CC BY
2UOT [632.654+ 632.27] : 635.9
YAS9M9N BÎTKÎSÎNa Z9R9R VER9N BUGUMAYAQLILAR
ZÔHR9 MUSAYEVA
ARETN Zoologiya institutu, Baki, Az. 1073, keçid 1128, mahalla 504
Xulasa: Mdqalddd yasdmdn bitkisind zdrdr vuran sorucu bugumayaqlilarin yayilma yerldri, qidalanmasi, vurdugu zdrdr haqqinda mdlumat verilir. Bu novldrddn 6 - nin ustunluk td§kil etdiyi mudyydn olunmuçdur.
Açar sôzlar: gdnd, yastica, fdsild, nov, zdzdrverici.
Abstract: In article is adduced information about spreading, feeding, degree of harmfulness of Arthropods, which present sucking pests of lilac. Ascertain, what 6 species of them prevail by quantity.
Key words: mites, scales, family, species, pest.
Резюме. В статье приводятся сведения о распространении, питании, степени вредоностности сосущих членистоногих вредителей сирени. Установлено, что из них преобладают 6 видов.
Ключевые слова: клещ, щитовка, семейство, вид, вредитель.
Yasaman (Syringa) zeytunkimilar fasilasina aid olan, 5-7 metr hundurluya qadar uzanan dekorativ, çiçaklanan kol bitkisidir.
Sakitlaçdirici tasira malik olan çiçaklari çahrayi, al-qirmizi, ag, banovçayi va mavi rangda olan yasaman kollarinin akilmasi hami§a aktual olmuçdur. Bu bitki muxtalif §araitda yax§i kok atir va inkiçaf edir [1].
§akil 1. Yasaman bitkisi
Aprel-iyun aylarinda çiçaklayan kol formali bu agac soyuga davamlidir, su sevandir. Taassuf ki, muxtalif zararvericilar va xastaliklar bu kolun dekorativ dayarini ahamiyyatli daracada azaldir. Bela ki, digar bitkilar kimi yasaman da gamiricilar, ganalar va haçaratlar da daxil olmaqla, yuza yaxin zararverici bugumayaqlilarin tasirina maruz qalir ki, onlardan da an tahlukalisi 4 fasilaya (Eriophyidae, Coccidae, Diaspididae, Cicadellidae) aid olan açagidaki novlardir:
1. Aceria loewi (Nalepa, 1890)
2. Aceria saalasii (Liro, 1940)
3. Vasates massalongoi Nalepa, 1924
4. Parthenolecanium corni (Bouche,1844)
5. Lepidosaphes ulmi (Linnaeus, 1758)
6. Edwardsiana rosae (Linnaeus, 1758)
1. Aceria loewi (Nalepa, 1890) - £ox tahlükali va geni§ yayilmi§ yasaman tumurcuq ganasidir, polifaqdir,yarpaqli agaclara, ilk növbada zeytun fasilasina (Oleaceae) aid olan bitkilara ciddi zarar verir. Vegetativ va generativ orqanlar (tumurcuqlar, yarpaqlar, ^aklar, budaqlar va gövdalar) bu sorucu zararvericilar tarafindan zadalanir, qön9alar deformasiyaya ugrayir, yarpaqlar kigik, inki§af etmami§ olur.
Bu gana Eriophyidae fasilasina aid olub, yarpaq va 9i9ak tumurcuqlarinin daxilinda, pulcuqlarin arasinda ya§ayaraq onlarin §irasini sormaqla qidalanan va hamin tumurcuqlarin deformasiyaya ugramasina, §i§masina, parlaqliginin itmasina, pulcuqlarnin bir-birindan arali qalmasina sabab olur. Naticada bela bitkilarda tez-tez inki§af etmami§ yarpaqlar, qisaldilmi§ tumurcuqlar va bir-birina yaxin olan qön9alara rast galinir.
Taxminan 0,1-0,2 mm uzunlugunda qurdvari badan qurulu§una malik olan Aceria loewi ganasi tumurcuqlari deformasiyaya ugradir, §i§irdir, pulcuqlarini bir-birindan ayri salir, özü isa deformasiyaya ugrayan tumurcuqlardaki firlarda koloniya halinda (9oxlu sayda) ya§amasini davam etdirir. Zadalanmi§ kolda tez-tez inki§af etmami§ yarpaqlar va qisaldilmi§ tumurcuqlar nazara 9arpir. Yazda yoluxmu§ yarpaq va 9i9ak tumurcuqlari öl9üda ahamiyyatli daracada artir, §i§ir, lakin 9i9ak a9mir, qahvayi rang alir, quruyaraq tökülür. Firlarda qi§layan ganalar aprelin ortalarinda inki§af etmaya ba§layir, tumurcuqlardan ayrilaraq qön9alarda maskunla§irlar. Bela bitkilar yava§ böyüyür, solgun sari, ki9ik, zaif va 9irkin yarpaqlara malik olur, qön9alar az 9i9ak a9ir, dekorativ görünü§larini itirirlar [2, 3].
Ganalar yoluxmu§ akin materiallarinin istifadasi ila daha süratla yayilirlar. Qeyd etdiyimiz kimi bu akarilar tumurcuq pulcuqlarinin altinda qi§layirlar. Payizda bir tumurcuqda maskunla§an fardlarin sayi 500-a 9atir. Qi§layan di§i ganalar yasaman kollarinin 9i9aklama dövründa yumurta qoymaga ba§layir va bu proses iyun, iyul va avqust aylarinda da davam edir.
Aceria saalasii va Vasates massolongoi növldri da Yasaman yarpaq ganasinin Aceria saalasii va Vasates massolongoi kimi digar növlari da mövcuddur. Yayda bu iki növ fir ganasi cavan tumurcuqlarin qabiginin va yarpaqlarin §irasini soraraq qidalanirlar. Bu qidalanma naticasinda sartla§an yarpaqlar zaif inki§af edir, vaxtindan avval quruyaraq tökülür. Ganalar avvalca damarlar boyunca yarpaqlarin alt sathinda, sonra isa bütün sathda yayilir va qidalanir. Qeyd edak ki, Vasates massolongoi ganasi daha geni§ yayilib va daha 9ox zarar verir. 9kin materiali va külakla yayilaraq yarpaqlarin yuxari va a§agi taraflarinda maskunla§araq onlarin ranginin metal parlaqligindan qahvayi ranga 9evrilmasina sabab olur [4, 5].
Yarpaqlarin §irasini soraraq onlarin sartla§masina va qahvayi rang almasina, cavan tumurcuqlarin qabiginin zadalanmasina sabab olan va tumurcuq pulcuqlarinin altinda qi§layan bu sorucu zararvericilarin yetkin fardlari iyulun avvalinda 9oxalmaga ba§layirlar.
Belalikla, onlarin qidalanmasi yarpaqlarin burulmasina va 9i9ak tumurcuqlarinin mahvina sabab olur.
Digar zararverici: Parthenolecanium corni (Bouche,1844) - akasiya 9anaqli yasticasi Coccidae fasilasinin Parthenolecanium cinsina aid olub, cox bitkilarla qidalanan sorucu növdür. Azarbaycanda geni§ yayiib. Sürfalari va di§i fardlari agac va kollarin yarpaqlarinda, nazik budaqlarda, saplaqlarda, gövdalarda qidalanan akasiya 9anaqli yasticasi ilda bir, bazan da iki nasil verir. Yetkin di§i fardin rangi tünd qahvayi, üzarinda hamar fir va basiqlar olur, uzunlugu 6,0-6,5, eni 4, hündürlüyü 4 mm-a 9atir. Onlar yazda ,temperatur 9-10°C-ya 9atdiqda q§lama yerlarini tark edarak agac va kollarin 9atirinin daha i§iqli hissalarina kecir va orada qidalanmaga ba§layirlar. 1,5-2 ay sonra isa ikinci ya§ sürfalarinin qabiq qoyaraq cavan di§i fardlara 9evrilmasi prosesi ba§ verir.
s
Parthenolecanium corni yasticasinin yetkin, cavan di§ilarinin badani oval, qabariq, parlaq, tünd sari va ya açiq qahvayi rangda olur. Sürfalar daeyni rangda, yasti, oval formada olur. akasiya yalançi yasticasi Geni§ yayilmi§ tahlükali zararvericilardan olan akasiya yalançi yasticasi yasaman kollarina, elaca da bir çox me§a, bazak bitkilarina, meyva agaclarina va kollarin yarpaqlarina ciddi ziyan vurur. Naticada onlarin ölcülari kiçilir, keyfiyyatlari açagi dü§ür, saralaraq tökülür, budaq va zoglar anormal inkiçaf edir. Yoluxma güclü olduqda bütün kol quruya bilir. Bu növ yastica özündan saprofit göbalaklarin inkiçafi ûçûn alveri§li olan mis ranginda maye ifraz edir ki, naticada bitki çox çirkli görünür. Bazi müalliflara göra [6] bu polifaq zararverici bütün meyva agaclarini, gilameyva kollarini, dekorativ bitkilari, xüsüsan da yasaman kollarini yoluxdurur.Nazik budaqlarda, tumurcuqlarda va yarpaqlarda yaçayir. Ag rangda olan yumurtalari toz yiginlarina banzayir. Bir nasilda inkiçaf edir. 2-ci dövr sürfalari budaqlarin alt tarafinda, elaca da qabiga yapi§mi§ halda gövda va budaqlarda qiçlayir. erkan yazda, Tumurcuqlar açilmazdan avval, erkan yazda, 6-7 °C temperaturda onlar aktivlaçir, budaqlarin alt tarafina yapiçir va çirani sorur. Mayin sonu - iyunun avvalinda isa yetkin fardlarin kütlavi görünü§ü mü§ahida olunur. Onlarin faaliyyati naticasinda bitkilarin budaq va tumurcuqlari quruyur, çiçaklama pislaçir, dekorativlik va çaxtaya qar§i müqavimat azair. 9gar bitki bu sorucu zararvericilarla güclü çakilda yoluxarsa,tabii ki, yasaman kollari da vaxtindan avval quruyacaq.
Lepidosaphes ulmi - alma vergülvari yasticasi §imal bölgalari istisna olmaqla, har yerda yayilmiçdir. Yasaman da daxil olmaqla çoxlu agac va kollari, dekorativ, me§a bitkilarini, meyva agaclarini yoluxduran bu polifaq növ tahlükali zararvericilardan biridir. Adatan budaqlarda, tumurcuqlarda, gövdalarda, bazan isa yarpaqlarda yaçayir. 9n çox qalxan altinda yaçayan sürfalar va uzunsov, vergülvari, qahvayi, ö^üsü 2,5-4 mm olan di§i fardlari zararlidir. Bir nasilda inkiçaf edir. Avqust-sentyabr aylarinda gövda va budaqlarin qabiginda qalxan altinda qiçlayan yumurta qoyur. May-iyun aylarinin avvallarinda hamin yumurtalardan sürfalar çixir va qö^a, yarpaq, budaq va gövdalarin çirasini sormaqla qidalanir, ayri-ayri budaqlarin qurumasina, yarpaqlarin vaxtindan avval tökülmasina. cavan bitkilarin mahvina sabab olur.
Edwardsiana rosae - Qizilgül circiramasi da Cicadellidae fasilasinin Edwardsiana cinsina aid olub, bazak bitkilarinin, güllarin çox geni§ yayilmiç , tahlükali zararvericisidir. Yetkin fard va sürfalari yazin avvalinda yasaman yarpaqlarinin çirasini sormaqla qidalanir va naticada hamin yarpaqlarin yuxari tarafinda çoxlu sayda ag va ya sarimtil nöqtalar amala galir. Sürfalari harakatsiz olur. Har il iki nasil verir. Yumurtalar qönçalarin altindaki budaqlarda qiçlayir. Mü§ahidalarimiza göra, son illarda geni§ polifaq olan bu zararverici yasamanlarda aktiv çakilda yayilaraq, an çox açagi va orta yaruslarin yarpaqlarini zadalayir. Naticada ciddi zadalanmiç yarpaqlar qivrilir va quruyur. Kütlavi yoluxmada kol dekorativ xüsusiyyatlarini itirir [6,7].
Yekunda qeyd edak ki, yüksak daracada ixtisasla§mi§ bu fitofaqlarin har birinin özünamaxsus zadalari (yasaman kolunun tumurcuq va qö^alarinin qeyri-normal inkiçafi va vaxtindan avval quruyub tökülmasi, zoglarin anormal böyümasi va ya budaqlanmasi, yarpaqlarin deformasiyasi, ya da ranginin va formasinin dayiçarak kobudlaçmasi, quruyub tökülmasi, kollarin böyüma süratinin zaiflamasi, ya da tamamila dayanmasi va s.) sayasinda hamin bitki tadrican mahv olur.
Belalikla, qlobal ahamiyyata malik olan biomüxtalifliyin qorunmasi ^ün ciddi zarar vurma qabiliyyatina malik olan bu zararverici bugumayaqlilarin faaliyyatini minimuma endiran mübariza üsullarina üstünlük vermak lazimdir.
9D9BIYYAT
1. 2.
3.
4.
5.
6. 7.
https://az.wikipedia.org > Y.
Z.Y.Musayeva. Quba-Qusar rayonlanmn agac va kollarina zarar vuran bazi fir ganalari (Acariformes: Actinedida: Eriophyidae) haqqinda // - Baki, -«Tabiat va Elm» beynalxalq elmi jurnali, - 22-27 sah.
Багнюк И.Г. Четырёхногие клещи (Acariformes, Tetrapodili), обитающие на лиственницах // Энтомол.обозрение, -1987, т. 66, вып.3, -с.669-673.
Z.Y.Musayeva. §abran rayonunun me§alarinda rast gal an (Acariformes: Tetrapodili) ganalar haqqinda // Ya§il dunya namina hamraylik ili" na hasr olunmu§ "Boyaq bitki xammallari va tullantilarimn emali" movzusunda respublika konfransinin materiallari. " Elm" na§riyyati, Ganca - 02- 03 may, 2024-cu il, - s. 82-83.
Мусаева З.Ю. Трофические связи некоторых галловых клещей (Acariformes: Actinedida: Eriopheidae) // Материалы международной научно-практической конференции. Тюмень, 28.11.2019-30.11.2019, - ст.191-194.
В.П.Васильев, И.З.Лившиц. Вредители плодовых культур. Москва, - 1984. - стр .118-124. Z.Y.Musayeva. Qizilgulun bazi sorucu zararvericilari haqqinda Aktual masalalar, nailiyyatlar va innovasiyalar "elmi -praktik konfrans. Baki, -2021. -s.130-134.
