Научная статья на тему 'САНОАТ ЭЛЕКТР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМЛАРИДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИНИ ИҚТИСОД КИЛИШ'

САНОАТ ЭЛЕКТР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМЛАРИДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИНИ ИҚТИСОД КИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
551
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
“энергия тежамкорлик” / “энергия тежамкор юритма” / “кайта тикланувчи энергия” / “куёш электр станцияси” / “фото электр станцияси” / “шамол электр станцияси”.

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Маматюсуп Маматкаримович Нурёғдиев, С. Муталлибжонов

Maқолада мамлакатимизда ишлаб чиқарилаетган электр энергиясидан самарали фойдаланиш йўл-йўриқлари ва ундан самарали фойдаланишга қаратилган чора-тадбирлар кўрсатиб ўтилган. Шунингдек энергия тежамкорлик бўйича хукуматимиз томонидан қабул қилинган қонун ва қарорлар мохияти ҳам баён этилган. Бунга эришиш учун саноатда уни ишлаб чиқаришда нималарга эътибор қаратиш кераклиги хақида тавсиялар ҳам келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САНОАТ ЭЛЕКТР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМЛАРИДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИНИ ИҚТИСОД КИЛИШ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

САНОАТ ЭЛЕКТР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМЛАРИДА ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСИНИ ЩТИСОД КИЛИШ

Маматюсуп Маматкаримович С. Муталлибжонов

НурёFдиев

Андижон машинасозлик институти

АННОТАЦИЯ

Маколада мамлакатимизда ишлаб чикарилаетган электр энергиясидан самарали фойдаланиш йул-йуриклари ва ундан самарали фойдаланишга каратилган чора-тадбирлар курсатиб утилган. Шунингдек энергия тежамкорлик буйича хукуматимиз томонидан кабул килинган конун ва карорлар мохияти хам баён этилган. Бунга эришиш учун саноатда уни ишлаб чикаришда нималарга эътибор каратиш кераклиги хакида тавсиялар хам келтирилган.

Калит сузлар: "энергия тежамкорлик", "энергия тежамкор юритма", "кайта тикланувчи энергия", "куёш электр станцияси", "фото электр станцияси", "шамол электр станцияси".

Бизнинг жамиятимизда мавжуд булган барча турдаги энергия захираларидан окилона фойдаланиш, уларни тежаб-тергаб ишлатиш хар бир Узбекистон фукаросининг мукаддас бурчидир.

Шужумладан саноатда ишлатилаётган электр энергияси хам талаб ва меъёрларга тула жавоб бериши керак. Мамлакатимизда ишлаб чикарилаётган электр энергиясини тахминан 70%и саноат корхоналари хисобига тугри келади. Электр энергиясини истеъмол килиш барча сохалар каби саноатда хам йилдан-йилга ортиб бормокда. Албатта, мамлакатимизда электр энергиясини ишлаб чикариш хам ортмокда. Янги ИЭСлари, ГЭСлар, куёш, шамол электрстанциялари курилиб ишга туширилмокда. Аммо, бу электр энергиясидан хужасизларча фойдаланиш мумкин, деган хулосани келтириб чикармайди.

Электр энергиясини иктисод килиш учун кураш - бу киска муддатли талаб эмас. Ушбу талаб барчамизнинг - энергетиклар, технологлар, саноат сохаларининг барчаси , транспорт ва курилиш ташкилоти ходимларининг хар кунги амал килиши лозим булган иши булиб колиши керак.

Энергия тежамкорлик - бу энергия ресурсларидан самарали фойдаланиш учун куриладиган тадбирлар мажмуасидир, яъни ишлаб чикаришда (саноатда) электр энергияни иктисод килишга каратилган тадбирдир.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Энергияни иктисод килиш - ишлаб чикаришдаги ишлаб чикаришга сарф булаётган энергияни камайтиришга каратилган тадбир. (М: электр моторларда кувват исрофини камайтиришга йуналтирилган тадбирлар). Шу ерда, энергиядан самарали фойдаланиш нима, деган савол тугилиши табиий. Энергиядан самарали фойдаланиш ижтимоий, сиёсий, молиявий, чекланишлар, атроф-мухит, экология ва хоказоларни хисобга олганда энергияни истеъмолчиларга энг макбул йул билан таксимлаш ва ишлаб чикаришда куллаш натижасида иктисодий фойда олишга эришиш кузда тутилади.

Президент Шавкат Мирзиёев 22 ноябрь 2019 йил куни кайта тикланувчи энергия манбаларини купайтириш ва сохрани ривожлантириш масалалари мухокамаси юзасидан йигилиш утказди.

Мамлакатимизда хам бу борада катта ишлар бошланган 2019 йил 21 майда "Кайта тикланувчи энергия манбалридан фойдаланиш тугрисида" конун кабул килиниб, соха ривожига асос солинди. Хорижий инвесторлар жалб этилиб, куплаб истикболли лойихалар ишлаб чикилди.

Жорий йил августда Навоий вилоятида юртимизда илк куёш фотоэлектр станцияси ишга туширилди.Самаркандда яна бир шундай станция фойдаланишга топширилди. Умуман 2022-2024 йилларда 3 млрд доллар тугридан-тугри хорижий инвестициялар хисобига, жами куввати карийб 3 минг мегаваттли 10 та куёш ва шамол электр станцияларини барпо этиш режалаштирилган.

Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти олимлари томонидан " Кайта тикланувчи энергия манбалари " деб номланган 2019-йилда ёзилиб нашрдан чиккан укув кулланмада хам энргия тежамкор технологияларини амалиётга тадбик этиш борасида фикр ва мулохазалар ба'ён этилган, жумладан амалдаги энергетика ресурслари тармокларидан толик узиб куйилган. Яшаш учун мулжалланган жойларда кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланувчи шахслар уч йил муддатга жисмоний шахслардан олинадиган мол-мулк солигидан, ер солигидан озод этилиши хакида " Кайта тикланувчи энергия мнабаларидан фойдаланиш тугрисида " ги конун( 22.05.2019 ) да баён килинган.

Бугунги кунда энергия тежамкорлигини ошириш, экологик тоза, ноанъанавий ва кайта тикланувчан энергия манбаларидан фойдаланиш куламини янада кенгайтириш тобора долзарб ахамият касб этмокда. Чунки, кайта тикланувчи энергия манбаларидан унумли фойдаланиш ер ости бойликлари ва захираларини тежаш баробарида экологияга чикарилаетган зарарли газларнинг микдорини камайтириш имконини беради. Шу боис бутун дунеда иктисодиетнинг турли

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

сохаларида мукобил энергия манбаларидан фойдаланишга катта эътибор каратиляпти. Шуларни инобатга олган холда сунгги йилларда республикамизнинг саноат тармокларига "яшил иктисодиёт" тизимини жорий килиш, ижтимоий сохасида энергия самарадорлигини ошириш ва кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш, инновацион тараккиетни жадаллаштириш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш буйича кенг куламли ишлар амалга оширилди. Тажрибаларимиз шуни курсатадики, якин келажакда у еки бу давлатнинг баркарор ривожланиши учун энергетика тармогида кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш салмогига узвий боглик булиб колиши эхтимолдан холи эмас.

Мухтарам Президентимизнинг 2017 йил 26 майдаги "2017-2021 йилларда кайта тикланувчи энергетикани янада ривожлантириш, иктисодиет тармоклари ва ижтимоий сохада энергия самарадорлигини ошириш чоратадбирлари дастури тугрисидаги карори бу борадаги саъй-харакатларни янги боскичга кутарди ,, десак муболага булмайди. Мазкур хужжатда 2017- 2021 йилларда ялпи ички махсулотнинг энергия сигимини янада кискартириш, махсулот таннархини камайтириш ва кайта тикланувчи манбалар энергиясидан фойдаланишни кенгайтиришга йуналтирилганлиги билан ахамиятга эга. Унга кура якин истикболда устувор вазифа сифатида иктисодиетнинг энергия ва ресурс сигимини кискартириш, ишлаб чикаришга энергияни тежайдиган технологияларни кенг жорий килиш, кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш, мехнат самарадорлигини ошириш кузда тутилган. Анъанавий энергетика екилгиси ва энергиясининг хакикий кийматини акс эттирадиган нархларни белгилаш, шу йусинда самарали энергия ускуналаридан фойдаланиш хамда ахоли онгига энергияни тежашга оид гояларни сингдириш хам ана шундай мухим чоралар сирасига киради.

Кайта тикланувчи энергия манбаларида - органик чикиндилар (хайвонлар экскрементлари, маиший чикиндилар, кишлок ва урмон хужаликлари усимлик колдиклари ва шахар окава сувларидан фойдаланиш туфайли олинадиган энергия), дарелар, сув омборлари ва ирригация каналларининг гидроэнергетика салохияти, куеш, шамол энергияси, сувнинг кутарилиши ва океан тулкинлари энергияси, геотермал энергия, энергиянинг мукобил турларида уз ифодасини топган.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022—5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id—22257

Дунёдаги ривожланган мамлакатлар фойдаланаетган ноанаънавий ва кайталанувчи энергия манбалари турларига куйидагиларни киритиш мумкин:

1. Куёш энергияси;

2. Турли тезликдаги шамоллардан олинадиган энергия;

3. Гидроэнергетика(урта- кичиква микрогидроэнергетика);

4. Тулкинлар энергиясива сув сатхларининг кутарилиб-тушиш энергияси;

5. Океан ва денгизлардаги турли хил окимлар энергияси;

6. Геотермал сувлар ва гейзерлар энергияси;

7. Органик чикиндилардан олинадиган биологик газ энергияси;

8. Шахардан чикаётган каттик ва суюк (канализация) органик чикиндилари энергияси;

9. Ер остидан иссиклик насослари оркали олинадиган энергия;

10. Чакмок энергияси;

11. Мойли усимликлардан олинадиган энергия.

2017 йилга келибдуненинг куплабхудудларида яшил энергиядан фойдаланиш сезиларли даражада ошди. Бунда шамол ва куеш энергиясининг улуши буйича Дания (52,9%), Уругвай (28,1%), Германия (26%) ва Ирландия (25,2%)ташкил килади.

Дунёнинг жадал ривожланиш палласида Хитой давлатида айникса, мамлакатни иситиш, саноат ва транспортни электрлаштиришни рагбатлантирила бошлаши билан бу ерда кайта тикланадиган энергетиканинг катта салохиятлари жорий этилмокда, чунки бу ортикча харажатларни камайтиришга ёрдам беради (махсулот ва талаб уртасидаги мувозанатни саклаш учун хизмат килади).

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Узбекистонда кайта тикланадиган энергия манбаларини узлаштириш стратегиялари энди ишлаб чикилмокда.

Узбекистон учун - бу биринчи навбатда, электр энергияси ва иссиклик олиш учун махаллий саноат ва курилиш секторининг кам кувватли объектлари, кишлок хужалиги ва ижтимоий - маиший соха объектлари, фермерлик ва иссикхона хужаликлари хамда бошка объектлар учун мулжалланган курилмалардир. Бугун тогли ва ярим чул худудларида жойлашган олис, шунингдек, яйловларда кайта тикланадиган энергия манбаларидан кенг фойдаланиш анъанавий энергия манбалари билан бемалол ракобатлаша олади. 2025 йилга келиб электр энергиясини ишлаб чикариш кувватлари таркибида кайта тикланувчи энергия манбаларининг хиссасини 12,7 фоиздан 19,7 фоизга етказиш кузда тутилмокда.

Маълумки, нефть, газ каби анъанавий энергия манбаларининг захираси чекланган. Колаверса, уларнинг табиатга зарари хам куп. Шу боис ривожланган давлатлар "яшил" энергетикага утмокда. Бундай саъй-харакатлар нафакат бугун, балки келажак учун жуда мухим.

Трансформаторларда, линия ва шиналарда, носимметрик юкламали кучланиш 1КВ гача булган таркатиш тармокларида электр энергиясини иктисодий тежаш масаласи кандай хал этилади, деган саволга жавоб беришга харакат киламиз.Маълумки, таъминот манбаларидан истеъмолчиларга электр-энергиясини йетказиб беришда уртача 10-15% енергия исроф булади. Шунинг учун хам бу масала ута долзарб масала хисобланади.Саноат корхоналарида куч трансформаторлари бош тушурувчи подстанцияларда урнатилади, яъни цех подстанциялари ва махсус подстанцияларда (узгартириб берувчи, электропечлар, пайвандловчи ва хоказолар) урнатилиши мумкин. Трансформаторларда электр энергия исрофини камайтириш трансформаторлар куввати сонини тугри танлаш йули билан бир ёки икки сменада ишловчи корхоналарда трансформаторлар сонини узгартириш хисобига эришилади. 0,4 КВ томонида трансформаторлар подстанциялари уртасида захира алока булса, тунги куриклаш ёки навбатчи ёритгичларни ток таъминоти учун завод электр таъминотининг хар хил нукталарида бир, икки трансформаторни иш холатида колдириш тавсия этилади. Трансформаторларнинг салт ишлаш ёки унга якин булган иш режимларида ишлатиш нафакат трансформаторларнинг узидаги ортикча исрофларга, балки бутун тизимдан электр таъминотида исрофларга олиб келади ва бу уз навбатида Ф.И.К. ни пасайишига сабаб булади.Мос холатдаги аник технологик режимларни билган (тегишли юклама коэффициенти билан ишлаётган) холда, хар хил сон кийматларида ишловчи трансформаторлар учун кувват исрофини аниклаб, цех энергетиклари навбатчи ходим учун трансформаторларни оператив алмашиниб

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022—5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id—22257

улаш картасини узатадилар. Бу эса сезиларли иктисодий самара беради. Агарда корхона электр таъминотида автоматик бошкариш тизими жорий етилган булса, юклама камайган пайтда автоматик равишда алмашлаб улашга имкон беради.Таъминот линияларида исрофларни камайтириш учун уоркали утаётган ток микдорини камайтириш зарур булади. Бунга эришиш учун захира ёки параллел ишлаётган линиялардан фойдаланиш хамда таркатиш тармокларидаги кучланишни ошириш тавсия килинади. Агарда корхона цехларида куп микдордаги электр энергия истеъмолчилари мавжуд булса, юкори ишончлиликка эга булган юклама кобиляти шино утказгичлардан фойдаланиш тавсия этилади. Бунда электр таъминоти схемаси соддалашади ва таннархи хам арзон булади. Шина утказгичларининг электр энергия исрофини хисоблашда токнинг шина кесим юзаси оркали нотекис таксимланишини эътиборга олиш зарур булади ва бунда кушимча исрофларни хам, актив кувватнинг бир фазадан иккинчисига индуктив кучиб утиш ва бунинг натижасида актив каршилик фаза тенгсизлигига олиб келувчи носимметрикликни хисобга олишга тугри келади. Шина утказгичлардаги электр энергия исрофларини камайтириш учун шиналар жойлашувини узгартириб амалга оширилади. (а-расм) Агар шиналар жойлашувини а-расмда корсатилганидек бажарилса, у холда бундай шина утказгичдаги исрофлар б-расмдаги шиналар жойлашувига нисбатан сезиларли даражада купрок булади.

A B C A B C A B C A B C

а)

Шина ва шина утказгичларда полосаларни шихтовка килиш.

а) Нотугри, бунда электр энергия исрофлари куп;

б) Тугри

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

Уч фазали системада юкламанинг нотекис таксимланишида электр энергия исрофлари симметрик таксимланган юкламали системага нисбатан купрок булади. Фазаларда юкламанинг текис таксимланиши биринчи навбатда бир фазали ва икки фазали юкламаларни фазалар буйича тугри таксимланишига боглик. Кучланиши 1КВ гача булган электр тармокларида асимметрияни камайтиришнинг асосий йули чикишда чикишда нейтрални урнатиш ва кабел кобикларида ерга улашни амалга ошириш кераклиги булади. Бу чоранинг иктисодий зарурати шундаки, нейтрални уранатишга кетган сарф-харажатлар билан асимметриайсини бартараф килиш натижасида иктисод килинган электр энергия кийматлари нисбати билан аникланади. Фаза юкламаларини текислаш чораларини куввати номиналга, нисбатан 30% дан купрок юкланган трансформаторларда амалга оширган маъкулрок. Бу чорани куввати номиналга караганда 30% дан камрок булган трансформаторларда хисобга олмаса хам булади, чунки юклама йукотишлари салт ишлаш, исрофларидан унчалик катта емас.

Юкори кучланиши 110, 35, 10 ва 6КВ булган пасайтирувчи куч трансформаторларининг электр истеъмолчиларига якин жойда урнатилиши ва цех тармокларини таъминловчи 0,6-0,23 КВ линияларининг хам якин масофада жойлашуви электр энергияни етарли даражада иктисод килинишига сабаб булади саноат электр таъминоти тизимини ишлатиш шуни корсатадики, кувват 1000 КВА ва иккиланчи кучланиши 400 В ва 1600-2500 КВА кувватли иккиламчи чулгам кучланиши эса 660 В булган трансформаторларидан фойдаланиш хам энергияни иктисод килиш имкониятларини беради. Масалан, кучланиши 35 КВ ли, куввати эса 1600 КВ ли трансформатор таъминоти учун токнинг киймати.

4=Wt/(V3 i/H0M) =1600/(V3*35)=26 А

Аммо саноатда бундай кийматдаги токка молжаллаб ишлаб чикарилган кабел ва хаво линиялари мавжуд булмагани учун саноат корхоналари 18, 20 КВ булган кучланишдан фойдаланса яхши самара беради. Саноат корхонаси тармоклари учун 20 КВ кучланишни куллаш тармокни арзон хаво линиялари билан бажаришни ва электр энергия сарфини кескин камайтиришга имконият яратади.

Аммо кейинчалик таркатиш тармоклари (узунлиги катта булган) учун 6, 10 ва 35 КВ ли кучланишлар купрок кулланилмокда. Кучланиш сифатини яхшилаш максадида трансформатор кучланиши ростланади, янги электр истеъмолчиалри электр таъминоти учун янги параллел линиялар таркатилади. Юкорида бу таъкидлаб утган 20 КВ кучланишли тармокларнинг кенг кулланилаётганининг сабаблари шу кучланишга мулжаллаб ишлаб чикарилаётган куч ва улчов трансформаторлар, кабеллар, ажратгичлар, изоляторлар, реакторлар ва

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022—5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id—22257

саклагичларнинг мавжуд эмаслигидир. Бунинг ечимини топиш билан масалани хал килиш мумкин эмас.

Маълумки, саноатда ишлатилаётган асинхрон маторлар ишлаб чикарилаётган электр энергиясининг карийб 60-70% ини истеъмол килади. Шу сабабдан асосий эътиборни уларда исроф булаётган энергия сарфини камайтиришга эътибор бериш керак.

Электр энергияни иктисод килиш асинхрон маторлардан фойдаланиш жараёнида кушимча техник восита ва мосламалар ёрдамида электр энергиядан янада самарали фойдаланиш имкониятини яратишдан иборатдир. Уз навбатида электр энергияни иктисод килиш электр юритмалардаги юкланишларни ростлаш, оптимал бошкариш ва салт юришини чегаралаш каби вазифаларни кушимча техник воситалар ёрдамида бажаришга булинади.

Бундан ташкари ишлаб чикариш курилма ва машиналарнинг тезлиги ростланмайдиган электр юритгичларни тезликлари ростланувчи электр энергияни иктисод килиш имконини беради. Электр тармоклари оркали истеъмолчиларга узатилаётган электр энергия курсатгичларининг давлат стандартларига мос келиши кувват буйича тугри танланган электр маторларини энергия тежамкорлик режасига жуда якин режимда ишлаш имкониятини беради. Ишлаб чикариш курилма ва машиналарнинг электр кийматлари электр маторларини куввати буйича тугри ва ишлаб чикариш шароитига мос келувчи электр маторларни энергия тежамкорлик нуктаи-назаридан мухимдир. Танланган маторни ишлатиш юкори Ф. И. К. да булишлигига эришиш максад килиб куйилган булиши керак. Маторни юкланганлик коэффицийентидан тугри фойдаланилганда нархи пастрок булган маторни куллаш хам электр энергиясини иктисод килиш мумкин.

Ишлаб чикаришнинг барча сохаларида энергия тежамкорлигига эришишда фан ва техниканинг роли бекиёсдир. Яъни энергия тежамкор технология ва жараёнларнинг ишлаб чикаришда кулланилиши,албатта илмий изланишларнинг натижасибулмоги керак. Жумладан электр энергиядан унумли фойдаланиш авваламбор, электр юритмаларда энергия тежамкор маторларникуллаш, юкланишларни ростлаш, юкланиш даражасига караб истеъмол килинаётган актив ва реактив кувватни ростлаш, кувват исрофини камайтириш, оптимал бошкариш ва шу каби унлаб долзарб масалалар ечимини топиш, факат илмий изланишлар ва конструкторлик фаолиятлари билан богликдир.

Хозирги вактда частота билан ростланадиган электр юритмага ва асинхрон вентилли моторлар учун кулланиладиган энергия тежайдиган контроллерлар ишлаб чикаришни ташкил етиш республика иктисодиётини кутаришда катта самара беради. Энергия тежамкор автоматлаштирилган электр юритмаларга

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

бугунги кунда ва келажакда бутун дунёда, шу жумладан, мамлакатимизда катта эхтиёж сезилмокда.

Электр энергиясини тежаш хар биримизнинг олдимизга куйилган хам талаб, хам вазифа деб уйлайман.

REFERENCES

1. Справочник по электроснабжению и электрообрудованию под общей редакцией А.А Федорова Том1 Энергоатомиздат, Москва, 1962 г электрооборудование

2. Справочник по электроснабжению и электрообрудованию. под общей редакцией А.А.Федорова .Том2 Энергоатомиздат, Москва, 1962 г электроснабжение

3. О.У. Салимов, Ш.Ж Имомов, И.Р. Нуритов, К.Э. Усмонов Кайта тикланувчи энергия манбалари. Тошкент_2020

4. Б.Ю. Липкин.Электроснабжение промышленных предприятий и установок Изд «Высшая школа» Москва, 1990 г

5. Ю.М. Фролов, В.П Шелекин Проектирование электропривода промышленнных механизмов Издательства «Лань», Москва, 2014 г

6. Пособие для изучения правила технической эксплутации электрических станций и сетей. Государственное энергетическое издательства, Москва, 1992 г

7. Президент Ш.Мирзиёев 2019 йил 22 ноябрь куниутказилган кайта тикланувчи энергия манбалари купайтирилиши ва сохани ривожлантириш масалалари мухокамаси юзасидан утказган йигилищ ..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.