Научная статья на тему 'ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ'

ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
414
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ЭНЕРГИЯ / ЭНЕРГИЯ ТЕЖАШ / ИССИқЛИК ЭНЕРГИЯСИ / ЭНЕРГИЯ САРФИ / ЭНЕРГЕТИКА РЕСУРСЛАРИДАН ОқИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Юсупов А.Х.

Электр энергиясининг асосий сифат кўрсаткичлари ва уларни ошириш йўллари, электр энергияси истеъмоли энергетик баланси тахлили, қишлоқ хўжалиги электротехник ускуналари ва электротехнологик қурулмаларини эксплуатациялашни такомиллаштириш орқали электр энергияни тежаш ва қувват коэффициентини ошириш масалалари ёритилган. Шунингдек электр ёритиш ва электр куч тармоқларида энергия тежовчи тадбирлар, истеъмол қилинаётган электр энергиясига ўрнатилган таърифларнинг турлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ENSURING EFFICIENCY OF ENERGY USE IN PRODUCTION

Provided quality parameters of electric energiy and ways to increase these parameters, analyses of energy balance and usage of electric energy. Also discussed economy of electric energiy and issues of increasing power coefficient by better exploitation. Except this provided actions for illumination and energiy in electric power networks as well as tupes of tariff for consumed electric power.

Текст научной работы на тему «ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ»

ИШЛАБ ЧИ^АРИШДА ЭНЕРГИЯДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

А.Х. Юсупов1

асЁ: 10.15350/24103586.2021.10.2

Аннотация

Электр энергиясининг асосий сифат курсаткичлари ва уларни ошириш йуллари, электр энергияси истеъмоли энергетик баланси тахлили, кишлок; хужалиги электротехник ускуналари ва электротехнологик курулмаларини эксплуатациялашни такомиллаштириш оркали электр энергияни тежаш ва кувват коэффициентини ошириш масалалари ёритилган. Шунингдек электр ёритиш ва электр куч тармок;ларида энергия тежовчи тадбирлар, истеъмол к;илинаётган электр энергиясига урнатилган таърифларнинг турлари келтирилган.

Калит сузлар: энергия, энергия тежаш, исси;лик энергияси, энергия сарфи, энергетика ресурсларидан о;илона фойдаланиш

Энергия тежамкорлиги и;тисодиётнинг барча тармо;ларини баркарор ривожланишида мудим. Чунки и;тисодиётда энергия ва материал сарфининг ю;ори даражаси ушбу мамлакатда хом ашёнинг устунлигини англатади. Ресурс экспорт килувчи мамлакатларда и;тисодиёт тармо;ларида куп холларида рак;обатбардошлик курсаткичлари тайёр мадсулот экспорт килувчи мамлакатларга Караганда пастдир. Энергия самарадорлиги фа;атгина бирга миллий и;тисодиётни тармо; тавсифига таъсир ;илиб колмайди. Энергия тежамкорлиги итисодиётни инновацион ривожланишига дам туртки беради. Шу билан бир каторда макрои;тисодий баркарорликни таъминлашда дам уз урнига эга. Жумладан, и;тисодчи олим С.Чепелнинг фикрича энергия самарадорлиги инфляция даржасининг асосий компонентларидан бири булиб, ;анча энергия самарадорлиги ю;ори булса инфляциянинг даражаси шунча паст булади ва и;тисодий усишни таъминловчи кредит имкониятлари минимал инфляция рисклари оркали таъминланади.2 Демак, энергия тежамкорлиги фа;атгина бирга и;тисодиёт тармокларига эмас, балки мамлакатнинг макрои;тисодий курсаткичларига дам уз таъсирини курстади. Шунинг учун дам глобаллашув жараёнларнинг чукурлашуви шароитида дар бир мамлакат "яшил и;тисодиётни" куллаб-;увватлаши ва энергия самарадорлигини ошириш учун ушбу содадаги фаолиятини муттасил равишда ривожлантириши лозим.

Энергия тежаш бу куп киррали жараён булиб, инсон фаолиятининг турли содаларини камраб олади. Аслида, бу одамларнинг хул;-атворига, жамиятнинг маданияти ва турмуш тарзига богли;. Суверен давлат сифатида республика и;тисодиётини ривожлантириш миллий гояни, мавжуд энергия ва хом ашёлардан пухта ва тежамкорлик билан фойдаланишни ва ушбу содада тупланган тажрибани ишлатмасдан туриб амалга ошириб булмайди. Бу бугунги кунда фаолиятнинг энг мудим йуналиши, саноат ишлаб чи;аришининг ра;обатбардошлигини ошириш манбаи, и;тисодиётни хал;аро бозорга интеграциялашув йулидир.

Энергия тежаш - бу зарур булган дарорат ва намликни са;лаб туриш учун саноат ва турар-жой биноларининг бир-бирлик майдонига энергия ва энергияга булган эдтиёжни камайтириш жараёнидир. Энергия тежаш нафа;ат энергия тежаш, балки ундан самарали фойдаланиш ва мадсулотнинг

1Юсупов Акбар Х,айдарович - Кайта тикланувчи энергия манбалари миллий илмий-тадки;от институти.

2 S.V. Chepel' / Finance and Credit, 2017, vol. 23, iss. 40, pp. 2420-243.6

ракобатбардошлигини ошириш учун шарт-шароитларни таъминлашдир. Умуман олганда энергия сарфи уч йуналишга булинади: электрэнергияси, иссиклик энергиясини истеъмол килиш, ёкилгининг ёниши.

Иссиклик энергиясини истеъмол килишдатурридан-тугри ёниш пайтида ё;илги истеъмоли кимё саноати, курилиш материаллари саноати, ;ишло; хужалиги содаси истеъмол даражасининг 45 фоизини ташкил этади. Энергияни тежаш буйича барча ташкилий ва техник тадбирлар амалга оширилса, ё;илги-энергетика ресурсларидан фойдаланишни деярли 2 баравар камайтириш мумкин. Технологик жараёнлар учун, машинасозлик, ози;-ов;ат саноатида, Курилиш саноатида, материаллар ишлаб чи;аришда, ;ишло; хужалигида ва доказоларда иссиклик энергиясини истеъмол киладиган деярли барча турдаги ускуналарда энергия тежашнинг паст даражасини курсатади.

Шадар иситиш тизимида йукотишлар жуда катта булиб, куп мамлакатларда 12-17% ва датто 25% ни ташкил етади, мавжуд норма эса 5-6%. Бу иссиклик кувурларининг ишлатилган изоляциясининг номукаммаллиги билан боглик Турар-жой бинолари ва жамоат биноларида дозирда йукотишлардан халос булиш учун мавжуд биноларнинг деворлари ва деразаларини анча мураккаб изоляциялаш, девор конструкцияларини ишлаб чи;ариш технологиясини узгартириш керак.

Замонавий энергияни тежаш учта асосий принципга асосланади:

• биринчидан, ёк;илри-энергетика ресурсларидан о;илона фойдаланиш, шу жумладан энергия билан таъминлашнинг янги ноанъанавий манбаларини излаш ва ривожлантириш;

• иккинчидан, маиший ва саноат дисоблагичларидан кенг фойдаланиш ва электр ва иссиклик энергиясини истеъмол килишни тартибга солиш (афзал автоматик);

• учинчидан, курилиш элементларини ишлаб чи;аришда дам, улардан фойдаланишда дам энергия йукотишларини камайтиришга хизмат киладиган энг янги технологияларни жорий этиш.

Шундан келиб чи;;ан долда энергияни тежаш буйича энергия тежаш ва ёк;илри-энергетика ресурсларидан о;илона фойдаланишни таъминлайдиган куйидаги чора-тадбирлар гурудлари ажралиб туради: илмий ва техник; ташкилий ва и;тисодий; норматив-техник; ахборот; дукукий.

Энергияни тежаш буйича илмий-техник чора-тадбирлар юкори энергия самарадорлиги билан ажралиб турадиган янги усул ва курилмаларни ишлаб чикишда ва фойдаланишга каратилган. Энергияни тежаш буйича ташкилий чора-тадбирлар ташкилий-оммавий ва ташкилий-техник тадбирларга булинади.

Ёкилги ва энергиядан эдтиёткорлик билан ва окилона фойдаланишни таъминлаш, ишлаб чикаришдаги йукотишларни камайтириш шартларидан бири корхоналарда ёкилги-энергетика ресурсларини тежашга каратилган оммавий ташкилий ишларни олиб боришдир. Ушбу ишнинг шакллари ва усуллари хилма-хил булиб, дар бир аник корхона узига хос хусусиятларга эга.

Ташкилий ва оммавий ишларнинг асосий максади меднат жамоасининг барча аъзоларига ёкилги ва энергиядан тежамкорлик ва эдтиёткорлик билан фойдаланишнинг давлат адамиятини етказиш, ишлаб чикаришнинг барча содаларида уларнинг йукотилишини олдини олиш, корхонанинг дар бир ходимини тежаш ишларига жалб килиш, жамоат ташкилотлари ишини ташкил этиш, тежаш захираларини топиш ва улардан фойдаланиш, ходимларни тежаш учун мукофотлаш ва ёкилги, иссиклик ва электр энергиясини исроф килишни олдини олиш буйича катъий чоралар куришдир.

Экспертларнинг фикрига кура, энергияни тежаш буйича ташкилий ва оммавий ишларнинг асосий йуналишлари:

• энергия тежамкорлиги буйича бирлашмалар, корхоналар, устахоналар, булимлар, булимлар ва хизматларга ракобатни ташкил этиш;

• корхоналар, устахоналар, булимлар, хизматлар ва индивидуал равишда ишчилар ва мудандисларнинг ёкилги, иссиклик ва электрэнергиясини тежаш буйича мажбуриятлари;

• энергетиклар ва корхона ва ташкилотлар ходимларининг бошка тоифалари шахсий ижодий режаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш;

• энергиядан окилона фойдаланишни таргиб килувчи комиссиялар тузиш ва уларнинг ишини ташкил етиш;

• республиканинг ва ундан ташкаридаги етакчи корхоналар билан тажриба алмашиш.

Ёкилги, иссиклик ва электрэнергиясини тежаш буйича ташкилий-техник тадбирлар дастурлари бошкарувнинг барча даражаларида ишлаб чикилган ва ишлаб чикаришга нисбатан иктисодиётнинг асосий йуналишлари буйича гурудланган:

• ишлаб чикариш технологиясини такомиллаштириш ва илгор технологик жараёнларни жорий етиш;

• энг янги илгор технологик асбоб ва ускуналарни куллаш;

• ишлаб чикариш ускуналаридан фойдаланиш ва таркибини такомиллаштириш;

• хом ашё сифатини ошириш ва кам энергия сарфлайдиган турлардан фойдаланиш.

Ташкилий-техник чора-тадбирларни ишлаб чикишда даврий нашрлар, электрон ахборот тизимлари, техник журналлар ва маълумотномаларда нашр етилган электр ва иссиклик энергиясини тежаш буйича енг сунгги маълумотлардан, шунингдек бошка корхоналарда киритилган рационализаторлик таклифлари, янги материаллар, маълумотлардан фойдаланиш керак.

Энергия тежаш режаларини ишлаб чикишда булимлар, хизматлар, устахоналар, булимлар радбарлари, технологлар, дизайнерлар, механиклар, иктисодчилар, корхоналарнинг илгор ишчилари иштирок этишлари керак.

Халкаро ташкилотлар билан биргаликда давлат секторида энергия сарфини камайтириш лойидаларини ишлаб чикиш энергия тежамкорлигини таъминлашнинг мудим йуналишларидан биридири. Купинча эскирган ва саноат, курилиш ва уй-жой коммунал хужалигида ёкилги ва энергиядан фойдаланиш самарадорлигини оширишга тускинлик киладиган курилиш коидалари ва коидаларини кайта куриб чикишга алодида эътибор каратиш лозим.

2020 йилнинг 5 май кунида 2020-2030 йилларда Узбекистонни электрэнергияси билан таъминлаш концепцияси кабул килинди. Хужжат халкаро экспертлар иштирокида ишлаб чикилган. Ушбу концепция урта ва узок муддатли максадларни белгилайди ва керак булганда тузатилади. Концепциянинг стратегик максади Узбекистон адолиси ва иктисодиётини ракобатбардош нархларда электр энергияси билан таъминлаш, шунингдек, жадон тажрибаси ва энергетика содасидаги тенденциялардан фойдаланган долда мувозанатли энергия секторини ривожлантиришдан иборат.

Концепция мавжуд электр станцияларини модернизация килиш ва реконструкция килиш, энергия тежайдиган технологиялардан фойдаланган долда янгиларини куриш, электр энергиясини дисобга олиш тизимларини такомиллаштириш, кайта тикланадиган энергия манбаларини (айникса, куёш энергиясини) ривожлантириш, шунингдек, тариф сиёсатини такомиллаштириш ва улгуржи бозорга утишни таъминлайдиган дукукий ислодотларни уз ичига олади.Концепцияга кура, 2030 йилга келиб, урнатилган кувватни (эски кувватларни ишга туширишни 5,9 ГВт га дисобга олган долда) 29,2 ГВт га ёки 16,4 ГВт га (шу жумладан юкори юкларни коплаш учун стандарт кувват 4,4 ГВт) ошириш режалаштирилмокда.Ушбу дажмдан 13,4 ГВт (45%) табиий газдан фойдаланадиган иссиклик электр станциялари, 1,7 ГВт (5,9%) кумир, 3,8 ГВт (13,1%) гидроэлектростанциялар ва 3 ГВт шамол электр станциялари улушига (10,4%), фотоволтаик электр станциялари - 5 ГВт (17,3%), шу жумладан энергия саклайдиган 1 ГВт, атом электр станциялари - 2,4 ГВт (8,3%) турри келади.1 Электр энергиясини ишлаб чикариш 120,8 млрд. КВт / с га етиши кутилмокда, (2019 йилда 63,6 млрд.) шу жумладан:

ИЕС - 70,7 миллиард кВт / соат (58,5%);

Гидро электро станциялар - 13,1 млрд. КВт / соат (10,8%);

1https://tashkenttimes.uz/economy/5255-concept-for-providing-uzbekistan-with-electricity-for-2020-2030-adopted

ПВ - 9,9 миллиард кВт / соат (8,2%);

Шамол станциялари - 8,6 млрд. КВт / с (7,1%);

АЭС - 18 миллиард кВт / соат (14,9%);

станциялар блоки - 0,6 млрд. кВт / соат (0,5%).

Энергия ишлаб чи;ариш учун табиий газ истеъмоли 16,5 дан 12,1 миллиард кубометргача, ё;илги мойи - 200 мингдан 50 минг тоннагача камайиши керак ва кумир ё;ишнинг йиллик дажми 4,1 дан 8,5 миллион тоннагача кутарилади.

Гидроэлектростанциялар, атом электростанциялари ва баъзи исси;лик электр станциялари давлат мулки булиб колади, шу билан бирга ишлаб чи;ариладиган мадсулотнинг катта ;исми хусусий секторда тупланади.

2025 йилга келиб, электр узатиш пайтида электрэнергиясидаги йукотишлар 2,4% га ёки 2019 йилга нисбатан 1,03 мартага, таркатиш еса 7,9% гача ёки 1,51 мартага камайиши кутилмокда. 2030 йилга кадар йукотиш нисбати мос равишда 2,35% (1,05 марта) ва 6,5% (1,85 марта) ни ташкил килади. Хозирда тижорат ишида булмаган шамол ва куёш электр станцияларининг кувватини мос равишда 11,7 ГВт (5,3%) ва 5 ГВт (15%) га ошириш режалаштирилмокда. Атом электр станциясининг умумий куввати 2,4 ГВт ёки умумий кувватнинг 7,5 фоизини ташкил етади.

Ишлаб чикаришда энергиядан фойдаланиш самарадорлигини бадолаш, шунингдек энергияни тежаш буйича тадбирлар самарадорлигини аниклаш учун энергия манбаларидан дакикий фойдаланишни акс эттирадиган ва бадолаш натижаларини энергия тежашнинг максимал имкониятлари билан таккослаш мумкин булган объектив курсаткичлар керак.

Хар кандай энергия сарфида фойдали компонент ва йукотишлар мавжуд. Истеъмол килинадиган фойдали энергия деганда максадга еришиш ва эдтиёжларни кондиришга йуналтирилган истеъмол килинадиган энергиянинг кисми тушунилади. Бирламчи табиий энергия манбаларини истеъмол килишда сарфланадиган фойдали энергия улуши энергия самарадорлигининг энг кенг таркалган курсаткичи булган фойдали фойдаланиш коэффициенти ёки самарадорлик коэффициенти киймати билан белгиланади. Фойдали фойдаланиш коэффициенти кийматига кура, улар энергия билан таъминлаш жараёнини, шу жумладан, унинг илмий-техник даражаси, бошкарувни ташкил килиш ва ишлаш маданиятини такомиллаштириш буйича бадолайдилар. Фойдали фойдаланиш коэффициенти алодида энергия сарфлайдиган жараён учун, алодида корхона, умуман шадар ва республика учун аникланиши мумкин. Бошка жидатдан олиб караганда, самарадорлик коэффициенти кийматидавлатнинг энергия таъминоти тизимининг самарадорлигининг энг мудим курсаткичидир.

Уз навбатида, самарали фойдаланиш коэффициенти энергия таъминоти жараёнининг турли кисмларининг кисман самарадорлик (самарадорлик) омиллари, шу жумладан бирламчи (табиий) энергия манбаларини казиб олиш, ташиш, саклаш, кайта ишлаш ва кайта ишлаш, шунингдек, узатиш, таксимлаш ва фойдаланишни уз ичига олган мадсулот сифатида аникланади.

Энергияни тежашнинг бошка курсаткичларини аниклаш учун энергия йукотишларини таснифлаш керак. Улар кайтариб берилмайдиган ва кайтариладиган кисмларга булинади. Кайтариб булмайдиган йукотишларга мавжуд усул ва технологиялар билан бартараф этилмайдиган йукотишлар киради. Уларнинг дисобига кура, ушбу боскичда эришилган техник жидатдан энг юкори самарадорлик даражаси энергия жараёни ва умуман самарали фойдаланиш коэффициентининг индивидуал алокалари учун аникланади.

Кайта тикланадиган харажатлар у ёки бу реконструкция килиш харажатлари билан йук килиниши мумкин булган йукотишларни уз ичига олади. Хажми буйича улар техник жидатдан эришиб булмайдиган энергия тежаш имкониятларини бадолайдилар. Энергияни тежашнинг реал кулами потенциалдан сезиларли даражада паст булиши ва иктисодий максадга мувофик инвестициялар даражаси билан белгиланиши мумкин. Харажатларнинг юкори иктисодий даражаси дар бир долатда индивидуалдир ва мукобил тартибга солишда энергия урнини босадиган энергия киймати билан белгиланади. Айтиш

керакки, энергияни тежаш харажатларининг иктисодий юкори даражаси сезиларли даражада ошиши мумкин, агар унинг урнини босадиган энергия нархи табиий ресурслар мавжудлигини дисобга оладиган булса.

Энергияни тежаш самарадорлигини билвосита ялпи ички мадсулотнинг энергия сотими ва уни бош;а мамлакатларнинг маълумотлари билан таккослаб бадолаш мумкин. Шундай килиб, энергия самарадорлигининг курсаткичи дар кандай ма;садда ишлаб чи;арилган мадсулот (иш, хизмат) бирлигини ишлаб чи;ариш учун ёкилги-энергетика ресурсларини (уларнинг меъёрий йукотишларини дисобга олган долда) истеъмол килишнинг илмий асосланган мутла;ёки узига хос кийматидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. S.V. Chepel' / Finance and Credit, 2017, vol. 23, iss. 40, pp. 2420-243.6

2. https://tashkenttimes.uz/economy/5255-concept-for-providing-uzbekistan-with-electricity-for-2020-2030-adopted

3. Раджабов А., Ибрагимов М., Бердышев А. Энергия тежамкорлик асослари. Укув кулланма. Т.: ТошДАУ, 2009

4. Abdullayeva, M. 2019. Яшил и;тисодиётни шакллантиришда энергия сарфини камаятиришнинг асосий жихатлари. Архив научных исследований. 1, 1 (окт. 2019).

5. Abdullayeva, M., Rasulev, A., Yakhshieva, M., Yusupov, R., & Otabouev, F. (2019). The role of islamic banking in the transformation of international corporations as a reflection of modern globalization and migration. Архив научных исследований, 1(1). извлечено от https://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/369

6. Abdullayeva, M. (2019). Ишлаб чикариш харажатларини пасайтиришда махаллийлаштиришнинг асосий жихатлари. Архив научных исследований, 1(1). извлечено от https://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/453

7. https://minenergy.uz/uz/lists/view/93 - Д.Юсупалиев // Энергия тежамкорлик йулида самарали ислодотлар. 04.09.2020

© А.Х. Юсупов, 2021.

ENSURING EFFICIENCY OF ENERGY USE IN PRODUCTION

A.Kh. Yusupov

Abstract. Provided quality parameters of electric energiy and ways to increase these parameters, analyses of energy balance and usage of electric energy. Also discussed economy of electric energiy and issues of increasing power coefficient by better exploitation. Except this provided actions for illumination and energiy in electric power networks as well as tupes of tariff for consumed electric power.

Key words: energy, energy saving, thermal energy, energy consumption, rational use of energy resources

© A.Kh. Yusupov, 2021.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.