ÜMUMTƏHSİL PİLLƏSİNDƏ HƏYAT BİLGİSİ FƏNN KURİKULUMUNUN “TƏLİM STRATEGİYALARI BLOKU ELEMENTLƏRİ “NİN “SİSTEM-STRUKTUR”YANAŞMA ƏSASINDA İNTERPRETASİYASI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

UOT 37.01

UMUMT9HSiL PiLLaSiNDa HaYAT BiLGiSi F9NN KURiKULUMUNUN "T9LiM STRATEGiYALARI BLOKU ELEMENTLaRi "NiN "SiSTEM-STRUKTUR"YANA§MA

aSASINDA iNTERPRETASiYASI

FiRaDUN NADiR OGLU iBRAHiMOV

Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universitetinin §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin mudiri, pedaqoji elmlar doktoru, professor, https: //orcid org/0000-0002-

0775-1048

FEYZULLAYEVA SaADaT TEYFUQ QIZI

Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Universitetinin §aki filialinin Tabiat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ muallimi, §aki, Azarbaycan

Xulass. Mdqalddd kurikulum islahatinm Azdrbaycanda tahsilin hdyata kegirilmasinin XXI asrin gagri§larma adekvatligini tamin etmak, yaradici, ozunu inki§af etdiran §axsiyyat yeti§dirmak tdldbati ila §artlandiyi vurgulanir, umumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin subyektina gevrimasi zaruri olan qabiliyyatlarin mundaracasi gostarilir.

Tadqiqat i§ininda tahsilveranin ham "Umumi tahsil proqrami"nin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktiki faaliyyatinda "sistem-struktur" yana§maya istinad etmasinin ahamiyyatliliyi, fannyonumlu kurikulumlarin mazmun etibari ila aidiyati elm sahasini, onun mukammal anlayiflar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayi§larin manimsanilmasina istiqamatlandiyi diqqat markazina gakilir.

Maqalada umumtahsil pillasinda Hayat bilgisifann kurikulumunun strukturunun "blok-sxem" formasinin "Talim stategiyalari" blokunda ozuna yer alan 1) pedaqojiprosesinprinsiplari, 2)fann uzra talimin planla§dirilmasi, 3)talimin ta§kilinda istifada olunan forma va usullar, 4)mazmun standartlari ila bagli §arh va talimati gostari§lardan tahsilveranin real pedaqoji prosesin ta§kil va idara olunmasinda arzuolunan saviyyada faydalanmasi ugun sozugedan alt sistemlarin tabiatlarinin agilmasi maqsadini hadaflayan "sistem-struktur" dialektikyana§masi asasinda toplanmi§ dalillara adekvat aparilmi§ umumila§malarin interpretasiyasi taqdim olunur.

Agarsozfor. Tahsilproqrami; kurikulum; fannkurikulumu; kurikulumun "blok-sxem"formasi; talim strategiyalari; tamliq; barabar imkanlar; dastaklayici muhit; tadris vahidi; tadris situasiyasi; tadqiqat suali; motivasiya; informasiya mubadilasi; refleksiya; i§ formalari; qruplarla i§; yaradici tatbiqetma.

Tsdqiqat movzusunun aktualligi. Mu§ahidalar gostarir ki, umumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanli§liqlara yol verilir. Bu isa fanninin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir.

Danilmazdir ki, har hansi ger9ak var olanin(obyektiv movcudlugun) dark olunma saviyyasi ondan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina muayyanedici tasir gostarir. Son on ildan artiq zaman kasiyinda(Azarbaycanda umumi tahsilin falsafasina yeni yana§manin tatbiqi marhalasinda) apardigimiz elmi mu§ahidalarimiz asasinda qanaata galmi§ik ki, Hayat bilgisi fann kurikulumundan istifada prosesinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahur edan yanli§liqlarin asasinda bir sira sabablarla yana§i, ham da fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar durust dark olunmamasi dayanir. Elmi faaliyyat tacrubamiza asasan iddia edirik ki, "sistem-struktur" yana§ma(Sistem tahlilinin asasina qoyulan L.Bertalanfin ideyasi[14;8]) istanilan obyektiv ger9akliyin (maddi va ya manavi) dark edilmasinin, onun mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur, ba§qa sozla, manavi axzetma yoludur.Bu mahiyyat etibari ila idraki harakat formasidir. Toplami§ oldugumuz materiallarin tahlili Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va onun tatbiqi yollarinin muayyan olunmasi ila bagli bu metoddan nazari va texnoloji

istiqamatlarda yetarinca istifada olunmamasini soylamaya asas verir. Odur ki, biz yuxarida §arhi verilan yanli§ligin tazahuruna asas yaradan problemin hallina yonlan bir 9ox masalalardan yalniz birinin-"Umumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulumunun ""Talim strategiyalari" bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi" kimi formula edilmasini va onun aktual tadqiqat movzusu olmasini iddia edirik.

Tadqiqat materiallari asasinda formala§dirilmi§ umumila^malarin interpretasiyasi. Malumdur ki, "XXI asrda ham camiyyatin, ham da onun har bir uzvunun ya§amasinda va inki§afinda ba§lica dayar yaradici, ozunu inki§af etdiran §axsiyyatdir"[15; 16] va bela bir haqiqat da movcuddur ki, tahsil dayman dunyanin realliqlarindan kanarda movcud ola bilmaz.[11]. Dayi§iklar du§uncalardan ba§lamaq lazimdir, du§uncalarin isa an yax§i dayi§dirilmasi formasi tahsildir.

Odur ki, muasir zaman kasiyinda ba§lica dayar yaradici, ozunu inki§afetdiran §axsiyyat oldugundan, tahsil prosesi u§aqda mahz yaradiciliq, ozunuinki§af qabiliyyatlari formala§dirmalidir. Bu da oz novbasinda a§agida ozuna yer alan sxematik tasvirla interpretasiya olunan faalliga, darketmak talabatina va qabiliyyatlarina asaslanir(Sxem 1):

Sxem 1.

Soylanilanlara ragman, umumi tahsili ba§a vurmu§ §agird a§agidakilari bacarmalidir: dinladiyi va oxudugu muxtalif uslub va janrda olan matnlari tahlil etmayi, onlarin mazmununu yigcam, ham da qisman geni§ formada ba§qasina 9atdirmagi; nitqin monoloq va dialoq formalarindan istifada etmayi; plan, tezis, icmal tartib etmayi, layiha, ray hazirlamagi; numunalar va dalillar vasitasila fikirlarini mantiqi cahatdan asaslandirmagi, muxtalif fikirlarda ifada olunan ba§lica maqamlari umumila§dirmayi; hesablamalar va proqramla§dirma aparmagi, riyazi dildan istifada etmayi, alqoritmlar qurmagi, ehtimallar irali surmayi; atraf alami dark etmak u9un mu§ahida, ol9ma, hesablama, tacruba, qiymatlandirma usul va vasitalarindan istifada etmayi; tabiatdaki asas qanunauygunluqlarin mahiyyatini va onlarin qar§iliqli alaqasini izah etmayi; muxtalif fakt, mulahiza va dalillari muqayisa, tasnif va taqdim etmayi; talim prosesinda yaradiciliq talab edan i§lari mustaqil yerina yetirmayi; talim tap§iriqlarini yerina yetirmak u9un muxtalif informasiya manbalarindan istifada etmayi; oz imkanlarini, meyl va maragini §uurlu olaraq muayyan etmayi, iradi va qeyri-iradi keyfiyyatlarini numayi§ etdirmayi; gorduyu i§larin naticalarini qiymatlandirmayi; ictimai davrani§, habela muvafiq tahlukasizlik va tibbi-gigiyena qaydalarina, saglam hayat tarzi normalarina amal etmayi; milli, axlaqi-manavi, huquqi, estetik dayarlara, vatanda§liq movqeyina, liderlik keyfiyyatlarina malik oldugunu numayi§ etdirmayi; problemlarin hallinda birga faaliyyat gostarmayi, kollektiv i§ prosesinda ozunun va ba§qalarinin faaliyyatini qiymatlandirmayi; xarici dilda unsiyyat qurmagi va s.

Ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin sadalanan bacariqlari - ümumi talim naticalari ümumtahsil maktablarinda tadris olunan bütün fanlarin tadrisi prosesinda hadaflanan naticalarin sintezi, dialektik vahidlaçmasi kimi formalaçir.

"Uçagin yaradiciliq imkanlarinin üza çixarilmasi va bunlarin reallaçdirilmasi, çaxsiyyatinin formalaçmasi ûçûn alveri§li çaraitin yaradilmasi tahsilin baçlica maqsadlarindandir" [7; 290-292]. §übha yoxdur ki, ümumi tahsilin hayata keçrilmasinin asas imkandaçiyici komponentlarindan olan fanlar maktablilarin §axsiyyatinin formalaçmasinda mühüm vasita kimi yüksak dayar kasb edir. Fanlarin "imkandaçiyiciliq" funksiyalari Azarbaycan Respublikasinin Tahsil Qanunu"nda özüna öz ifadasini ifadasini tapmi§dir[2; 21-23].Szügedan funksiyalari açagidaki kimi sxem halinda taqdim etmak olar(Sxem 2):

Sxem 2

Rasmi dövlat sanadlarina asaslanaraq "ümumtahsil fanlarinin mündaracasi tahsilin müxtalif saviyyalarinda faqlanmakla açagidaki kimi iyearxik maqsadlari hadaflayir" fikrini söylaya bilarik:

-ibtidai tahsil saviyyasinda tahsialanlarda oxumaq, yazmaq va hesablama bacariqlari açlamaq, onlarda insan, camiyyat va tabiat haqqinda ilkin biliklar, mantiqi tafakkür elementlari, estetik va badii zövq va digar xüsusiyyatlar formalaçdirmaq;

-orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda çifahi nitq va yazi madaniyyatini, ünsiyyat bacarigini, idrak faalligini, mantiqi tafakkürün inki§afini, tahsil proqramina daxil olan fanlar üzra va elaca da dünya sivilizasiyasinin inkiçafi haqqinda müvafiq bilik va tasavvürlarin formalaçdirilmasini, müasir informasiya-kommunikasiya vasitalarindan istifada etmak qabiliyyatini, hadisalari qiymatlandirmak va öz galacak faaliyyat istiqamatlarini müayyanla§dirmak bacarigini tamin etmak;

-tam orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda istedad va qabiliyyatlarin reallaçdirilmasini, müstaqil hayata va pe§a seçimina hazirlanmasini, faal vatanda§ mövqeyinin, milli va ümumba§ari dayarlara, insan hüquqlarina va azadliqlarina hörmat hissinin va tolerantligin formalaçdirilmasini, müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan va digar texniki vasitalardan sarbast istifada etmasini, iqtisadi biliklarin asaslarina yiyalanmasini, xarici dillarin birinda, yaxud bir neçasinda ünsiyyat saxlamasini va s. tamin etmak(daha atrafli malumat üçün bax:[2]).

Sözügedan bilik, bacariq va vardiçlar sisteminda Hayat bilgisi fanninin tadrisinda müxtalif tahsil saviyyalari üzra alda olunanlar komponent qisminda ehtiva olunur. Sözügedan komponentlar aidiyati rasmi sanadda öz ifadasini tapmiçdir. Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasinda (Milli Kurikulumunda) müayyan edimiçdir ki, ümumtahsil maktablarinda Hayat bilgisi fanninin tadrisi vasitasila §agirdlarda: ibtidai ümumi tahsil saviyyasinda insan hüquqlari va azadliqlari, manavi-axlaqi dayarlar,hayat faaliyyatinin tahlukasizliyi, tabiat, insan-tabiat, insan-camiyyat münasibatlari haqqinda zaruri malumatlarin manimsanilmasi, obyekt va hadisalari mahiyyatina göra farqlandirmak, onlara münasibat bildirmak, iqtisadi, ekoloji, kommunikativ

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

faaliyyatlar üzra ilkin bacariqlarin formalaçdirilmasi tamin olunur.Orta ümumi tahsil saviyyasinda ibtidai ümumi tahsil saviyyasi üzra müayyan olunmu§ bacariqlar daha da takmillaçdirilmakla çagirdlarda tabiat va camiyyat hadisalari timsalinda qanunauygunluqlarin mahiyyati haqqinda atrafli tasavvür formalaçdirilir, reproduktiv saglamliq, insan hüquqlari, manavi kamillik, axlaqi yetkinlik, vicdan azadligi, iqtisadi maariflandirma, saglam hayat tarzi, tabii qaza va falakatlardan qorunmaq yollari barada malumatlar darinlaçdirilir, onlarda safliq, düzlük, aqidalilik, dözümlülük,tolerantliq, özünaxidmat keyfiyyatlarinin açilanmasi, planli faaliyyat bacariqlarinin va iqtisadi tafakkür elementlarinin yaradilmasi tamin olunur. Bu maqsadin reallaçdirilmasi üçün açagidaki vazifalarin hayata keçirilmasi nazarda tutulur:1)tabiatda obyekt va hadisalar, canli va cansiz alamin qar§iliqli alaqasi, tabii mühitin insan faaliyyati naticasinda dayiçmasi haqqinda biliklar qazanmaq; 2)mü§ahidalar, ôlçmalar va tacrübalar aparmaq, onlarin naticalarini tasvir etmak bacariqlari alda etmak, özünü va tabiati öyranmaya havas yaratmaq; 3)tabiata sevgi va qaygi hislari, onlarla tamas zamani ekoloji normalara uygun davranmaq madaniyyati formalaçdirmaq; 4)ya§adigi camiyyata uygunlaçmaq üçün insanin sosial keyfiyyatlari, camiyyat hayatinin ictimai, iqtisadi, siyasi sahalari, elaca da ictimai münasibatlarin hüquqi tanzimlanmasi barada zaruri bilik va bacariqlar alda etmak; 5)vatanda§ masuliyyati, qanunlara, ictimai normalara va demokratik dayarlara hörmatla yanaçmaq, onlara uygun davranmaq madaniyyati qazanmaq; 6)galacakda özünü vatanda§, aila üzvü, i§çi, sahibkar, istehlakçi kimi sosial rollarda reallaçdira bilmasina zamin hazirlamaq; 7) milli va ba§ari dayarlara yiyalanmakla özünü manavi baximdan inkiçaf etdirmak, milli, irqi, dini, cinsi mansubiyyatindan asili olmayaraq tamasda oldugu har kasla bu dayarlara asaslanan ünsiyyat saxlamaq bacariqlarina yiyalanmak; 8)saglam hayat tarzi, tahlukasizlik va ilk tibbi yardim qaydalarina riayat etmak bacariqlari qazanmaq; 9)qazandigi bilik, bacariq va manavi dayarlara asaslanaraq hayati situasiyalarda qar§ila§digi problemlari hall eda bilmak keyfiyyati qazanmaq[1].

Subyektiv anlamimiza adekvat ümumila§mamiza göra, fann müalliminin (hamçinin Hayat bilgisi fannini tadris edan müallimin) ümumitahsilin qarçisina qoyulmuç vazifalari (gözlanilan ümumi naticalari) dürüst §akilda bilmasi xüsusi önam daçiyir. Bu, tadris prosesi ila bagli faaliyyatin naticayönali§li sistema salinmasi ^ün garakdir.

Malum oldugu kimi, maqsad bütün proseslarda, elaca da talimi-faaliyyatda sistemyaradici komponentidir. Bununla yana§i, maqsadin haraki hala galmasi ^ün(aks taqdirda natica hasil olunmaz) talim prosesinin hansi mazmunda, hansi strategiya asasinda, hansi qiymatlandirma mexanizmlarina dayanaraq hayata keçirilmasi da olduqca mühüm ahamiyyata malikdir. "Ümumi tahsilin saviyyalari üzra talimin yeni zaruri minimumu, bilik haddi, fann üzra ümumi talim naticalari va qazanilacaq bacariqlarin avvalcadan ümumi tahsilin ayri-ayri saviyyalarinda (ümumi tahsilin hayata keçirilmasi sisteminin alt sistemlarinda) alda olunacaq talim naticalari (hansi ki, bu nsticslsr gözlsnilsn ümumi nsticslsrds komponentlsr qisminds ehtiva olunur-kursiv bizimkidir) ila alaqalandirilmasi tahsilin an vacib problemlarindan biri hesab olunur"[12;71].

Malum oldugu kimi, müallim talim prosesi ila bagli bütün suallara ham nazari, ham da amali cavab tapmagi bacarmalidir. O bilmalidir ki, fasilitatoru oldugu prosesda hansi modeldan istifada edir va bu modelin hansi maxsusi xüsusiyyatlari vardir. Bu model ananavi modellarin hansi üstün maziyyatlarini özünda camla§dirmi§dir (unudulmamalidir ki, yenilik köhnanin tamamila inkari deyildir, bela inkar xeyirdan çox ziyan gatira bilar) va real pedaqoji prosesa hansi ugurlari vad edir.

Söyladiklarimizi asas götürmakla qanaata galmak olar ki, Hayat bilgisi kurikulumu ümumtahsil maktablarinda Hayat bilgisi taliminin asas maqsadlarini tayin etmakla ümumi talim naticalarina nail olmaq istiqamatinda bütün faaliyyatlari aks etdiran va har bir §agirdin imkan va ehtiyaclarina yönaldilmi§ sanadlar toplusudur. Bu, müallimlar, maktab rahbarlari, darslik müalliflari, valideynlar va geni§ ictimaiyyat ^ün nazarda tutulmuçdur. Hayat bilgisi fann kurikulumu darslik va tadris vasaitlarinin tartib edilmasi, tadris materiallarinin planlaçdirilmasi, talim üsullarinin müayyanladirilmasi va müallim hazirliginin hayata keçirilmasi ^ün müvafiq talimatlar formasinda hazirlanacaq qaydalarin asasini ta§kil edir. Kurikulum naticayönümlü mazmun standartlari asasinda hazirlanmiç va standartlarin manimsanilmasini tamin etmak ^ün §agird nailiyyatlarindaki

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

iralilayiçlarin müntazam qiymatlandirilmasini nazarda tutur va mazmun standartlari müayyan edilarkan §agird nailiyyatlari üzra iralilayiçlarin süratinin getdikca artmlmasini asas maqsad kimi qarçiya qoymaqla, çagirdlara gündalik hayatda lazim olan zaruri bacariqlarin açilanmasini ön plana çakir.[1]

Müallim tahsil proqraminin reallaçdirilmasinda "imkandaçiyiciliq funksiyasi" nin subyektlarindan biridir. Onun sözügedan proqramin mahiyyatina nüfuzetma saviyyasi faaliyyatinin samaraliliyina çartlandirici tasir edir. Odur ki, ham proqramin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktik faaliyyatinda "sistem-struktur" yanaçmaya istinad etmasi ahamiyyatlidir, hansi ki, bizi bu qanaata tadqiqat materiallarinin va i§ tacrübamizin tahlili gatirir.

Burada vurgulamaq yerina dü§ar ki, sistemin mahiyyati onun strukturu ila funksiyasi, yani elementlarin va onlarin davraniçinin alaqalarinin xarakteri ila, obyektin çaraitla alaqasinin spesifikliyi ila müayyan edilir. Sistemi taçkil edan elementlari, bunlarin qarçiliqli tasirini öyranmadan buradaki davamli, mühüm va zaruri alaqalari ayird etmak mümkün olmur. Elementlrin bela davamli, mühüm va zaruri olan qarçiliqli tasiri mahz sistemin strukturunu saciyyalandirir. Struktur elementlarin alaqalari qanunu, sistemin invarianti kimi çixi§ edir. Elementlarin, bunlarin amala gatirdiyi bütövla, tamla alaqasini öyranmadan, açmadan ham sistemin funksiyasi, ham da har bir elementin tama nazaran funksiyalari kölgada qalir. Tam anlayiçi sistema nazaran manalanir, o sistemin taçkilatlanmasidir. Har bir sistemin özünamaxsus strukturu va bu strukturun daçiyici oldugu funksiyasi var. Sistema onun struktur va funksiyasinin vahdatindan ibarat tam kimi baxila bilar. Sistemlar bir-birindan takca struktur va funksiyalarina göra deyil, ham da baçlica olaraq struktur ila funksiyanin vahdatinin necaliyi, bu vahdatin xarakteri ila farqlanirlar.

Tahsil proqrami (kurikulum) dövlat tahsil standartlarina uygun ayri-ayri tahsil pillalari va saviyyalari üzra tahsilin mazmununu va manimsanilma qaydalarini müayyan edir [9; 106-107]. Tahsil proqramina tadris plani, fanlar üzra tadris proqramlari, metodik taminatla bagli tövsiyalar, qiymatlandirma va digar müvafiq tahsil texnalogiyalari daxildir[8;173]. Sadalananlar Tahsil proqraminin-tamin alt sistemlaridir. Mülahizamizi sxemati olaraq açagidaki kimi tasvir eda bilarik(Sxem 3 ).

Kurikulumun strukturunda ehtiva olunan "Talim strategiyalari" alt sisteminin blok-sxem formasini açagidaki kimi tartib etmak olar [8; 38] (bax:Sxem 4).

"Talim strategiyalari" blokunda müallimin talim prosesinda istifada etdiyi forma, üsul va texnikalar ahata olunur. Qeyd etmak yerina dü§ar ki, bu vaxta qadar Azarbaycan pedaqoji adabiyyatinda "talim strategiyalari" anlayiçdan istifada edilmirdi.

Sxem 3

Hэyat bilgisi fэnn kurikulumu özünэ transformasiya edir:

2)tэlimin fэal üsullarindan istifadэ olunmaqla mэzmun standartlarinin sэviyyэsinэ çatmaga imkan yaradir;

1)müxtэlif bacariqlarin öyreni^sini nэzэrdэ tutan balansla§dirilmi§ vэ эhatэli yanaçmani özündэ saxlayir;

3)§agirdl эrin bilik vэ anlayilarinin daim qiymэtlэndirilmэsini, tэdris ili эrzindэ düzэliçlэrin edilmэsini nэzэrdэ tutur; 4)§agirdterin tэlimэ œlb olunmasini, davamli tэhsilэ hazirlanmasini vэ hэvэslэndirilmэsini tэmin edir;

5)§agirdterin tэhsil alarkэn, bilikteri 6)uygun tэlim resurslarina vэ inzibati yardima malik o lur

qiymэtlэndirilэrkэn, savadlari aгtlпlarkэn müasir texnalogiyalardan istifadэ edilmэsini nэzэrdэ tutur;

Lakin son vaxtlar tahsil islahatinin hayata ke9irildiyi bir dóvrda fann kurikulumlari hazirlanarkan "talim strategiyasi" anlayi§ina müraciat edilmaya ba§lanilmi§dir[5; 280].Yeni fann kurikulumlarinda talim strategiyalari anlayi§inin i§lanmasi va pedaqoji prosesin ta§kilinda ondan daha samarali §akilda istifada olunmasi ilk nóvbada asas pedaqoji anlayi§lardan biri kimi tahsilin müasir talablar baximindan izahini talab edir. "Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu"nda gastarilir ki, tahsil sistemla§dirilmi§ (dóvlatin, camiyyatin, §axsin maraqlarina uygun-kursiv bizimkidir) bilik, bacariq, vardi§larin manimsanilmasi prosesi va onun naticasidir. [2;6]. Elmi manbalarda vurgulanir ki, tahsila takca natica, yaxud sadaca proses kimi deyil, daha geni§ mana 9alarlarina malik ifada tarzi kimi yana§ilmasi lazim galir. "Xüsusan tahsilin §axsiyyatyónümlü xarakteri ona bir ne9a móvqedan yana§magi talab edir: tahsil dayardir; tahsil sistemdir; tahsil prosesdir; tahsil naticadir" [13;115]. Biz bu fikirla tamamila §arikik.

ilk nóvbada tahsila ózünda dili, mentaliteti, milli bacariqlari, adat-ananalari ehtiva edan dayar kimi baxilir. Bu dayarlarin formala§masinda §axsiyyatin istiqamatlandirilmasi, madaniyyatlilik, kollektiv9ilik, sistemlilik, bütóvlük aparici prinsiplar kimi 9ixi§ edir. Ozünamaxsus sistema malik olan tahsil, pillalari ila móvcuddur. Gózlanilan naticalari ila farqlanan bu pillalar bir-birini tamamlayir va ardicil siralanmaqla tahsilin ümumi sistemini ta§kil edir. Bu zaman demokratikla§ma, humanistla§dirma, diferensasiya, fardila§dirma, sosialla§dirma, variativlik va inkluzivlik aparici prinsiplar kimi asas rol oynayir. Tahsil insanin sosialla§ma prosesinda ümumba§ari va milli dayarlara yiyalanmasini davamli ahata etdiyindan ona ham da proses kimi yana§ilir. Onun didaktik asasini isa tabiata müvafiqlik, praktiklik, istiqamatlilik, variativlik, marhalalik, fardi ehtiyaclarin nazara alinmasi va fasilasizlik ta§kil edir. Tahsil ham da bütóvlükda müallim va §agird faaliyyatinin yekunu oldugundan ona natica kimi baxilir. Bütóv bir marhalali prosesin sonu kimi dayarlandirilir[5; 280].

"Talim strategiyalari" blokununda ehtiva olunan elementlar sirasinda "Fann üzra talimin ta§kilina verilan asas talablarin tasviri"nin maxsusi yeri vardir. Pedaqoji prosesin düzgün qurulmasinda a§agidaki sxematik tasvirda ózüna yer alan mühüm t9fobfor9-didaktikprinsipfow amal olunmasi zaruratdir(Sxem 5):

Sxem 5.

Ümumtehsil sisteminde hazirda tett pedaqoji prosesin te§kilinde esas g prinsip iq olunan kurikulumlara uygun ótürülmesi zeruri hesab edilen ler

Pedaqoji prosesin tamligi Telimde beraber imkanlarin yaradilmasi

4 f' p s

§agirdyónümlülük inki§afyónümlülük

4 ^ N

Fealiyyetin stimulla§dirilmasi Destekleyici mühitin yaradilmasi

У

\f

"Talim strategiyalari" blokunda ehtiva olunan elementlar sirasinda "Fann üzra talimin planla§dirilmasi"nin da maxsusi yeri vardir. illik planla§dirmanin yaradilmasi tahsilveranlarin qar§isinda duran an mühüm vazifadir. Planla§ma asas maqsadlari müayyanla§dirmak va onlara nail olmaq ü9ün müallimlarin faaliyyat istiqamatidir. illik planla§dirmada tadris vahidinin na zaman va hansi ardicilliqla tadris edacayi gostarilir.

Elmi manbalarda fannin planla§dirilmasinin a§agida ozüna yer alan ardicilliginin gozlanilmasi tovsiya olunur(Sxem 6).

illik planla§dirma prosesinda alda rahbar tutulan sanadlar asasan bunlardir: mazmun standartlari; qiymatlandirma standartlari; tadris plani; darslik; müallim ü9ün metodik vasait. Maxsusi olaraq vurgulayaq ki, taqvim plani tartib edilarkan dars ilinin haftalari, tadris ilinda ba§ veracak mühüm hadisalar(tarixi günlar), tadris vahidlarinin va onlara daxil olan movzularin adi müayyan edilir. Har tadris vahidi va movzu vasitasila realla§dirilacaq mazmun standartlari(alt standartlar) se?ilir, istifada olunacaq manbalar(resurslar) müayyan edilir, har movzu ü9ün ayrilmi§ vaxt qeyd olunur.

Sxem 6

1.Realla§dirilacaq ted standartlarina esas ris vahidlerini mezmun en müeyyen etmek;

2.Tedris vahidlerin müeyyen n ardicilliq prinsipini e§dirmek;

> 3.Her tedris vahidi ü£ün t bólgüsü V edris planina esasen vaxt aparmaq;

4. Her bir halda §agird m araqlarini nezere almaq

Numunavi illik planla§dirma asasinda muallim fardi olaraq gundalik va ya haftalik dars planla§dirmasi tartib edir. [5; 281]

Texnologiya fann kurikulumunun tasviri sxemi uzra "Talim strategiyalari" blokunuda "markazi halqa rolununda 9ixi§ edan element" talimin ta§kili forma va metodlaridir(usullardir).

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

"Talim strategiyalari" sisteminin mühüm elementlarindan biri olan"Talim metodu" anlayiçinin aydin dark edilmasinin, mahiyyatinin açilmasinin mühüm nazari va praktiki ahamiyyata malik olmasina baxmayaraq bu istiqamatda didaktlar arasinda uzun müddatdir ki, mübahisalar bu istiqamatda davam etmakdadir[11]. Fikrimizca, talim metodu talim prosesinda qarçiya qoyulmuç tahsil, tarbiya va inkiçaf vazifalarinin hallina yönalan, talimin qanunauygunluqlarindan irali galan prinsiplarla çartlanan, müallim va çagirdlarin faaliyyatinin dialektik vahdatini tamin edan qaydalar sistemidir (talim prosesinin komponentidir).

Standartlar naticayönümlü va §agirdyönümlü oldugundan onlarin reallaçdirilmasinda faal talim metodlarindan istifada edilmasi maqsadauygun hesab edilir[5; 286-287](Sxem 7):

Sxem 7

Fэal tэlim metodlarinin xarakterik xüsusiyyэtlэrinэ aid edilir:

1) ilk növbэdэ diqqэt §agird §эxsiyyэtinin formala§dinlmasina ynэlir; 2)Müэllim t^lim fэaliyyэtinin эlaqэlэndiricisi, §agirdterin mэslэhэtçisi vэ kömэkçisi kimi çixi§

3)Problemin hэlli prosesindэ §agirdter fэal tэdqiqatçl olur; 4)Bilik vэ bacariqlar §agirdter tэrэfindэn müstэqil эldэ edilir;

5)Müэllim-§agird, §agird-§agird arasinda эmэkda§hq ûçûn §эгай yaranir; 6^эгс1эпп inteqrativ tэ§kilinэ üstünlük verilir;

V \ / V

7)Qeyri-standart dэrslэrin tэtbiqinэ geni§ yer verilir

Talim praktikasi tasdiq etmiçdir ki, ümumtahsil maktablarinda talim-tarbiya içinin asas taçkilat formasi darsdir. Baçarin sosial tacrübasinin bir hissasini özünda saxlayan talim materiali va onun manimsanilmasina yönalan talim metodlarinin takmillaçmasi bunlarin mövcudluq formasinin (dars ^ün talim materiali va metodlar birlikda mazmun yerinda çixi§ edir) müasirla§masini (uygun mövcudluq üsuluna çevrilmasini) çartlandirir (forma ila mazmun arasinda dialektik asililiq beladir). Ona göra da "ananavi dars"la yanaçi, "müasir dars", "inkiçafetdirici dars", "problemli dars", "marhalali dars", "sintetik dars", "faal dars" va s. darsin keyfiyyat alamatlarini aks etdiran anlayiçlardan zaman-zaman istifada olunmuç, onlara elmi çarhlar verilmiçdir. Gargin pedaqoji, psixoloji, metodoloji araçdirmalarla "müasir dars" modeli yaranmiç va dövrün (yaçanan asrin, zaman kasiyinin) xüsusiyyatlarina, çagriçlarina uygun formala§dirilmi§dir.

"Müasir dars" anlaminda "müasir" sözünün özünamaxsus evristik manasi var. "Müasir dars" "bu günkü dars" demak deyildir. Zamanin ugurlarina söykanan darsa müasir dars deyilir. Bu anlamda, adatan, bir-biri ila üzvi suratda bagli olan iki cahati ayird edirlar. Çox vaxt müasir dars dedikda, onu takca darsin elmi-nazari saviyyasini yüksaltmak, müasirla§dirmak kimi ba§a dü§ürlar. Dars özünün elmi-nazari saviyyasina göra zamananin ugurlarini aks etdirmalidir. Bu çaksizdir. Lakin müasir dars anlamini takca bu kökda izah etmak birtarafli olardi. Söhbat pedaqoji fenomendan gedir. "Müasir" sözü da mahz darsi saciyyalandirir. Bu, istar psixoloji va pedaqoji, istarsa da dilçilik baximindan beladir. Dars takca özünün elmi-nazari saviyyasina göra deyil, ham da pedaqoji konsepsiyasina-yeni pedaqoji tafakkür ö^ülari ila qurulmasina göra müasir olur [7; 36-37].

Talim materialinin mazmun va vasitalarina §agirdin münasibatinda stasionarliq va ya problemlik tazahür eda bilar. Odur ki, stasionarliqdan va ya problemlilikdan asili olaraq §agirdin fikri

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

harakati reproduktiv va ya produktiv xarakterda carayan edir. Talimin ta§kili formalarinda talim materialinin mazmunu va ona adekvat olan harakat üsullari mazmun yerinda 9ixi§ edir. Ona göra da talimin ta§kili formalarinin alt strukturlari va onlarin münasibati §agirdin analitik va evristik faaliyyatlari arasindaki münasibatin monopoliyasinda qalir. Ta§kilat formasinin pedaqoji (xarici), psixi (daxili) va metodik strukturlararasi münasibatlarinin asasinda ham da §agirdlarin analitik va evristik faaliyyatlari arasindaki münasibat durur. Talim prosesinda pedaqoji tasirin daracasi ila §agirdin daxili faalliq va müstaqilliyi arasindaki münasibat onun (§agirdin) faaliyyatinin xarakterini aks etdirir. Hazirda bu prosesa ham da insan §axsiyyatini inki§af etdirmaya istiqamatlanmi§ faaliyyat sahasi kimi yana§ma üstünlük ta§kil etmaya ba§lami§dir. Bu da tahsil formalarina, onun ta§kili ila bagli baxi§lara, takmilla§dirma yönümlarina tasirsiz qalmami§dir. £agda§ zamanimizda faal (interaktiv) talim ideyasinin üstün mövqe qazanmasi da mahz sözügedan tasirlarla baglidir. Yeri galmi§kan onu da vurgulayaq ki, "müasir dars" faal (interaktiv) talimin ta§kilat formasi olan "faal dars" anlayi§ina sinonim kimi i§ladilir.

Hamin modelin (tahsilin hayata ke9irilmasi yolunun) ta§kilat formasi olan darsin paradiqmalari bunlardir: Tahsilalanlara subyekt kimi yana§ma; Dialoji yana§ma; Ekzistensialliq (insan tabiatinin bütövlüyünün nazara alinmasi); inteqrativlik; inki§afetdirici xarakterin tamin edilmasi; Pedaqoji kadralarin müasir talablara cavab veran saviyyada formala§dirilmasi; Tadris-talim prosesinin fundamentalligi: Talimin "subyekt-subyekt"( "S- S" ) xarakteri da§imasi; i§tirak9ilarin bütün dars zamani faalligi; Darsin avvalinda problem situasiyanin yaradilmasi va onun gedi§inin problemin hallina yönaldilmasi; Darsin tadqiqat §aklinda ke9irilmasi; §agirdlarin dü§ündürücü va istiqamatlandirici suallar vasitasila yeni biliklarin müstaqil kaf edilmasina yönaldilmasi; Darsin dialoq §aklinda aparilmasi; Müallim va §agirdlar arasinda qar§iliqli amakda§ligin, aks-alaqanin müntazam mövcudlugu; Qrup i§indan geni§ istifada olunmasi, §agirdlarin birga faaliyyati; Talim vasitalarinin va tap§iriqlarin müxtalifliyi va yeniliyi; i§ varaqlarindan istifada olunmasi; Biliklarin yaradici tatbiqi va s.

Faal (interaktiv) talimin asas ta§kilat formasi olan darsin qurulu§unda ehtiva olunan elementlar sirasina aid edilir(Sxem 8).

Faal darsin qurulu§u tadqiqat prosesinin marhalalarini xatirladir (talim prosesinin asas 9alari tadqiqatdir). Faal darsda yeni malumatlar §agirdin özü vasitasila (tadqiqat naticasinda) alda edilir. Faal darsda tatbiqetma marhalasi yaradici xarakter da§iyir. Faal darsin maxsusi marhalalarindan biri refleksiya marhalasidir. Refleksiyanin naticasinda §agird öz tadqiqat faaliyyatinin asas marhalalarini dark etmi§ olur. Talim ugurlari takca §agirdin talima qabilliyi, bütövlükda qabiliyyatlari va saira ila deyil, ham da talim motivasiyasi ila §artlanir. Ba§qa sözla, onun "yax§i oxumasi" ü9ün bütün digar §artlarla yana§i, ham da talim motivasiyasinin formala§masi zaruridir.

Sxem 8

Faal darsda motivasiya vacib komponentdir-tafakkür prosesini harakata gatiran, §agirdlarin idrak faalligina takan veran prosesdir.

Sxem 9.1

Prosesin mövcudlugu §ertlenir:

Meqsed Telebat,

§exsi mena kesbetme

Motiv

Sxem 9.2

Sxem 9.3

Motivasiyani yaradan amiller sirasinda a§agidakilar da

vardir:

Sxem 9.4.

Motivasiya esasen iki prinsip esasinda qurulur:

Motivasiya darsin talim naticalari ila uzla§malidir. Motivasiyani qurmami§dan avval "Alt standartlar", sonra isa "Darsin talim naticalari" muayyan olunmalidir. Tadqiqat suali motivasiyanin naticasinda yaranir. Motivasiya qisa va marhalali ola bilar. Qisa motivasiya yalniz bir tadqiqat sualindan ibarat olur. Marhalali motivasiya an azi iki marhalani ozunda ehtiva edir[15].

Yonaldici suallar, tap§iriqlar talim naticalarina yonaldilir, §agidlarin darsin aktiv imkanda§iyicilarina 9evrilmasi u9un tasiredici amillar daha da guclandirilmi§ olur. Tadqiqat sualini tartib etmak u9un muallim onca, darsin sonunda olan umumila§dirmani muayyan etmalidir. Motivasiya marhalasi tadqiqat sualina uygun irali surulan farziyyalar ila bitir. Darsin sonunda ona qayitmaq vacibdir. Motivasiyanin naticasi olan tadqiqat suali talim naticalarina xidmat etmalidir. Bu prosesda darsin movzusu yalniz vasita rolunu oynayir. Movzu vasita olsa da, muayyan hallarda motivasiyanin mazmununa tasir eda bilir. Motivasiyanin qiymatlandirilmasi meyarlari vardir, hansi ki, bunlari a§agidaki kimi sxematik tasvirini vermak olar(Sxem 10).

Sxem 10

Motivasiyanin qiymetlendirmesi meyarlari i

Г

1)Motivasiyanin meqsedeuygunlugu;

У

3)Motivasiyanin yigcamligi, qisa vaxt erzinde heyata ke?irilmesi;

2)Motivasiya neticesinde

problemin ve muxtelif ferziyyelerin yaranmasi;

4)Onun hazirlanmasina muellimin az vaxt ve quvve serf etmesi;

<

J

5)U§aqlar terefinden orta ?etinlikle derk edilmesi (onlarin ya§ ve bilik seviyyesinin nezere alinmasi).

ss Light in Science"

Faal darsin yekunlaçdirici marhalalarindan olan "informasiya mübadilasi"nin maqsadi bütün çagirdlari yeni faktlar va tapintilarla tani§ etmakdir. informasiya mübadilasi yalniz o zaman samarali ola bilar ki, sinif faal dinlamaya va aks-alaqa yaratmaga köklanmi§ olsun.

"informasiyanin müzakirasi va ta§kili" marhalasinin qayasi yeni faktlar asasinda biliklari sistemlaçdirmak va tadqiqat sualina cavab tapmaq ûçûn baçlica alaqani üza çixarmaqdir. Aydindir ki, müallimin içlamali oldugu material parakandadir. O, asas birlaçdirici ideyani va qanunauygunlugu açkar etmak ûçûn bu daginiq faktlar arasinda alaqa yaratmaga çaliçmalidir. Hamin zaman kasiyinda müqayisa, tahlil va sintezdan istifada olunur. Xûsusi olaraq vurgulayaq ki, burada seçim materialin mazmunundan va tadqiqatin maqsadindan asilidir.

"Naticalarin çixarilmasi, ûmumilaçdirmanin dürüstla§dirilmasi" darsin quruluç elementlarindan biridir. Ümumila§dirmadan sonra formala§dirilmi§ ideyani tadqiqat suali ila (O, bu suala cavab verirmi?) va ilkin farziyyalarla (Bunlarin arasinda düzgün olanlari varmi?) müqayisa etmak lazimdir.

Hayat bilgisi fann kurrikulumunin tatbiqinda har bir faal dars sistemi ûzra gûndalik planlaçdirma da diqqat markazinda saxlanilmali elementdir. Gûndalik planlaçdirmada açagidakilarin özüna yer almasi faydali olur: 1)Darsin gözlanilan naticalarini müayyan etmak (alt-standart asasinda darsin talim naticalarini müayyanla§dirmak); 2)Darsin sonunda çagirdlarin hansi naticalara (ümumila§dirmalara) galacaklarini müayyanla§dirmak; 3)Darsin motivasiyasini hazirlamaq (problem situasiyasinin yaradilmasi, motivasiya növünün seçilmasi, tadqiqat sualinin düzgün qoyulmasi);

4)Tadqiqat zamani yeni biliyi toplamaq ^ün istifada olunan bilik manbalarini müayyanla§dirmak;

5)Müayyan edilmiç gözlanilan naticalara gatira bilacak tadqiqat tapçiriqlarini hazirlamaq; 6)Tadqiqat metodlarini müayyanla§dirmak; 7)Lazimi materiallari va i§ varaqlarini hazirlamaq, tadqiqatin taqdimat formasini müayyanla§dirmak; 8)Müzakira zamani istifada olunan yönaldici suallari ifada etmak; 9)Malumatin sistemlaçdirilmasi (sxem, düstur, qrafik, cadval, layiha va s.); 10)Güman edilan yeni naticalari nazara alaraq alava malumat, tapçiriqlar hazirlamaq; 11)Darsin har marhalasi ^ün vaxti müayyan etmak; 12) yaradici tatbiqetma marhalasi ^ün tapçiriqlar hazirlamaq; 13)Qiymatlandirma formasini (üsulunu) seçmak, meyarlari müayyanla§dirmak; 14)Müallim va çagirdlarin talabatlarina asaslanan refleksiyanin gediçatini müayyanla§dirmak; 15)Darsda istifada olunacaq texniki vasitalari müayyanla§dirmak; 16)Darsda istifada olunacaq daftarxana lavazimatlarini hazirlamaq. [5; 286]

"Talim strategiyalar" blokuna daxil edilmiç çagirdlarin talim faaliyyatinin taçkili formalari(i§ formalari) sirasina fardi, cütlarla, böyük va kiçik qruplarda i§ daxil edilir. Kiçik qruplarla va cütlarla i§ faal talim formalari hesab olunur. Dars prosesinda cütlarla i§ zamani çagirdlar iki-iki içlayir, talim tapçiriqlarinin yerina yetirilmasinda birga faaliyyat göstarirlar.Bu onlara bir-birini daha yaxçi ba§a dü§maya, masuliyyatlarini dark etmaya imkan yaradir. Kiçik qruplarla i§ zamani §agirdlar(3-6 nafar) kiçik qruplarda birlaçir va har hansi problemi hall etmak ^ün birga faaliyyata calb olunurlar. Qrup i§i çagirdlara öz fikirlarini söylamaya va baçqalarini dinlamaya, özünün va digarlarinin içini qiymatlandirmaya imkan yaradir.Bundan alava onlar eyni bir masala ila bagli müxtalif baxi§ va yanaçmalarin olmasi barada tasavvüra yiyalanirlar. [10; 15].

Mükammal talim sisteminin alt sistemi kimi qabul etdiyimiz, konstruktvizma va koorporativliya üstün yer verilan faal/interaktiv talimin asas komponenti olan müallim tarafindan maxsusi funksiyasi kimi baladçilik mövqeyinin hayata keçirilmasinda açagidaki mazmunlu fasilitasiya qaydalarini gözlamasi faydali olur. l.Fikrin tahrik edilmasi maqsadi ila gözlanilan qaydalara aid edilir: 1)Motivasiya marhalasinda çagirdlari darsin mövzusunun müayyanla§dirilmasina calb etmak; 2)Darsa çagirdlarin mantiqi, tanqidi, yaradici tafakkürünü va elmi-tadqiqat vardiçlarini inkiçaf etdiran tapçiriqlari daxil etmak; 3)Açiq suallardan daha çox istifada etmak; 4)Fasilitasiya zamani konkret materialdan, müqayisa va qar§ila§dirma, analogiya üsullarindan istifada etmak; 5)Manasi yaxin olan yönaldici suallardan istifada etmak; 6)i§tirakçinin (çagirdin) deya bilacayi sözü va ya fikri onun avazina ifada etmamak; 7)Materialda ehtiva olunan asas fikri müayyanla§dirmak va çagirdlarin ümumila§dirma bacarigi üzarinda içlamak; 8)§agirdlarin cavablarinin formal

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

dinlanilmasina yol vermamak, §agirdlarin asas fikirlarini ümumila§dirmak; 9)Fasilitasiya zamani çagirdlarin cavablarini daqiqlaçdirmak. 2.Malumatla taminetma qaydalarina aid edilir:1)Fasilitasiyani baçlayaraq çagirdlarda lazimi biliklarin oldugunu yoxlamaq; 2)Darsda takca darslikda olan materiallardan yox, ham da müxtalif sanadlar, masala va misal kitablari, malumat adabiyyati, §agirdlarin öz tacrüba va mü§ahidalarindan istifada etmak; 3)Materialin müxtalif qavrama yollarini tatbiq etmak; 4)Sual va cavablari mümkün qadar qisa, lakonik va çagirdlarin saviyyasina uygun söylamak; 5)Ba§qa çagirdlar tarafindan taqdim olunan yeni anlayiçlarin, elaca da sualin va ya mülahizalarin yanliç anlaçilmasini vaxtinda ba§a salmaq. 3.Ta§kilati dastaklama qaydalarina aid edilir:1)Müzakirani taçkil etdikda yeni bilik alda etmak ^ün har kasin fikrinin vacib ola bilmasini bütün §agirdlara çatdirmaq; 2)§agirdlarda öz faaliyyatlarini planlaçdirmaq va taçkil etmak bacarigini formalaçdirmaq; 3)Lövhada va ya kagiz üzarinda qrup i§i zamani müayyan edilan asas hallari qeyd etmak; 4)Öz raziligini va ya naraziligini ifada etmak üçün §agirdlara xüsusi içaralar taklif etmak; 5)i§güzar faaliyyat mühitinin pozulmasina yönalan cahdlarin, qeyri-adekvat va ya maqsadauygun olmayan söhbatlarin qar§isini almaq, bunun üçün §agirdi madani suratda dayandiraraq, ona öz fikirlarini qisa va mazmunauygun çatdirmaq qaydasini xatirlatmaq[10; 15].

Qeyd edak ki, fasilitasiya müallim va çagirdlarin birga amakdaçligina, müallim va çagirdlarin qarçiliqli hörmat va etibarina, çagirdlarin olduqlari kimi qabul edilmasina va müallim tarafindan onlarin daim dastaklanmasina; çagirdlarin qabiliyyatlarina olan inama, tafakkürün stimullaçdirilmasina; çagirdlarda öyranma stimulunun va motivasiyanin yaradilmasina, onlarin sinif mühitina, müallimin xüsusi hassas münasibatina uygunlaçmasina asaslanir. Qabul olunmalidir ki, fasilitasiya: qrupda diskussiyanin taçkili, faallaçdirilmasi, samarali yönaldilmasi prosesidir; fasilitasiya prosesinin xüsusiyyati ondan ibaratdir ki, darsda malumati fasilitator yox, qrup çatdirir; fasilitatorun mövqeyi, onun asas funksiyasi - fikrin tahrik edilmasi va onun lazim olan istiqamata yönaldilmasidir; fasilitasiya yanaçmasi idraki va yaradici talabatlarin tam ödanilmasina, yani çagirdlarin öz qabiliyyatlarini gerçaklaçdirmasina yönalmakdir; müallim-fasilitator u§aq tarafindan biliklarin alda edilmasi prosesinda baladçi rolunu yerina yetirir.

Mazmun standartlarinin çarhini özünda saxlayan sanad "Talim strategiyalari" blokuna daxil edilan vacib elementlardandir. Elmi manbalarda vurgulanir ki, mazmun standarti-dövlatin tahsil alanin bilik va bacariq saviyyasina qoyulmuç dövlat talabidir [5;468]. Fann üzra standartlar orta tahsil kursu çarçivasinda bütün çagirdlar üçün vacib olan mazmunu ahata edir, çagirdlarin qavrama qabiliyyatlarini, bilik va bacariqlarini tasvir edir, ölkada har bir çagirdin fann üzra öyrana bilacayi va öyranmali oldugu masalalari müayyan edir, çagirdlari orta tahsilin sonraki pillasina hazirlayir.

dsas standartin funksiyasi тйэууэп olunan talim naticalarini mazmun xatlari üzra ümumi çakilda izah etmakla baglidir. Alt standartlarin funksiyalarina aid edilir: talim maqsadlarinin daqiq müayyan olinmasi ^ün etibarli zamin yaradir; talim strategiyalarinin düzgün seçilmasinda mühüm rol oynayir; talimda inteqrativliyi tamin edir; talimin mazmununun davamli inkiçafini tamin edir; sinif va fanlar üzra summativ qiymatlandirmanin aparilmasini tamin edir.

T9dqiqat i§inin elmi yeniliyi vd wzzri ahamiyyati. 1)Fann kurikulumunun(maxsusi olaraq Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli dialektikanin mühüm qolu kimi formala§mi§ "sistem-struktur" yanaçma metodunun tatbiqinin ahamiyyatliliyi tadqiqatçilarin diqqatina çatdirilmiçdir; 2)Ümumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini çartlandiran idrak masalalarindan birinin halli - "Talim strategiyalari bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" taqdim olunmuçdur.

T9dqiqat i§inin praktik 9h9miyy9ti. Ümüd edirik ki, Ümumtahsil pillasinda tatbiq edilan bu va ya digar fann kurikulumunun(hamçinin Hayat bilgisi fann kurikulumunun) mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini çartlndiran mühüm idrak masalalarindan birinin hallinin-"Talim strategiyalari bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi"nin taqdim olunmasi aidiyati Hayat bilgisi fann kurikulumunun

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin aradan qaldirilmasi mühitinin formalaçmasina müsbat tasir edacakdir.

N3tic3. 1) Har hansi gerçak var olanin(obyektiv mövcudlugun) dark olunma saviyyasi onundan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina müayyanedici tasir göstarir.2)Ümumtahsil pillasinda har hansi fann kurikulumunun(hamçinin Hayat bilgisi fann kurikulumunun) tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanliçliqlara yol verilmasi bu fannin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir; 3) Hayat bilgisi fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin asasinda bir sabablarla yana§i, ham da onun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi dayanir; .4) "Sistem-struktur" yanaçma istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur; 5) Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "sistem-struktur" yanaçma dialektik metodundan nazari va texnoloji istiqamatlarda istifada olunmamiçdir; 6) Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "boçlugun" çartlandirdiyi yanliçligin tazahürlarina asas yaradan problemin hallina yönlan idrak masalalalarindan biri "Ümumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulumunun "Talim strategiyalari bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" dir va bu istiqamatda taqdim olunan tadqiqat ümumila§mamiz bu va ya digar fanninin tadrisi prosesina fayda verir.

9D9BiYYAT

1.Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasi(Milli Kurikulumu),"Azarbaycan maktabi" jurnali, 2007, № 2.

2.Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu.Baki: Qanun, 2010.

3.Abbasov A.N., Mammadzada R.R., Mammadli L. A. Pedaqogika: Müntaxabat (Ali tahsil müssisalari ^ün dars vasaiti). Baki: "Mütarcim", 2021.

4.Abbasov Э.М., Cavadov i.A., ibadova B.O., Quliyeva K.R., Sultanova i.N., Cavadova S.E. Kurikulum baladçisi: izahlar va tatbiqlar. Baki: Elm va tahsil", 2019.

5.3hmadov A., ö.Abbasov. Ümumtahsil maktablarinin I-IV siniflari üçün fann kurikulumlari. Baki: "Tahsil", 2008.

6.9hmadova M.,9liyev M.,Qasimli M. Va ba§qalari.Müallim hazirliginin va orta tahsilin yeni perspektivlari(Qarb tahsil sisteminin tacrübasi asasinda)Baki: "Adiloglu", 2005.

7.9lizada Э.Э. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: "Pedaqogika",

2004.

8.Ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair oçerklar. Baki; "Mütarcim", 1998.

9.ibrahimov F.N., Hüseynzada R.L. Pedaqogika.(Darslik). 2-cildda, I cild. Baki:"Mütarcim",

2014.

10.ibrahimov F.N.Ümumtahsil maktablarinda riyaziyyatin kurikulum modelina asaslanan tadrisi metodikasi(Dars vasaiti).Baki: "Mütarcim" 2016.

11.Karimov Y.§. Kurikulum islahati tahsilimizin asasidir. //ibtidai maktab va maktabaqadar tarbiya, 2008, №1.

12.Qasimova L.N., Mirzayeva §.i. Azarbaycan tahsilinda kurikulum konsepsiyasi(Dars vasaiti). Baki, "Elm va tahsil", 2016.

13.Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010.

14..Mirzacanzada A. X. ixtisasa giri§ (Dars vasaiti). Baki: Baki Universiteti Naçriyyati, 1990.

15.Veysova Z. Faal/interaktiv talim.(Müallimlar ^ün vasait). Baki, 2007.