CC BY
62УДК 372.853
MUASIR BIOLOGIYANIN INKI§AFININ 9SAS ISTIQAM9TL9RI УЭ ONA
T9SiR ED9N AMiLL9R
M9MM9DOVA AFAQ RAMiZ qizi
Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Kollecinin muallimi. Baki ,Azarbaycan
Xulasa:
Mdqaldnin maqsadi oxuculari muasir marhalada biologiyanm inki§afinin эп son tendensiyalari ila tani§ etmak, onun inki§afinin asasperespektivlarini muayyan etmak, yeni elmlari tanitmaq, onlarin tadqiq predmetini, praktik tatbiqini va har bir istiqamatin indiki zamanda va galacak ugun ahamiyyatini ara§dirmaqdir. Biologiya canli orqanizmlar haqqinda goxlu faktlarin va nazariyyalarin boyuk toplusudur. Muasir biologiya tadqiqat sahasina asasan farqlanir va bir-birini tamamlayan bir gox sahalari ozunda birla§diran murakkab bir elmdir. Biologiyanin bir elm kimi asas vazifasi canli tabiatin butun hadisalarini elmi qanunlara asaslanaraq §arh etmakdir. Elacada an muhum problemlarindan biri orqanizmin inki§afinin biologiyasi va genetikasi ara§dirilmasidir.
Maqalada biologiya elminin inki§afa yeni ba§layan sahalari va kaflarinin naticalari va istifadasi muayyan galacaya aid olan malumatlar birla§dirir. Hamginin burada biologiyanin inki§afinin novbati perspektivliyi istiqamatinda tahlillar aparilmi§dir. Elacada biologiyanin ba§ar sivilizasiyasinin inki§afi ugun artan rolu vurgulanir, onun mazmunu dunyanin elmi biliklarinin perspektivlarina idrak maragi oyadir. Bu maqalada muasir biologiya elmi tadqiqat obyektina gora farqlandiyi va mustaqil elm kimi bir-biri ila alaqali bazi sahalari ozunda birla§diran murakkab bir elm kimi qeyd edilmi§dir.
Agar sozlsr: biologiya elmi, inki§af etmak, yeni istiqamatlar, tabiat, orqanizm.
Muasir dunya 9ox suratla inki§af edir, har gun muxtalif bilik sahalarinda yeni elmi ka§flar edilir, iqtisadiyyatin va insan hayatinin muxtalif sahalarinda an yeni texnologiyalar tatbiq olunur. Ham^nin muasir dovurda canli tabiat va insan elmlarinin camiyyatin hayatinda rolu ahamiyyatli daracada artmi§dir. Qlobal informasiyala§dirma va butun proseslarin raqamsalla§masi var va buna baxmayaraq XXI asr biologiya asri adlanir. Muasir biologiya tadqiqat obyektina gora farqlanan va mustaqil elmlara 9evrilmi§, bir-biri ila alaqali va bir-birini tamamlayan bir 9ox sahalari ozunda birla§diran murakkab bir elmdir. Onlarin bazilari qadim dovrlardan bari malumdur, masalan, botanika, zoologiya, anatomiya va tibb. Bazilari 9ox ke9mami§ elmi-texniki taraqqi asasinda, masalan, sitologiya, mikrobiologiya, genetika, biokimya, biofizika, bionika asasinda yaranmi§dir. [1].
Biologiya, canli tabiat haqqinda elmlarin macmusudur. Biologiya elmlari sistemi son daraca 9ox§axalidir ki, bu da ham hayatin tazahurlarinin muxtalifliyi, ham da canli obyektlarin oyranilmasinin formalarinin, usullarinin va maqsadlarinin muxtalifliyi, canlilarin onun ta§kilinin muxtalif saviyyalarinda oyranilmasi ila alaqadardir. Butun bunlar har hansi biologiya elmlari sisteminin §artiliyini muayyan edir. Biologiyada ilk elmlardan biri: S heyvanlar haqqinda - zoologiya S bitkilar haqqinda - botanika S insan anatomiyasi va fiziologiyasi - tibbin asasi.
Biologiyanin digar asas bolmalari mikrobiologiya - mikroorqanizmlar haqqinda elm, hidrobiologiya - su muhitinda ya§ayan orqanizmlar haqqinda elm. Biologiyanin predmeti hayatin butun tazahurlaridir:
• canlilarin va onlarin tabii birliklarinin qurulu§u va funksiyalari;
• yayilmasi, man§ayi va inki§afi;
• bir-biri ila va cansiz tabiatla alaqalari; [2]
XXI asrda vah§i tabiati oyranmak u9un ham eksperimental, ham da nazari cahatdan asasli yeni metodlarin yaradildi avvalki illarla muqyisada muasir biologiyanin simasini xeyli dayi§di.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Eksperimental biologiya asasan canlilari tabii mühitdan tacrid edan, orqanizmlari ayri-ayri toxumalara va hüceyralara, hüceyralari orqanoidlara va molekullara, tabii birliklari va populyasiyalari ayri-ayri orqanizmlara ayiran laboratoriya biologiyasina 9evrilmi§dir.
Hazirda bioloqlara, tabiati bütövlükda darindan bilan va hiss edan, ayri-ayri orqanizmlarin arxasinda inki§af etmakda olan, harmoniya va ahangdarligin yarandigi bütövü göra bilan insanlara avvalkindan daha 9ox ehtiyac var. Tabiata artan antropogen tasir §araitinda biologiyanin bela bir anlayi§i tamamila zaruri olur.
insanin hayat faaliyyati bioloji qanunlara münasib olaraq davam edir. Orqanizmin, §axsiyyatin inki§afi, saglamligin qorunmasi, alveri§li mühitin yaradilmasi, orqanizmin ehtiyatlarindan istifada, ömrün uzadilmasi, hayati tamin edan problemlarin halli, tabii §araitin va ehtiyatlarin dayi§masi va tükanmasi, planetin tabiatinin mühafizasi, tabiatdan samarali istifada resurslar, biotexnologiyalarin tatbiqi, maskunla§ma va digar ya§ayi§ yerlarindan istifada, kosmosun tadqiqi va bir 9ox ba§qa problemlar biologiyanin biliklari, onun inki§afi va an son nailiyyatlari asasinda a§karlanir va hall edilir.
Müasir biologiya tadqiqat obyektina göra farqlanan va müstaqil elmlara 9evrilmi§, bir-biri ila alaqali va bir-birini tamamlayan bir 9ox sahalari özünda birla§diran mürakkab bir elmdir. Onlarin bazilari qadim dövrlardan bari malumdur, masalan, botanika, zoologiya, anatomiya va tibb. Bazilari 9ox ke9mami§ elmi-texniki taraqqi asasinda, masalan, sitologiya, mikrobiologiya, genetika, biokimya, biofizika, bionika asasinda yaranmi§dir. Bazilari isa yenica ortaya 9ixir, öz obyektini, tadqiqat metodlarini müayyanla§dirir va ilk nümunalari yaradir.
Sintetik biologiya - gen mühandisliyinin yeni sahalarindan biri. Bu elmin asas ideyasi tabiatda he9 vaxt mövcud olmayan va ya insanin taqsiri üzündan mahv olmu§ va balka da Yer kürasinda takamül dayi§ikliklari zamani nasli kasilmi§ canli orqanizmlari qurmaq, yeni genomlar qurmaq va onlara uygun canli orqanizmlar yaratmaqdir.
"Nanoelm"- elmi-texniki taraqqi nanotexnologiyalara asaslanacaq, bu texnologiyanin kömayi ila proqramla§dirilmi§ xassalara malik an son materiallar, darmanlar va müxtalif cihazlar hazirlayacaqlar. Hayatimizin müxtalif sahalarini fath edan "nano" ifadasini e§idanda aydin olur ki, söhbat atomlar, molekullar, maddanin strukturunun elementar hissaciklari va onlarla i§lama texnologiyalarindan gedir. Bir nanometr metrin milyardda birina barabardir. Müqayisa ü9ün bir futbol topu va bütün dünyadan istifada eda bilarsiniz. Nanotexnologiya erasi 1959-cu ilda amerikali fizik Ri9ard Feynmanin ma§hur mühazirasinda dediyi zaman ba§ladi.Onun fikirlarina göra XXI asrda elmi-texniki taraqqi nanotexnologiyalara asaslanacaq, bu artiq göz qabagindadir. Nano dünya hatta insan psixologiyasina da daxil olub, naticada nanopsixologiya istiqamati yaranib. O, nanohissaciklarin (nanoekranlar, nano9iplar) xassalarini va onlarin psixi proseslara va insan beynina tasir imkanlarini öyranir. Nano9ip kimi ki9ik bir cihaz beyna, masalan, inhalyasiya va ya adi inyeksiya yolu ila daxil edila bilar va o, beynin özüna 9atacaq va ona verilan tap§iriqlari yerina yetiracak.
Bionika - Vah§i tabiat alami unikal, rangarangdir, insanin müxtalif texniki qurgular, ma§inlar va mexanizmlar yaratmaq ü9ün istifada eda bilacayi inanilmaz ixtiralarla doludur. Canlilarin orqanizminin qurulu§u, hayat proseslari, davrani§lari bionikanin tadqiq obyektlaridir, onlarin xüsusiyyatlari yeni robotlarda, cihazlarda va digar texniki §ah asarlarda tacassüm olunur. Bionika galacayin tababatinin inki§afinda mühüm rol oynayir: alimlar tabii va sintetik materiallari birla§dirarak onlari süni orqanlara 9evirirlar.
Memetika- har bir insana valideynlarindan unikal bir miras alir - genlar va memlar dasti. Genlar orqanizmin bütün alamatlari va xassalari haqqinda irsi malumatlarin da§iyicisidir. Memlar kompüter 9iplari kimi madani kodlarin xüsusi anbaridir. "Memetika" termini "genetika" termini ila uzla§ir, 9ünki o, yalniz bioloji deyil, madani malumatlarin ötürülmasindan dani§ir.
Neyroiqtisadiyyat - iqtisadiyyatin inki§afi, müxtalif sahalarin taraqqisi insanlarin aliciliq qabiliyyatindan, ahval-ruhiyyasindan asilidir. insan bir mahsul almaga hazirla§anda dü§ünür va beyni qarar verir. £ox vaxt 9oxlu sayda takliflar arasindan se9im etmali olursunuz. Beyina düzgün qarar
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
vermaya neca kömak etmak olar? istehsalçilar indi elmi asaslarla alicilarin pul kisasi üçün mübariza aparirlar. Artiq mahsulun inki§af marhalasinda psixoloqlar va neyrofizioloqlar i§a calb olunurlar. Onlar potensial alicilarin beyin faaliyyatinin göstaricilarini qeyd edir va tahlil edirlar. Neyroiqtisadiyyat "beynin neca qarar qabul etdiyi" haqqinda elmdir va bu cür qararlari düzaltmaya kömak etmak maqsadi daçiyir.
Sonositologiya - canli hüceyralarin öz biosahasi var va sas impulslarina çevrila bilan müayyan bir dalga spektrini yaymaga qadirdir. Bu faaliyyat bioloji tadqiqatin yeni istiqamati - sonositologiya tarafindan öyranilir. Onun vazifasi insan hüceyralarinin neca saslandiyini eçitmakdir.
Kvant biologiyasi -bu istiqamat çox yaxinlarda meydana çixdi va canli hüceyralarda, toxumalarda va orqanizmlarin strukturlarinda kiçik kütlalarin, enerji laxtalarinin davrani§ini öyranir. Kvant enerjisi bitkilar tarafindan adenozin trifosfat sintazasinin sintez edan translokazlar sinfina aid sintezi, fotosintez reaksiyalarinin hayata keçirilmasi, içigin qavranilmasi va heyvanlarda vizual görüntülarin formalaçmasi üçün istifada olunur.Canli sistemlarda kvantlarin davraniçini öyranmakla darmanlar, yeni müalica üsullari, yeni materiallar va sistemlar yaratmaq mümkün olacaq.
Planetimizdaki orqanizmlarin müxtalifliyini öyranan klassik biologiya da onun davamini tal ab edir. Dünyada hala da elma malum olmayan çoxlu sayda növ var. Takamül biologiyasinin bir çox hall olunmami§ suallari var. Tabiat elmlarini birlaçdiran proseslari öyranan, baçariyyatin va tabiatin mühafizasinin qlobal problemlarini hall etmaya qadir olan fiziki va kimyavi biologiya süratla inki§af edir.
Müasir biologiyanin inki§afindaki nazardan keçirilan tendensiyanin ba§qa bir naticasi "elementlar" dünyasinda nahang müxtalifliyin kafi idi (canlilarin taçkilinin bütün saviyyalarinda polimorfizmin universal tabiatinin kafi). Müxtalif mürakkablik daracalarina malik canli sistemlarin ayri-ayri "elementar" formasiyalarinin öyranilmasina müraciat etmak bütövlükda elmi biliyin taraqqisina, elmin hayatin getdikca daha darin mahiyyatlarina nüfuz etmasina sabab olur. Eyni zamanda, asasan analitik metodlarla alaqali olan bu tendensiya bazi birtarafli fikirlarin yaranmasina da kömak edir. Belalikla, 1950-1960-ci illarda biokimya, biofizika va molekulyar biologiyada böyük ugurlarin fonunda hayatin elementar formasinin daçiyicisi kimi polimer üzvi molekul (DNT, RNT, zülal) haqqinda anlayiçlar meydana çixdi.
Birtarafli yanaçmanin digar nümunasi takamülün harakatverici ziddiyyatinin "ahali -biogeosenoz" sisteminda deyil, "orqanizm - mühit" sisteminda alaqa kimi nazardan keçirilmasidir. Bu, adaptiv proseslarin müxtalif saviyyalarinda sürü§maya sabab olur: filogenez prosesinda toplanmi§ irsi malumat asasinda hayata keçirilan sözün düzgün manasinda uygunlaçma va takamül prosesinda irsi malumatin adaptiv çevrilmasi .
Canli tabiatin va bioloji biliklarin inkiçafinin dialektik xarakteri takca müvafiq anlayiçlarin bir-birina nüfuz etmasinda deyil, ham da avvallar qeyd olunan elmi tadqiqatlarin "qütbla§masinda" özünü göstarir. Molekulyar biologiyaya münasibatda bela bir zahiri "qütb" istiqamat bizim dövrümüzda canli orqanizmlarin inteqrasiyasinin orqanizm üzarinda (bioloji makro va meqasistemlar) va yuxari fardi saviyyalarini öyranan bioloji fanlar sistemi ila tamsil olunur.
Molekulyar biologiyanin nailiyyatlarinin inqilabi ahamiyyati, xüsusan da onunla baglidir ki, onlar hayat elmlarini hiss orqanlarinin kömayi ila insanin bilavasita mü§ahida etdiyi hadisalarin hüdudlarindan kanara çixarmiçlar. Yeni tadqiqat metodlarinin yaradilmasi, mövcudlugu avvallar yalniz taxminlar va farziyyalar olan an gözal strukturlari deyil, sanki vizual olaraq tasavvür etmaya imkan verdi.
öhali biologiyasi va biosenologiya, molekulyar biologiya kimi, insanin gündalik qavrayiçlarindan kanara çixan obyektlarla ma§gul olur. Yerin canli örtüyünün va onun ayri-ayri elementlarinin (ekosistemlar, biogeosenozlar) strukturunun va faaliyyatinin öyranilmasi bazi metodoloji çatinliklarin aradan qaldirilmasi ila baglidir. Daha böyük daracada nazari tadqiqat metodlari orqanizm üzarinda canli sistemlarinin quruluçunun, faaliyyatinin va inkiçafinin öyranilmasinda zaruridir, çünki bela sistemlardaki alaqa va asililiqlarin sayi tak bir orqanizmla müqayisada bir neça dafa yüksakdir va bu alaqalarin tabiati orqanizmin alt sistemlari va elementlari
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
arasindaki alaqalardan ahamiyyatli daracada farqlanir[2]. Tasadüfi deyil ki, hazirda ekoloqlar, geobotaniklar, biosenoloqlar va biocografiyaçilar arasinda zaman va makanda orqanizmüstü sistemlarin taçkilinin diskretliyi va davamliligi arasinda alaqa masalalari, biosenotik tasnifatlarin qurulmasi masalalari faal §akilda müzakira olunur.
Biologiya canli orqanizmlar haqqinda çoxlu faktlarin va nazariyyalarin böyük toplusudur. Bu nahang materiali vahid çakilda taçkil etmak ûçûn asasan bitkilarin öyranilmasini heyvanlarin öyranilmasindan va ya orqanizmin qurulu§unun öyranilmasini onun funksiyalarinin öyranilmasindan ayirmaq lazimdir. Lakin bitkilar va heyvanlar, bütün farqlara baxmayaraq, çoxlu ortaq cahatlara malik oldugundan, biologiyani canlilarin taçkilinin müxtalif saviyyalarina uygun olaraq bölmak daha yax§idir. ilk bioloqlar bütün orqanizmlari tadqiq etdilar. Mikroskopun ixtirasi va onun tatbiqi hüceyra nazariyyasinin yaranmasina yol açdi. Elektron mikroskopun takmilla§dirilmasi va toxumalarin va ultranazik kasiklarin fiksasiyasi üsullarinin inkiçafi subcellular taçkilat saviyyasinin kafina sabab oldu. Genetik kodun va spesifik zülallarin sintezi proseslarinin deçifra edilmasina sabab olan kimyavi va fiziki metodlarin süratli inkiçafi molekulyar biologiya sahasini taçkil etdi. Bioloji sistemlarin taçkilinin an yüksak saviyyasi populyasiyalarin saviyyasi va onlarin atraf mühitla alaqasidir. [5].
Baçariyyata yegana çoxalma resursu - bioloji verilir. Bütün digar resurslar tükanmakdadir. Ona göra da növbati minillik ^ün elmda prioritetlar tadrican hayat elmlarinin xeyrina dayi§ir. Baçariyyat tabii olaraq bioloji resurslarin özünü çoxalmasina nazarat etmaya, hüceyra enerjisinin mexanizmlarini, bioloji mahsullarin sintezini, fotosintezi, azot fiksasiyasini va s. a§kar etmaya çaliçir.Yaxin galacakda insan bütün bunlari öyranmaya çaliçacaq. Bu, tabii ki, baçariyyatin an mühüm problemlarinin, yani planetin qida potensiali, insanlarin ya§ayi§ mühitinin ekologiyasi, insan saglamligi va galacakda biotexnologiyaya asaslanan enerji problemlarinin halli ila birbaça baglidir.
ilk növbada artan insan ahalisi ^ün kifayat qadar qida potensialinin yaradilmasi problemi tabiidir. Tabii ki, bu problem demoqrafik problemla six baglidir. Proqnozlar beladir: 2025-ci ila qadar dünya ahalisinin sayi 8,3 milyard nafar olacaq, daha sonra stabillaçma dövrü galacak va XXI asrin sonuna qadar 11 milyard insan gözlanilir, yani ahalinin sayi indiki ila müqayisada taxminan iki dafa artmi§dir. Bu demoqrafik dinamikada onun cografi paylanmasi amili vacibdir: ahalinin artiminin demak olar ki, 70%-i inkiçaf etmakda olan ölkalarda gözlanilir, hansi ki, hamin yerlar qida vaziyyatinin an gargin oldugu yerdir.
Demoqrafik proqnozlari nazara alsaq, artan insan ahalisini tamin etmak ^ün har il orta hesabla arzaq potensialini 2 faiz artirmalidir. Sual yaranir: naya göra? 9kin sahalarinin ehtiyati demak olar ki, tükanib, son 100 ilda aparilan intensiv seleksiya naticasinda an mühüm bitkilar üzra mahsuldarliq haddina, demak olar ki, çatib. Bu iki parametra göra, qalan ehtiyatlar çox ahamiyyatsizdir va heç bir halda ahalinin artim tempini tamin etmayacak. Bu o demakdir ki, qida probleminin hallina yeni yanaçmalar lazimdir ki, bunlar yalniz fundamental elmin nailiyyatlarinin tahlili asasinda ortaya çixa bilar. [3]. Bu gün dünyada ba§ veranlar mahz budur. Burada biz qida istehsali texnologiyasini növbati saviyyaya çixarmagin bir çox yollarindan yalniz birina diqqat yetiracayik. Bitkiçilikda istanilan istehsal texnologiyasi sort va ya hibrid asasinda quruldugundan va son natica asasan onun mahsuldarliq saviyyasindan asili oldugundan, biz bitkilarin yeni formalarinin yaradilmasi imkanlarini nazardan keçiracayik. Tabii ki, yaxin galacakda istehsal olunan arzaq mahsullarinin miqdarini iki dafa artirmaq üçün asasli §akilda yeni formalar yaratmaq lazimdir.
Biotexnologiyanin asas sahalarindan biri transgen bitkilarin istehsali va multidissiplinar istifadasidir, yani yeni genomda normal içlayan gen mühandisliyi üsullari ila qurulmuç yad genlari öz genomlarinda daçiyan formalar [4]. Heyvanlarin, insanlarin, bakteriyalarin va yeni mahsullar istehsal edan digar bitkilarin genlari bitki genomuna inteqrasiya olunur. Transgen bitkilar va heyvanlar ahamiyyatli daracada rekonstruksiya edilmi§ genomlari olan formalardir. Galacakda bu istiqamat seçim ^ün zaruri olan alamatlarin ahamiyyatli daracada yax§ila§dirilmasi baximindan an perspektivli istiqamatlardan biri olacaqdir.
Müasir tabiat elmi olan biologiyanin an mühüm problemlarindan biri orqanizmin inkiçafinin biologiyasi va genetikasi problemidir. indiya qadar tadqiqatçilar üçün an maraqli sirr müxtalif növ
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
hüceyralar, toxumalar, orqanlar meydana gatiran mexanizmlardir, naticada bütöv sistem kimi faaliyyat göstaran badan sistemlarinin diferensiallaçmasina cavabdehdir. Ancaq har hansi bir orqanizmin, hatta an mürakkabi bela, bir hüceyradir, onun sonraki bölmalari ham quruluçda, ham da funksiyalarinda müxtalif hüceyralar, orqanlar va toxumalar verir. Bir çox tadqiqatçilar diferensiallaçmanin genetik aspektlarina diqqat yetirarak bu problemla ma§gul olurlar. Bunlarin asasinda farziyyalar ortaya çixir, maraqli faktiki materiallar toplanir. Ancaq bu problem o qadar mürakkabdir ki, onun halli ^ün uzun illar tadqiqatlar aparilacaq.
Müasir biologiyanin inkiçafinin növbati perspektivli istiqamati orqanizmin mürakkab fizioloji va genetik funksiyalarinin öyranilmasidir. Bitkilar üçün bunlar fotosintez, azot fiksasiyasi va s., heyvanlar üçün davraniç, stres reaksiyasi va s.. Fotosintezin bitkilar ^ün na demak oldugunu izah etmaya ehtiyac yoxdur[5]. Ya§il bitkilarin hüceyralari, bazi yosunlar va bakteriyalar güna§ içiginin enerjisindan istifada edarak üzvi birlaçmalari sintez eda bilirlar: karbohidratlar, yaglar, zülallar, nuklein turçulari va s. Hazirda dünyanin bir çox laboratoriyalari bu mürakkab sistemi bütövlükda ba§a dü§mak va çoxaltmaq ^ün bu mürakkab prosesi öyranir, ayri-ayri hissalara bölürlar. Fotosintezin genetikasi xüsusila intensiv çakilda öyranilir, prosesin ayri-ayri hissalarini idara edan yüza yaxin gen artiq malumdur. Bioloqlarin tadqiqatlarinin naticalari bir çox bilik sahalarinda, hatta avvallar biologiyadan çox uzaqda istifada olunur. Belalikla, mikrobiologiyadan yeni yüksak effektiv darman birlaçmalarinin alinmasi, mikroorqanizmlarin kömayi ila filiz yataqlarinin içlanmasi üçün geni§ istifada olunur. Son dövürlarda biologiya süratla inkiçaf etmiçdir. Bu dövrda sitologiya, genetika, takamül nazariyyasi, biokimya, biofizika, ekologiya kimi bölmalar yarandi. Kimya, fizika va digar elmlar sahasinda kaçflar biologiyanin inkiçafina takan verdi.
9D9BÎYYAT SÎYAHISI:
1. Большой энциклопедический словарь. Биология. -- М.: Большая Российская энциклопедия, 1999
2. Павлова О.С. «Развитие биологических концепций»
3. Самыгин С.И. «Концепции современного естествознания», 2004
4. Стародубцев В.А. «Концепции современного естествознания», 2002
5. Шумный В.К. «Проблемы развития биологии в 21 веке» 2001 Elektron resurslar
6. https://scientificmssia.rn/articles/new-extraordinary-science.
7. https://pressa.tv/interesnoe/13652-novye-napravleniya-nauki-21-veka-11- foto.html.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
