YARIMKEÇİRİCİLӘR VӘ KİMYӘVİ RABİTӘ MÖVZUSUNUN İNTEQRATİV KONTEKSTDӘ TӘDRİSİ TӘCRÜBӘSİNDӘN Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

УДК 372.853

YARIMKECiRÍCÍLaR УЭ KÍMY9VÍ RABÍT9 MÖVZUSUNUN ÍNTEQRATÍV KONTEKSTD9 T3DRÍSÍ T9CRÜB9SÍND9N

RAZÍYEV S9F9R 9MÍN OGLU

UNEC Zaqatala filiahnm dosenti, Zaqatala,Azarbaycan

AZADaÍYEVA GÜLZAR NÍZAM QIZI

Sumqayit Dövlat Universitetinin dosenti, Sumqayit, Azarbaycan

SEYÍDOVA 9NTÍQ9 N9SÍB QIZI

Sumqayit Dövlat Universitetinin ba§ müallimi, Sumqayit, Azarbaycan

Xülasa: Mdqalddd cdmiyydtimiz ügün hdrtdrdfli inki§af etmi§, bilikli, bacariqli, praktik vardi§lara malik gdnc nasil yeti§dirmayin asas rolunun tdhsilimiz qar§isinda duran vacib masalalardan biri oldugu vurguanir. Bu xüsusda tahsilin raqamsal transformasiyasi mühüm ahamiyyat kasb edir. Tadqiqatda müxtalif saviyyali öyrananlarla yarimkegiricilar va kimyavi rabita mövzusunun inteqrativ tadrisi üzra kegirilan darsin praktik effektlar vermasi ügün istifada olunan tacrüba müzakira edilmi§dir. í§da bütün sahalarda interaktiv üsulatr va raqamsalla§manin xüsusi önam kasb etdiyi müasir zamanda öyrananlarin bu sahada istifada olunan cihaz, qurgu va avdanliqlarin yarimkegiricilar fizikasinin son illardaki naliyyatlarina va inteqrativliya asaslandigini ba§a dü§malarina nail olunmu§dur. Galacakda digar bölmalar üzra darslarda da onlarin praktik vardi§lar alda etmalari ügün interaktiv üsullar va raqamsallaqmadan istifada etmak asas hadaf kimi götürülür.

Agar sözltir: interaktiv, inteqrativ, valentlik, asqar, raqamsal tahsil, diod, tranzistor

Qeyd etdiyimiz kimi tahsilimiz qar§isinda duran asas maqsadlardan biri praktik vardi§lara malik ganc nasil yeti§dirmakdir, ona göra da nbiz öyranan na bilir yox, na bacarir konteksinda öz i§larimizi qurmaliyiq. Bu sahada apardigimiz i§lar bir daha sübut edir ki, yalniz yuxaridaki fikirlara fokuslanaraq tadrisda yüsak naticalar alda etmak olar. Bu nöqteyi-nazardan yarimke9iricilar va kimyavi rabita mövzusunun raqamsal konteksda inteqrativ tadrisi üzra gördüyümüz praktik i§lar a§agida §arh edilir. Bu zaman biz ilk növbada inteqrativliyi tamin etmak ü9ün yarimke^ricilar fizikasinda xüsusi önam kasb edan valentlik anlayi§ina aydinliq gatirmaliyik. Bu aslinda bütün fanlar üzra inteqrasiyasin mühüm rol oynadigini göstarmaya bir bahanadir [1,sah.31].

Malum oldugu kimi, valentlik anlayi§ini elma 1852-ci ilda ingilis alimi E.Frankland daxil etmi§dir. Hamin nazariyyanin asasi isa F.Kekuleya aiddir. Elementin valentliyi an basit formada onun xarici elektron tabaqasini tamamlamaq ü9ün lazim olan elektronlarin sayina uygun galir. Digar tarafdan valentlik latin man§ali söz olub valens sözündan götürülmü§dür, dilimiza gücü olan kimi tarcüma edilir.

Yarimke9iricilarda valentlik kimyavi element atomlarinin müayyan sayda kovalent kimyavi rabita amala gatirmak xassasidir. indi müzakira etdiyimiz son fikir valenliya tabiat elmlarinin kömayila, ham kimya, ham da fizika fanlarinin alaqasi nöqteyi- nazarindan baxmagi talab edir. Bunu daha detalli ara§dirmagi öyrananlarin özlarina havala edacayik. Qeyd etmak yerina dü§ardi ki, fizikanin praktik baximdan öyranilmasinda kimyanin özüna maxsus yeri vardir. inteqrativliyin fandaxili va fanlararasi konteksda mühüm rol oynadigi internet resurslarinda da öz aksini tapmi§dir. Pedoqoji elmda didaktika öz prinsiplari ila inteqrasiyani praktik vardi§lar alda etmakda asas alatlardan biri kimi götürür. Eyni masalalari biz bu sahada aparilmi§ digar tadqiqatlarda da mü§ahida edirik.

indiki tadqiqatimiz ham da yarimke9iricilar fizikasinin elm va texnikanin bütün sahalarindaki geni§ tatbiqini öyrananlarin özlari tarafindan a§kara 9ixarilmagindan ibaratdir. £ünki öyrananlarin kafedan rolunda olmasi onlari farahlandirir va fanna olan maragini artirir, onlar ara§dirmaga,

tadqiqata, öyranmaya meylli olur. Raqamsallaçmanin praktik aasasini hayata keçiran cihaz, qurgu va avadanliqlarin yarimkeçiricilar fizikasina asaslandigini nazara alsaq mövzunun na daracada ahamiyyatli va aktual olduguna bir daha yagin olariq. Tadqiqat üzra i§lara qruplarin yaradilmasi ila baçlanilir. Öyradan yalniz fasilitator kimi çixi§ edir. O, qruplara bölmak masalasini öyrananlarin öz ixtiyarina buraxir. Onlar istadiklar kimi, masalan, saymaq üsulu ila qruplari yarada bilarlar. Buna nail olunduqdan sonra qruplar öz yerlarini tuturlar. Bundan sonra yena da müallimin istiqamatverici rolu ila nazari materiallarla taniçliga baçlanilir.

Burada ilk növbada yarimkeçiricilarin xüsusi müqavimatinin dielektiriklara nisbatan az, metallara nisbatan isa çox oldugu xatirladilir[2,sah.71]. Qeyd edilir ki, yarimkeçiricilar elementlarin dövrü sisteminin asasan III, IV, V qruplarinda yerla§mi§lar. Onlar xüsusi elektirik keçiriciliyina göra da metallardan zaif, dielektiriklardan isa yüksak mövqe tuturlar. Lakin, maddalari xüsusi elektrik keçiriciliyina va xüsusi müqavimatina göra qruplara ayirmaq bir o qadar da düzgün deyildir. ^nki, yarimkeçiricilardan olan germanium va silisiuma müayyan qadar a§qar vurmaqla onlarin xüsusi keçiriciliyini artirmaq olar. Bu halda hamin elementlara cirla§mi§ yarimkeçiricilar deyirlar. Demali, yarimkeçiricilari metal va dieletriklardan xüsusi müqavimatina va keçiriciliyina göra farqlandirmak zaruri olsa da kafi §art deyildir. A.ioffe ilk dafa yarimkeçiricilarin elektirik keçiriciliyinin temperatur asililigini metallar ^ün uygun asliliqdan prinsipial farqli oldugunu sübut etmiçdir.

Metallarda temperatur artdiqca elektirik keçiriciliyi zaif azaldigi halda yarimkeçiricilarda kaskin artir. Araçdirmalar göstarir ki, yarimkeçiricilar dielektiriklardan yükda§iyicilarin növlarina göra da farqlanirlar. Bela ki, dielektiriklarda yükda§iyicilar ionlar, yarimkeçiricilarda isa elektron va deçiklardir. Fizika elmi nöqteyi-nazarindan xüsusi elektrik keçiriciliyi temperatur artdiqca artan va yükda§iyicilar rolunu elektron va deçiklar oynayan maddalar yarimkeçiricilar adlanir. Lakin, bir çox tacrübalarda müayyan olunmuçdur ki, bazi yarimkeçiricilarin elektirik keçiriciliyi temperatur artdiqca metallarda oldugu kimi zaif azalir.

Digar tarafdan yarimkeçirici maddalar prinsip etibari ila ifrat keçirici ola bilmazlar. Bu isa bir sira tacrubi tadqiqatlarla uzlaçmir. Bela ki, bir sira oksid §ü§alar asasinda alinmiç yarimkeçirici maddalar yarimkeçirici olduqlari halda, onlarda yük daçiyicilar elektronlar deyil, ionlardir. Bu qrupa daxil olan maddalara ion yarimkeçirici deyilir. Bir çox hallarda isa maddalari metal, yarimkeçirici va dielektrik kimi tasnif etmak yükda§iyicilarin enerji spektrina göra aparilir. Bu cür yanaçmada qabul olnur ki, qadagan olunmu§ zonaya malik olmayan maddalar metal, qadagan olunmu§ zonanin eni 0,1-6 eV olan maddalar yarimkeçirici va 6eV-dan böyük olanlar isa dielektriklardir. Lakin, son deyilanlardan da kanara çixmalar mövcuddur. Bela ki, qadagan olunmu§ zonanin eni 0-a yaxin olan va "manfi" qadagan olunmuç zonali yarimkeçiricilar da mövcuddur.

Göründüyü kimi, yarimkeçiricilar anlayiçinin bir qiymatli tayini çox çatindir. Bela ki, yarimkeçirici, metal va dielektirklari bir-birindan farqlandiran asas va prinsipial alamat onlarin xarici tasirlara müxtalif hassasliq göstarmalaridir. Yarimkeçiricilarin müxtalif xarici tasirlara,masalan, qizdirmaq, §üalarla tasir etmak va s. göstardiyi reaksiya ani olaraq ba§ verir. Bu xarici tasirlarla onlarin elektrik keçiriciliyini taqriban 6 tartib artiqmaq mümkündür. Kristalda maddani taçkil edan asas element atomlarindan faqrli olan özga element atomlarinin (açqarlarin) olmasi mahiyyatca xarici kimyavi faktordur. Nazari va tacrübi araçdirmalar göstarir ki, bu növ xarici faktorlar da kiristalin fiziki xassalarini kökündan dayiçdirir. Masalan, klassik yarimkeçirici material hesab olunan silisium va germanium kiristallarina a§qar olaraq az miqdarda mis atomlari alava etdikda bu kristallar yarimkeçiricilik xassalariini praktik olaraq itirirlar. Yarimkeçiricilarin texnikada geni§ tatbiq olunmasinin asas sabablarindan biri onlarin yuxarida adlari çakilan xarici tasirlara hassas olmalari ila alaqadardir. Bu hassasligin sabablarina aydinliq gatirak. ilk növbada, bu metal va yarimkeçiricilarin elektrik keçiriciliyinin kaskin farqlanmasi ila alaqadardir. Digar tarafdan onlar bir-birindan elektronlarin konsentrasiyasi ila da farqlanirlar. Bela ki, metallarda elektrik keçiriciliyinda i§tirak edan elektronlarin sayi vahid hacmdaki atomlarin sayi qadardir. Yarimkeçiricilarda isa bu raqam olduqca azidr. Demali, yarimkeçiricilarda atomlar elektrik keçiriciliyini tamin etmak ^ün macazi manada elektron vermir. Buna göra da yalniz yuxaridaki

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

adlari çakilan va digar tasirlarla yarimkeçiricilarin elektron keçiriciliyini dafalarla aritmaq mümkündür. Qruplara taqdim edilan tapçiriq varaqlarindan va elektron resurslarin yarimkeçiricilar barada bu va digar malumatlari alda eda bilmalari onlara tövsiya olunur. Bundan sonra öyrananlar sinif otaginda qrup çaklinda öz yerlarini tuturlar.

Tadqiqatin maqsadi yarimkeçiricilarin elm, texnika, istehsalat va s. sahalarda artmaqda olan rolunu va bütün sahalarda raqamsallaçmanin tatbiqinda bilavasita içtirakini öyrananlarin özlari tarafindan öyradanlarin fasilitatorlugu ila anlamalirina nail olmaqdir. Bu maqsada çatmaq üçün ilk növbada yuxarida qeyd olunan malumatlarla tani§ olmalidirlar.Öyrananlarin qruplara bölünmasi bu maqsada çatmaqda onlara yardimçi olacaqdir. Lakin, hamin maqsad qrup daxilinda i§ bölgüsünün düzgün qrulmasindan bilavasita aslidir. Qruplara tapçiriq varaqlari paylanildi. Tapçiriq varaqlarinda yuxarda dediyimiz masalalar daha geni§ formatda i§iqlandirilmi§dir. Bu proseslar müallimin istiqamatvericiliyi ila hayata keçirilir.

Müallim darsa motivasiya, problemin qoyuluçu ila baçlayir. Darsin gediçinda, yuxarida qeyd edildiyi kimi, qruplarla talim formasindan istifada olunur. Müasir üsullardan olan aqli hücum (beyin hamlasi) istifada olunur, ancaq yax§i olar ki, burada aqli hücumun va ya refleksiya metodlarinin ba§qa bir növündan free writing (frirayting) "sarbast yazi"adlanan üsulundan istifada olunsun. Bu üsul verilmiç mövzu ila bagli agla galan har bir fikri kagiza yazmaga imkan verir. Burada fikri ifada etmak üçün formal (üslub va ya orfoqrafiya) talablar yerina yetirilmasa da olar.

Bu üsul sarbast yazi xarakteri ila layihalarin yazilmasinda, hamçinin yuxarida qeyd olunan tapçiriqlarin hallinda çox ahamiyyatli ola bilar. Cünki burada yazi qaydalarina amal etmak vacib deyil, asas qoyulan problem va ya masala ila bagli fikirlarin rahat §akilda ifada olunmasidir. Bu daginiq fikirlar vaxt itkisi baximindan da ahamiyyatlidir. Fikirlardan masalanin hallina dogru iralilama ba§ verir.

"Sarbast yazi" üsulu daxilimizdaki gözlanilmaz ideyalar, dü§üncalar va münasibatlari aça bilar. Öyrananlarin bu üsula uygun olaraq içlamasi onlarin galacakda har hansi bir layiha üzarinda içlayarkan kömayina galacak [3,s.1].Tap§iriq onlara oxunmazdan avval onlar bilirdilar ki, yazilmamiç ag maktublarin olmasi mümkün deyil. Bunun üçün onlara hansi mövzu ila alaqadar yazacaqlarini bildirmak lazimdir.

Bu proses 3-5 daqiqa arzinda hayata keçirilir.

"Sarbast yazi" kömak edir:

• lügati inkiçaf etdirmak;

• söz va cümlalar tartib etmak;

• qiymatlandirmadan qorxmamaq;

• özündan öyranmak;

• fikirlarinizi ifada etmak;

• fantaziyani (realligi) inkiçaf etdirmak;

• bacariq va taxayyülü inkiçaf etdirmak;

• vaxti izlamak;

• mövzuya uygyn fikirlarini qeyd etmayi bacarmaq.

Ùsulun yazi qaydalari:

1. Bütün vaxt arzinda bu mövzu ila bagli agliniza galan har §eyi yazin.

2. Tak sözlar, söz birlaçmalari va ya xülasalar deyil, alaqali matn yazin.

3. Yazdiqlariniza qayitmayin, düzaltmayin, yazdiqlarinizi takmillaçdirmayin.

4. Artiq heç na agliniza galmasa bela, yazmaga davam edin, yazin va xatirlayin. Ola bilar ki, fikrinizi, diqqatinizi camlaya bilmayasiniz, onda tomakçi cümlalar ("indi aglima heç na galmir...") da yaza bilarsiniz, amma mövzuya qayitmaga casarat etmak lazimdir.

5. Fikirlarinizi yazmaga orfoqrafiyanin mane olmasina imkan vermayin.

9lava tadbirlar:

Sonraki marhalada çagirdlar avvalca maktublari cüt-cüt va ya üç-üç oxumagi xahi§ etsaniz (üç dafa) bir-birlari ila yazili matni müzakira va mübadila etmadan bütün sinfa ucadan oxuyurlar. Cüt-cüt (^lü) oxumaq üçün qruplari mövzunun maqsadlarina uygun çakilda dayiçmakla yaradin.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Bazan öyrananlarin bir qrupda birlaçmasinin taçklll özlarinin istaklarina uygun, bazan daha yaxin va bazan da na sinifda, na da sinifdan kanarda, hamçinin maktabdan sonra da ünsiyyat qurmadigi, yani buna göra da taniya bilmadiyi kaslarla yaranmasi daha yax§idir.

Maktub qrup §aklinda oxunacaqsa, yalniz özlari könüllü olana söz verin.

Qeyd edak ki, bu üsul yaradici §akilda yazi texnikasini manimsamak üçün çox yararlidir. Fikirlarini sarbast §akilda varaqa köçürüb sonra onun asasinda har hansi bir layihani hayata keçirmak üçün ahamiyyatli texnikadir. Bu üsulun asas xüsusiyyati ondan ibaratdir ki, burada maqsadini varaqa ^ç^mak va onu reallaçdirmaq ^ün dü§ündüyün fikirlari yazi keyfiyyatini nazara almadan qeydlarini edirsan.

Bu maktubu farqlandiran xüsusiyyatlar var: birincisi, san sadaca dü§üncalarini heç bir garginlik olmadan ^çm^rsan, çünkl burada naticani fikirlaçmirsan, tanqid da gözlamirsan, yalniz lazim olan masala ila alaqadar §üurunda na varsa onlari qeyd edirsan.

iklnclsl, burada "na yazim?, "neca yazim?","nadan ötrü yaziram", "sonra na yazim?" klml suallar narahat etmamalidir, indi manim bu masala barasinda fikirlarim nadir onu yaziram.

^üncüsü, müayyan çarçlva dü§ünmak olar, masalan, matnin hacmina göra vaxt mahdudiyyati qoymaq olar (10-15 daqiqa arzinda yazmaq). Çrnnki masala na qadar mürakkab olarsa, onu fikirlarla maqsada çatana qadar ifada etmak ham hacm, ham da vaxt baximindan artacaq.

Dördüncüsü, yalniz dü§ündüyün klml yazirsan, bu yazini klmsa oxuyacaq deya yazi stilistikasi va qrammatika sanl narahat etmlr. Çrnnki bu matn deyil, bu sanin sarbastliya çixmiç fikirlarindir.

övvalca özümüza suali verlb cald §akilda fasilasiz qeydlar edirik. Bu nalnkl yazi içlarinda, ham da gündalik hayatda garak olan bacariqlardandir. Müayyan suallar yarana bilar, onlara cavabi qisa, konkret da yazmaq olar va ya birina cavab verdikdan sonra digarina diqqat yetirmak olar. Burada maqsad aydindir. Situasiyadan çixmaq ^ün fikrlmda müzaklra ediram va burada yena da asas olan odur ki, na xatt, na harflarin yaziliçindaki sahvlar, na cizma-qaralar yazani narahat etmlr. Çünkl o situasiyani aydinlaçdirmaq üçün yollar axtararkan nasa qeydlar edlb müayyan bir naticaya galmak istaylr. Çrnnki asas masala suali dogru cavablandirmaqdir. Beyln "aydinlanan" klml laziml fikirlar öna keçir va artiq onu cald suratda yazmaq lazimdir.

"Sarbast yazi" üsulunun mütamadi olaraq tatblq olunmasi, aslinda, indiki zamanda an ciddi problemlardan olan diqqat daginiqliginin da öhdasindan asanliqla galmaya kömak edar. Çrnnki dagilmiç fikllari bir yera yigmaq, maqsada dogru iralilayarkan özünü sarbast hiss etmakla rahat §akilda kagiza köçürülmü§ sözlarda, cümlalarda tapmaq, onlardan natica çixaqmaq, qeyd etdiyimiz klml, bu bir çox masalalarin halli üçün çox vaclb va ahamiyyatlidir. Çünkl bu üsul daginiq, sarbast fikirlardan özünüdarka, araçdirma naticasinda özünü tadqiqatçi klml görmaya, naticaya nail olmaq sevlncl yaçamaga sövq edan bir üsuldur.

Prosesln gedlçlnda müallim didaktik prinsiplari da bacariqla tatblq edir. Qruplar müzaklra va müsahlba ila taqdimatlarin hazirlanmasini hayata keçirirlar. Qiymatlandirmada faalliq, amakdaçliq, tartibat va s. nazara alinir. Bununla yana§i qruplarin blr-birlarinin qiymatlandirilmasi da hayata keçirilir. Qlymatlandirmanln §affaf va operativ olmasi üçün veb alatlarindan istifada olunur. Taqdimatlarin gedlçlnda "sarbast yazi" dan istifada olunmasi öyrananlarin fikir mübadllasi aparilmasini tamin edir.

Mürakkab problemin halli yolunu axtarmaq va ya komandanin növbatl böyük laylhasl ^ün yenl ideyalar tapmaq ^ün birlikda içlamaya çaliçirmaq ^ün daha bir üsul yuxarida qeyd olunan "beyln hamlasi" üsuludur. istanilan halda, innovaslyani güclandlrmak va bazl yenl takliflar yaranmasi üçün proses zamani bu üsuldan istifada etmak yararlidir.

Effektiv "beyin hamlasi"nin incaliklarina dalmadan avval bir addim geri çakilmak va konsepsiyani müayyan etmak faydalidir. Merriam-Webster Lügatlnda beyln firtinasi "bir va ya bir neça insanin bir probleml hall etmak va ya hall etmak cahdl ila ideyalarin beyln hamlasi" klml tarif edir. Tani§ saslanlr, ela deyilmi? Slz takbaçina beyln firtinasi apara bilarsiniz, lakin daha tez-tez bu

üsul sarbast fikir mübadilasi aparmaq va onlarin asasinda yenilarini tapmaq maqsadila qruplarda istifada olunur.

Beyin firtinasi müasir i§ dünyasinda ümumi bir texnikadir (§übhasiz ki, siz özünüz da i§tirak etmisiniz), lakin onun darin tarixi köklari var [4, sah 1]. ilk dafa 1948-ci ilda reklam rahbari Alex F. Osborne tarafindan "Your Creative Power" kitabinda taqdim edilmiçdir . Bir reklam agentliyinin sahibi olaraq, o, iççilarindan an yax§i ideyalari alda etmayin yollarini axtarirdi . Bu maqsadla o, beyin hamlasinin bir neça prinsipini va xüsusiyyatlarini içlayib hazirlamiçdir.

O vaxtdan bari beyin hamlasi süratla inkiçaf etdi va müxtalif problemlara yaradici hallar yaratmaq ^ün istifada etdiyi ananavi üsula çevrildi.

Beyin hamlasinin komandaya vera bilacayi üstünlüklardan yalniz bir neçasi var:

Beyin hücumu yaradici tafakkürün inkiçafina kömak edir. Birinci fayda göz qabagindadir: beyin hamlasi fardi va ya komandadan daha yaradici va sarhadsiz dü§ünmayi talab edir ki, bu da daha yaxçi ideya va takliflara gatirib çixarir.

Beyin hamlasi tez-tez qruplar çaklinda aparilir va bu, bizi öz ön mülahizalarimizdan uzaqlaçmaga va birbaça tanqid etmadan baçqalarinin perspektivlarini va töhfalarini nazara almaga macbur edir. Bundan alava, mahsuldar beyin hamlasi bizi nainki baçqalarinin fikirlarini nazara almaga, ham da onlara asaslanaraq öz fikirlarimizi ortaya qoymaga macbur edir - bu, daha da yax§i yekun naticalara gatirib çixarir. Beyin hamlasi amakdaçligi va komanda birliyini yax§ila§dirir.

Bütün bunlar yalniz daha yax§i ideyalar yaratmaga imkan vermir, ham da komanda i§ini yax§ila§dirir. Komanda i§inin praktik baximdan interaktiv üsullar va raqamsallaçmanin kömayi ila keçirilmasi talim prosesinda iralilayi§larin alda olunmasini asanlaçdirir, fanlarin inteqrativ öyranilmasi isa manimsamani asanlaçdirir.

Qeyd olunan masalalari nazara alaraq natica kimi açagidakilari bildirmak olar:

Öyrananlarin praktiki vardiçdar alda etmasi ^ün müasir talim üsullari va fanlararasi inteqrasiya mühüm rol oynayir.

Galacakda tabiat elmlarina maxsus qanunlarin fanlarin sahalarini ahata edan digar masalalarin hallinda da istifadasi nazarda tutulsun.

9D9BÎYYAT:

1. Abbasov M., Abbasov V., öliyev V.,Quliyeva G., Abiçov N. Kimya-7. Darslik."Aspoliqraf'. Baki-2018., 99 sah.

2. Бонч-Бруевич В.Л., Калашников С.Г. Физика подупроводников. М., Наука, 1977 678 страниц

3. https://theoryandpractice.ru/posts/19220-chto-takoe-frirayting-i-kak-on-pomogaet-reshat-problemy

4. https://www.atlassian.com/ru/work-management/project-collaboration/brainstorming