)». // «Умумтаълим фанлари методикаси» маънавий-маърифий, илмий, методик журнали, Т., 2014, 3-сон. -28-30-б.

курилмалари яратилган ва фаолият курсатмокда.

Хозирда шамол генераторлари замонавий конструкциялари турли хил куринишда ва турли хил географик худудларга мулжаллаб хар хил кувватларда фирмалар томонидан ишлаб чикарилмокда (2-расм).

Тажрибалар шуни курсатадики, катта ша-мол генераторлари нормал ишлаши учун ша-мол тезлиги 20-30 м/с атрофида, кичик (мини шамол генераторлари) шамол генераторлари ишлаши учун эса шамолнинг тезлиги камида 4 м/с булиши кераклиги аникланган. Хозирда ишлаб чикарилаётган замонавий энг катта шамол генераторларининг бир донасининг уртача куввати 5 МВт, унинг баландлиги 80 метр, паррагининг узунлиги 40 метрни ташкил этади (2-расм). Ер шарининг шамол доим эсиб турадиган географик худудларида энергия истеъмолига караб жуда куп сондаги шундай шамол генераторларидан ташкил топган катта кувватли шамол электростанция-лари барпо этилмокда. Шамол жуда арзон ва кулай энергия манбаи, бирок бу энергия ту-рининг жиддий камчиликлари хам мавжуд. Улар куйидагилар:

• доимий равишда шамол окими булиши шартлиги (шамол окимининг доимий равишда булмаслиги шамолдан керакли кувватдаги

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

3-расм. Табиий биогаз х,осил килишнинг энг содда курилмаси1.

} 8 Г-П-, / 10

11 11

1 - катта хажмли асосий идиш;

2 - табиий газ тупланадиган иккинчи идиш;

3 - газ плита;

4, 5 - герметик маркам ёпилувчи к,опк,ок,лар; 6, 7 - газ очиб-ёпиш бурагичлари; 8, 9 - газ ок,иб утиш трубиналари;

10 - газ босимини кузатиш манометри;

11 - идишлар устунлари.

энергия х,осил килиш имконини чеклайди). Шунинг учун шамол энергетик курилмаларини урнатишда шамол доимий эсиб турадиган географик х,удудлар танланади. Бундай географик х,удудлар асосан океан ва денгизлар-га якин жойларда, тоF, тоFолди ва дараларда купрок учрайди;

• ах,оли яшаш х,удудларидан анча узокрок жойларга урнатилиши (техника хавфсизлиги-га каттик риоя килиниши керак, катта шамол генераторлари парраклари шамол таъсирида урнатилган устундан (шамол энергетик курилмасидан) чикиб кетса, жуда хавфли куролга айланиши мумкин), бундан ташкари шамол генераторлари шовкини инсоният ва х,айвонот олами эшитиш органларига жуда катта салбий таъсир килиши мумкин. Шунинг учун катта шамол генераторлари (шамол энергетик курилмалари), шамол энергетик станциялари ах,оли яшаш х,удуларидан анча узокрок масофаларга урнатилиши ёки кури-лиши максадга мувофик деб х,исобланади (кичик, мини шамол генераторлари бундан мустасно).

2. Биоэнергетика, биогаз курилмалари. Бу энергия турида хом ашё сифатида, асосан,

1 Схема муаллиф томонидан таёрланган.

мах,аллий уFитлар, чиринди ва усимлик поя-ларидан фойдаланилади. Хозирги пайтда за-монавий табиий газ (биогаз) х,осил килувчи махсус курилмалар яратилган булиб, улардан иссиклик, электр ва табиий биогаз х,осил килиш имкониятлари мавжуддир (3-расм). Биз биогаз х,осил килишнинг содда усулини куриб чикайлик (уй шароитида х,ам бундай курилмани куриб, фойдаланиш имконияти мавжуд булган содда усул).

Бундай курилмани х,осил килишда, энг асосийси, 2 дона катта х,ажмли идиш (темир бочка ва х,.к.) керак булади. Идишлардан би-рининг х,ажми нисбатан каттарок булиши та-лаб этилади (3-расм). Мах,аллий уFит ёки чи-риндилар катта идишга юкориги копкок (4) очилиб, 1/3 микдорича солинади. Чириш жа-раёнини тезлаштириш учун маълум микдорда сув билан аралаштирилади. Идишда чириш жараёнида ундан асосан метан ва углерод диоксиди ажаралиб чикади. Хосил булган табиий газ куриниб турибдики, иккинчи идишга уз-узидан келиб куйилади. 2-идишда газ босимини курсатиб турувчи монометр урнатилган. Керакли босимли газ х,осил булгандан сунг, газ плитасига уланган труба бурагичи очилиб, плитадан фойдаланиш мумкин булади. 1-катта идишда чириш жа-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

36 УКУВ РЕЖАЛАРИ ВА ДАСТУРЛАРИ / УЧЕБНЫЕ ПЛАНЫ И ПРОГРАММЫ ч_/

1-жадвал. Ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбаларини укитишга доир тавсия этилган мавзулар ва воситалар.

№ Мавзу номи Кургазмали воситалар Таянч сузлар ва иборалар Дарс вакти

1 Куёш фотоэнергетикаси элементар тушунчалари Куёш батареяси, куёш элементи, куёш фотоэлектрик курилмаси макети, видеопроектор, слайдлар Фотоэнергетика, самарадорлик, ички фотоэффект, электр юритувчи куч, р-п утиш 2 соат

2 Шамол генераторлари ва улардан электр энергияси хосил килиш имкониятлари Шамол генератори макети, видеопроектор, слайдлар, презентациялар Паррак, ротор, механик энергия, шамол тезлиги, шовкин 2 соат

3 Биогаз курилмалари ва улардан фойдаланиш имкониятлари Биогаз курилмаси макети, слайдлар, презентациялар, плакатлар Манометр, метан, углерод диоксиди, махаллий уFит ва чиринди 2 соат

4 Геотермал энергетика ва ундан иситиш тизимида фойдаланиш Геотермал энергия хосил килиш курилмаси макети, презентациялар, слайдлар ва плакатлар Температура, термоэлектр юритувчи куч, термопара, бугланиш 2 соат

5 Жахонда ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш истикболлари Видеопроектор, презентациялар, слайдлар, хариталар МикроГЭС, куёш ФЭС, шамол ЭС, энергетик курилмалар ва тизимлар 2 соат

6 Узбекистонда мукобил энергия манбаларидан самарали фойдаланиш имкониятлари Видеопроектор, презентациялар, слайдлар Куёш электростанцияси, биогаз курилмалари 2 соат

раёни камайиб, 2-идишда газ хосил булиши сезиларли даражада камайиб колса, катта идишнинг пастки коп^идан (5) унинг ичи-даги чиринди колдиклари олиб ташланиб яна беркитиб ёпилади ва юкориги копкок (4) оркали махаллий уFит ёки чириндилар со-лиш яна амалга оширилади. Бу жараён чи-риш жараёни вактига караб (табиий газ хосил булиши ва ундан фойдаланиш имкони-ятларига караб) такрорланаверади. Бундан ташкари, махсус курилмалар ёрдамида табиий газдан электр энергияси хосил килиш ёки сувларни иситиш тизимларида хам фойдаланиш мумкин булади.

Юкорида келтирилган ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари турла-ри ва уларни хосил килиш фундаментал ва амалий асосларини урганиш ва укувчиларга етказишда иш холатидаги макетлардан ва кургазмали анимацион воситалардан фойдаланиш зарурияти мавжуддир. Чунки факат назарий маълумотлар, тушунчалар уларнинг бу сохалар буйича керакли билим, куникма ва малакаларни хосил килишларига етарли булмайди. Дарс жараёнини олиб боришда укувчиларнинг диккат-эътиборини жалб этиш учун хар бир тушунчанинг мохиятини

кизикарли тарзда баён этиш, яъни уларда шу тушунчани мукаммал эгаллашларига иштиёк туFдиришда назарий ва амалий билимларни биргаликда укувчиларга узаро уЙFунликда етказиш талаб этилади1. Шу нуктаи назардан, ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари турлари туFрисидаги билим, куникма ва малакаларни етарлича шаклланти-ришда кургазмалилик методларидан купрок фойдаланиш максадга мувофикдир. Бунда электрон дарсликлар, слайдлар, презентация-лар асосида дарс машFулотларини олиб бо-риш назарда тутилади. Шунингдек, укитиш-нинг ноанъанавий методлари: мунозарали, савол-жавоб, кластер, бумеранг, кейс-стади кабилардан самарали фойдаланиш катта на-тижаларга олиб келади2. Олиб борилган ил-мий тадкикот натижалари асосида синаб курилган ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбаларини укитишга доир мавзу-ларни тавсия этамиз (1-жадвал).

1 Абдиев У.Б., Исмоилов Э.О. Физика таълимида фан-лар интеграциясидан фойдаланиб ноанъанавий энергия манбалари оркали фундаментал тушунчаларни шакллан-тириш. // «Халк таълими» илмий-услубий журнали, 2014, 6-сони. -20-23- б.

2 Мамадолимов А.Т., Турсунов М.Н. Яримутказгичли куёш элементлари физикаси ва технологияси. - Т.: УзМУ, 2003. -103-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

V_/

2-жадвал. Тугарак машгулотининг технологик харитаси.

Фаолият боскичлари Фаолият мазмуни

Тугарак рах,бари Тугарак аъзолари

Тайёргарлик боскичи (5 дак,ик,а) 1. Тугарак аъзолари билан маш^улот олиб бориш синфхонасини тайёрлаш. 2. Кургазмали куроллар, видеопроектор ва бошка жихозларни иш холатига келтириш. Тугарак рахбарига машFулот хонасини дарс жараёнига тайёрлашга кумаклашиш

1-боскич. Кириш (10 дакика) 1.1. Тугарак маш^улотининг мавзуси, максади, кутилаётган натижалар ва маш^улотни утказиш режаси билан тугарак аъзолари (укувчилар)ни таништириш. 1.2. Тугарак аъзоларини фаоллаштириш учун уларга к,изик,арли саволлар ва маълумотларни келтириб утади. Тугарак рахбарини тинглайди, кизикарли саволларни ва маълумотларни дафтарига кайд этиб боради.

2-боскич. Асосий кисм (20 дак,ик,а) 2.2. Тугарак аъзоларига куёш энергиясини электр энергиясига айлантириш физикавий механизмлари, куёш батареялари ва улар асосидаги фотоэлектрик курилмалар тузилиши, ишлаш принципи ва улардан фойдаланиш техник-технологик шарт-шароитларини кургазмали (презентациялар, слайдлар, макет) куроллардан фойдаланиб баён этади. 2.3. Иш холатидаги 8 Вт кувватли мини куёш фотоэлектрик курилмасини тулик тавсифлайди. Курилманинг ишлаш принципи ва ундан кандай фойдаланиш йул-йурикларини тугарак аъзоларига тушунтиради. 2.4. Куёш энергетикаси энергетик жихатдан самарали, экологик жихатдан тоза энергия тури эканлиги хамда келажакда ундан жуда кенг микёсда фойдаланиш имкониятлари мавжудлиги хакида маълумот беради. Кизикарли ва асосий маълумотларни дафтарига кайд этиб боради. Чизма ва графикларни чизади хамда тахлил килиб боради.

3-боскич. Якуний кисм (10 дакика) 3.2. Тугарак маш^улотида келтирилган маълумотларни тахлил килади ва умумлаштиради. 3.3. Тугарак аъзоларига маш^улот буйича саволлар беради. МашFулотни якунлайди. Берилган топширикларни дафтарларига кайд этадилар. Тугарак маш^улоти жихозларини жойлаштириш учун тугарак рахбарига ёрдам берадилар.

1-жадвалда тавсия этилган мавзулардан нафакат дарс жараёнида, балки физика фани тугаракларида хам фойдаланиш максадга мувофикдир. Албатта фан дастурлари, мавзу-лар кетма-кетлиги, мураккаблик даражала-рини хисобга олган холда дарс ишланмалари ва дарс технологик хариталари, методик курсатма хамда тавсияларни яратиш, ишлаб чикиш керак.

Биз куйида намуна сифатида 1 соатлик тугарак машFулоти учун дарс технологик ха-ритасини тавсия этдик (2-жадвал).

Мавзу: Куёш фотоэнергетикаси элементар тушунчалари.

Таянч суз ва иборалар: куёш энергияси, куёш элементи, куёш батареяси, инвертор, контроллёр, аккумуляторлар батареяси.

Тугарак машFулоти технологик харитаси-дан куриниб турибдики, укувчилар нафакат ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари замонавий асослари туFрисидаги маълумотларни узлаштиришлари, балки

улардан фойдаланиш коидалари, имконият-лари туFрисида хам билим, куникма ва мала-каларга эга була олишлари мумкин. Натижа-да уларнинг келажак энергетикаси хисоблан-ган «Ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари» (куёш, шамол, биогаз ва геотермал) турлари х,акида тулик маълумот-ларга эга мутахассис булиб етишишларига замин яратилади.

Умуман олганда, ноанъанавий ва кайта тикланувчи энергия манбалари туFрисидаги бугунги изланишлар келажак энергетикаси истикболларини белгилаб беришига шубх,а йук. Шу нуктаи назардан, умумтаълим мактаблари, академик лицей ва касб-хунар коллежлари хамда олий укув юртларида тахсил олувчиларни бу маълумотлар билан таништириб бориш максадга мувофикдир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

Адабиётлар:

1. Абдиев У.Б. Физика таълимида ноанъанавий энергия манбалари. / Илмий-услубий кулланма. - Термиз: «Полиграф-нашр», 2013. -35-б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Абдиев У.Б. Формирование фотопреобразователей на основе Si и AlGaAs и исследование их фотоэлектрических характеристик. Дисс. на. соис. канд. тех. наук. - 2009. -С. 116.

3. Абдиев У.Б., Исмоилов Э.О., Шопулатов А.Б. Шамолдан хам энергия олса буладими? (Мактаб физика тугарагида шамол энергетикаси элементар тушунчаларини шакллантириш технологияси). // «Умумтаълим фанлари методикаси» маънавий-маърифий, илмий, методик журнали, Т., 2014, 3-сон. -28-30-б.

4. Абдиев У.Б., Исмоилов Э.О. Физика таълимида фанлар интеграциясидан фойдала-ниб ноанъанавий энергия манбалари оркали фундаментал тушунчаларни шакллантириш. // «Халк таълими» илмий-услубий журнали, 2014, 6-сон. -20-23-б.

5. Алферов Ж.И., Андреев В.М., Румянцев В.Д. Тенденции и перспективы развития солнечной фотоэнергетики. // ФТП. - Санкт-Петербург, 2004, т. 38, №8. -С. 937-947.

6. Колтун М.М. Солнечные элементы. - М. «Наука», 1987.

7. Мамадолимов А.Т., Турсунов М.Н. Яримутказгичли куёш элементлари физикаси ва технологияси. - Т.: УзМУ, 2003. -103-б.

8. Alasdair Cameron, Jaskie Jones. Raising objectives. // Renewable energy world. - New-York, 2006. Volume 9, number 2. -Pp. 90-92.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.