ÜMUMTƏHSİL PİLLƏSİNDƏ HƏYAT BİLGİSİ KURİKULUMUNUN “FƏNNİN MƏZMUN BLOKU” ELEMENTLƏRİNİN “SİSTEM-STRUKTUR” YANAŞMA ƏSASINDA İNTERPRETASİYASI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

UOT 37.01

UMUMT9HSiL PiLLaSiNDa H9YAT BiLGiSi KURiKULUMUNUN "F9NNiN MaZMUN BLOKU" ELEMENTLaRiNiN "SiSTEM-STRUKTUR" YANA§MA

aSASINDA iNTERPRETASiYASI

FiRaDUN NADiR OGLU iBRAHiMOV

Azarbaycan, ADPU-nun §aki filiali, pedaqoji elmlar doktoru, professor, https: //orcid org/0000-0002-0775-1048

SaADaT TEYFUQ QIZI FEYZULLAYEVA

Azarbaycan, ADPU-nun §aki filiali, ba§ muallim

Xulass. Mdqalddd kurikulum islahatinm Azdrbaycanda tahsilin hdyata kegirilmasinin XXI asrin gagri§larma adekvatligini tamin etmak, yaradici, ozunuinki§afetdiran §axsiyyat yeti§dirmak tdldbati ila §artlandiyi vurgulanir, umumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin subyektina gevrimasi zaruri olan qabiliyyatlarin mundaracasi gostarilir.

Tadqiqat i§ininda tahsilveranin ham tahsil proqraminin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktiki faaliyyatinda "sistem-struktur yana§ma"ya istinad etmasinin ahamiyyatliliyi, fannyonumlu kurikulumlarin mazmun etibari ila aidiyati elm sahasini, onun mukammal anlayiflar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayi§larin manimsanilmasina istiqamatlandiyi diqqat markazina gakilir.

Maqalada umumtahsil pillasinda Hayat bigisifann kurikulumunun strukturunun "blok-sxem" formasi, "Fannin mazmunu bloku"nda ozuna yer alan umumi talim naticalari, mazmun xatlari, mazmun xatlari uzra talim naticalari, mazmun standartlari, inteqrasiya anlayi§lari "sistem-struktur " dialektik yana§masi asasinda aparilmi§ umumila§malarin interpretasiyasi taqdim edilir.

Agar sozfor. Tahsilproqrami; kurikulum; fann kurikulumu; "blok-sxem" formasi; umumi talim naticalari; mazmun xatti; mazmun standartlari; mazmun elementlari; tahsil pilla va saviyyalari; faaliyyat xatlari.

T9dqiqat movzusunun aktualligi. Mu§ahidalar gostarir ki, umumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanli§liqlara yol verilir. Bu isa Hayat bilgisi fanninin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir. Danilmazdir ki, har hansi ger9ak var olanin dark olunma saviyyasi ondan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina muayyanedici tasir gostarir. Son on ildan artiq zaman kasiyinda apardigimiz elmi mu§ahidalarimiz asasinda qanaata galmi§ik ki, Hayat bilgisi fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahur edan yanli§liqlarin asasinda bir sira sabablarla yana§i, ham da Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar durust dark olunmamasi dayanir. Elmi faaliyyat tacrubamiza asasan bela qanaatdayik ki, "sistem-struktur" yana§ma istanilan movcud olanin dark edilmasinin, onun mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur. Toplami§ oldugumuz materiallarin tahlili soylamaya asas verir ki, Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va onun tatbiqi yollarinin muayyan olunmasi ila bagli bu metoddan nazari va texnoloji istiqamatlarda yetarinca istifada olunmami§dir. Odur ki, biz yuxarida §arhi verilan yanli§ligin tazahuruna asas yaradan problemin hallina yonlan masalalrdan birinin-"Umumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulunun "Fannin mazmunu" bloku elementlarinin "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi" kimi formula edilmasini va onun aktual tadqiqat movzusu olmasini iddia edirik.

Tadqiqat materiallari asasinda formala§dirilmi§ umumila§malarin interpretasiyasi. Malumdur ki, XXI asrda ham camiyyatin, ham da onun har bir uzvunun ya§amasinda va inki§afinda ba§lica

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

dayar yaradici, özünüinki§afetdiran §axsiyyatdir[14, 16]. Tahsil da dayman dünyanin realliqlarindan kanarda mövcud ola bilmaz. Müasir psixologiya mahz u§agin yaradiciliq imkanlarinin üzs Qixanlmasi va hayata ke9irilmasi ü9ün alveri§li §araitin yaradilmasini tahsilin ba§lica maqsadi sayir [6, 290-292]. Odur ki, müasir zaman kasiyinda ba§lica dayar yaradici, özünüinki§afetdiran §axsiyyat oldugundan, tahsil prosesi u§aqda mahz yaradiciliq, özünüinki§af qabiliyyatlari formala§dirmalidir. Bu da öz növbasinda a§agida göstarilan faalliga, darketmak talabatina va qabiliyyatlarina asaslanir: 1) mantiqi dü§ünma; 2) atraf alamin cisim va hadisalarina tanqidi yana§ma; 3) müstaqil olaraq qarar9ixarma; 4) atrafda olanlari yaradici süratda dayi§ma; 5)biliklari müstaqil aldaetma; 6) praktiki problemlari halletma; 7) §axsiyyatin inki§afina dair yeni maqsadlar qar§iya qoyma.

Ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin alda etmali oldugu bacariqlari - ümumi talim naticalari ümumtahsil maktablarinda tadris olunan bütün fanlarin (o cümladan Hayat bilgisinin) tadrisi prosesinda hadaflanan naticalarin sintezi, dialektik vahidla§masi kimi formala§ir.

Danilmazdir ki, Hayat bilgisi fannini tadris edan müallimin ümumi tahsilin qar§isina qoyulmu§ vazifalari (gözlanilan ümumi naticalari) dürüst §akilda bilmasi xüsusi önam da§iyir. Ancaq bu, masalanin bir tarafidir va tadris prosesi ila bagli faaliyyatin naticayönali§li sistema salinmasi ü9ün garakdir. Bela ki, maqsad faaliyyatin sistemyaradici komponentidir. Bununla yana§i, maqsadin haraki hala galmasi ü9ün talim prosesinin hansi mazmunda, hansi strategiya asasinda, hansi qiymatlandirma mexanizmlarina dayanaraq hayata ke9irilmasi da olduqca mühüm ahamiyyata malikdir. "Ümumi tahsilin pillalari üzra talimin yeni zaruri minimumu, bilik haddi, fann üzra ümumi talim naticalari va qazanilacaq bacariqlarin avvalcadan ümumi tahsilin ayri-ayri pillalarinda alda olunacaq talim naticalari ila alaqalandirilmasi tahsilin an vacib problemlarindan biri hesab olunur"[11,71]. Müallim talim prosesi ila bagli bütün suallara ham nazari, ham da amali cavab tapmagi bacarmalidir. O bilmalidir ki, fasilitatoru oldugu prosesda hansi modeldan istifada edir va bu modelin hansi maxsusi xüsusiyyatlari vardir. Bu model ananavi modellarin hansi üstün maziyyatlarini özünda camla§dirmi§dir (unudulmamalidir ki, yenilik köhnanin tamamila inkari deyildir, bela inkar xeyirdan 9ox ziyan gatira bilar) va real pedaqoji prosesa hansi ugurlari vad edir. Söyladiklarimizi asas götürarak ümumila§ma edirik ki, hazirda ümumtahsil maktablarinda tatbiq olunan "talim prosesi ila bagli bütün faaliyyatlarin samarali ta§kilina, maqsadyönlu va ardicil hayata ke9irilmasina imkan yaradan könseptual sadd kimi dark olunan"[7,228-229]tahsil proqraminin (kurikulumun) asas xüsusiyyatlarinin "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasni vermak ümumi i§in xeyrina olar.

Müallim tahsil proqraminin realla§dirilmasinda "imkanda§iyiciliq funksiyasi" nin subyektlarindan biridir. Onun sözügedan proqramin mahiyyatina nüfuzetma saviyyasi faaliyyatinin samaraliliyina §artlandirici tasir edir. Odur ki, ham proqramin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktik faaliyyatinda "sistem-struktur yana§ma"ya istinad etmasi ahamiyyatlidir, bizi bu qanaata tadqiqat materiallarinin va i§ tacrübamizin tahlili gatirir.

Burada vurgulamaq yerina dü§ar ki, sistemin mahiyyati onun strukturu ila funksiyasi, yani elementlarin va onlarin davrani§inin alaqalarinin xarakteri ila, obyektin §araitla alaqasinin spesifikliyi ila müayyan edilir. Sistemi ta§kil edan elementlari, bunlarin qar§iliqli tasirini öyranmadan buradaki davamli, mühüm va zaruri alaqalari ayird etmak mümkün olmur. Elementlarin bela davamli, mühüm va zaruri olan qar§iliqli tasiri mahz sistemin strukturunu saciyyalandirir. Struktur elementlarin alaqalari qanunu, sistemin invarianti kimi 9ixi§ edir. Elementlarin, bunlarin amala gatirdiyi bütövla, tamla alaqasini öyranmadan, a9madan ham sistemin funksiyasi, ham da har bir elementin tama nazaran funksiyalari kölgada qalir. Tam anlayi§i sistema nazaran manalanir, o sistemin ta§kilatlanmasidir. Har bir sistemin özünamaxsus strukturu va bu strukturun da§iyici oldugu funksiyasi var. Sistema onun struktur va funksiyasinin vahdatindan ibarat tam kimi baxila bilar. Sistemlar bir-birindan takca struktur va funksiyalarina göra deyil, ham da ba§lica olaraq struktur ila funksiyanin vahdatinin necaliyi, bu vahdatin xarakteri ila farqlanirlar.

Tahsil proqrami (kurikulum) dövlat tahsil standartlarina uygun ayri-ayri tahsil pillalari va saviyyalari üzra tahsilin mazmununu va manimsanilma qaydalarini müayyan edir [8, 106-107].Tahsil

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

proqramina tadris plani, fanlar üzra tadris proqramlari, metodik taminatla bagli tóvsiyalar, qiymatlandirma va digar müvafiq tahsil texnalogiyalari daxildir[7,173]. Tahsil kurikulumlari xarakterina góra iki yera ayrilir: fanyónumlü va §axsiyyatyónumlü

Fanyónümlü kurikulumlar mazmun etibari ila elm sahasini, onun mükammal anlayi§lar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayi§larin manimsanilmasina istiqamatlandirilir. §axsiyyatyónümlü kurikulumlar bilavasita hayati bacariq va vardi§lara üstünlük verilmasi ila farqlanir. "Kurikulumun "§axsiyyatyónümlülük", "§agirdyónümlülük" va "naticayónümlülük" yana§malari talim prosesinin markazinda §agirdin olmasini góstarir"[13]. Bu yana§malar, xüsusan, talim maqsadlarinin yazili§inda aks olunur. Kurikulumun vurgulanan xüsusiyyatlarinin talim-tarbiya prosesinda bóyük faydasi var: talim-tarbiya prosesini daha samarali edir, tacrüba yónümlü bacariqlar formala§dlirmaga imkan yaradir. Bununla alaqadar müallimin qar§isinda yeni talablar qoyulur [3, 174]. Bu yana§manin asas komponentlari har bir §agirdin faaliyyatinin, o cümladan, óyranma faaliyyatinin unukalliginin taninmasidir. §axsiyyatyónümlü tahsilda §agird - bütün talim prosesinin markazi fiquru kimi 9ixi§ edir, müallim §agirdin fardi inki§afinda bir balad9i, kómak9i kimi faaliyyat góstarir. Burada müallimin vazifasi biliklari 9atdirmaq deyil, §agird ü9ün onun óz potensial imkanlarina müvafiq óyranma texnologiyasini tamin edan mühitin ta§kilindan ibaratdir. §axsiyyatyónümlülük - tahsilalanin idraki, ünsiyyat va psixomotor faaliyyatlari asasinda hayati bacariqlarini inki§af etydirmakla onlarda milli va ba§ari dayarlarin formala§dlirilmasidir. §agirdyónümlülük- tahsil sahasinda faaliyyatlalarin tahsilalanlarin manafeyina, maraq va talabatlarinin ódanilmasina, istedad va qabiliyyatlarinin, potensial imkanlarinin inki§afina xidmat etmasidir. Naticayónümlülük-nazarda tutulan talim nailiyyatlarinin naticalar formasinda avvalcadan müayyan edilmasidir. Talabyónümlülük- fardin, camiyyatin va dóvlatin dayi§an ehtiyac va talabatlarinin nazara alinmasidir.

Fann kurikulumlari(o cümladan Hayat bilgisi fann kurikulumu): müxtalif bacariqlarin óyranilmasini nazarda tutan balansla§dirilmi§ va ahatali yana§mani ózünda saxlayir; talimin faal üsullarindan istifada olunmaqla mazmun standartlarinin saviyyasina 9atmaga imkan yaradir; §agirdlarin bilik va anlayi§larinin daim qiymatlandirilmasini, tadris ili arzinda düzali§larin edilmasini nazarda tutur; §agirdlarin talima calb olunmasini, davamli tahsila hazirlanmasini va havaslandirilmasini tamin edir; §agirdlarin tahsil alarkan, biliklari qiymatlandirilarkan, savadlari artirilarkan müasir texnalogiyalardan istifada edilmasini nazarda tutur; uygun talim resurslarina va inzibati yardima malik olur[4, 158-161].

Fann kurikulumunun(ham9inin Hayat bilgisi fann kurikulumunun) strukturunun blok-sxem formasini a§agidaki kimi tartib etmak olar [9, 38](bax: sxeml).

Ümumila§ma edarak sóylamak olar ki, Hayat bilgisi kurikulumu ümumtahsil maktablarinda bu fannin taliminin asas maqsadlarini tayin etmakla ümumi talim naticalarina nail olmaq istiqamatinda bütün faaliyyatlari aks etdiran va har bir §agirdin imkan va ehtiyaclarina yónaldilmi§ sanadlar toplusudur.

Fann kurikulumu darslik va tadris vasaitlarinin tartib edilmasi, tadris materiallarinin planla§dirilmasi, talim üsullarinin müayyanladirilmasi va müallim hazirliginin hayata ke9irilmasi ü9ün müvafiq talimatlar formasinda hazirlanacaq qaydalarin asasini ta§kil edir.

Sxem 1

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Sxem 1. Hyat bilgisi fsnn kurikulumunun strukturu

Kurikulum naticayönümlü mazmun standartlari asasinda hazirlanmi§ va standartlarin manimsanilmasini tamin etmak ü9ün §agird nailiyyatlarindaki iralilayi§larin müntazam qiymatlandirilmasini nazarda tutur va mazmun standartlari müayyan edilarkan §agird nailiyyatlari üzra iralilayi§larin süratinin getdikca artirilmasini asas maqsad kimi qar§iya qoymaqla, §agirdlara gündalik hayatda lazim olan zaruri bacariqlarin a§ilanmasini ön plana 9akir.

Mazmun standartlarinin müayyanla§dirilmasi prosesinda fann üzra asas talim naticalarinin (hesablama prosedur bacariqlari, idraki darketma va problemlarin halli) balansinin gözlanilmasi diqqat markazinda saxlanilir. Bu kurikulum §agirdlarin "nayi bilmali" va "nayi bacarmali" oldugunu müayyanladirmak ü9ün asas talim naticalarini mazmun va faaliyyat xatlarinin qar§iliqli alaqasi vasitasila tadqim edir[14].

"Giri§" blokuna daxil edilmi§ sanad ümumtahsil maktablarinda tadris olunan fanlar sirasinda Hayat bilgisinin yerini müayyan etmakla yana§i, onun tadrisi qar§isinda qoyulan asas maqsadlari ümumi §akilda müayyanla§dirmaya imkan verir. "Hayat bilgisi" fardin özünü bioloji, psixoloji, sosial va manavi taraflari ila bütöv bir varliq kimi dark etmasi va realla§dirmasi ü9ün lazim olan bilik, bacariq va dayarlar sistemi formala§dirmaga va onu takmilla§dirmaya kömak edan inteqrativ fandir. Ba§qa fanlardan farqli olaraq Hayat bilgisi fanni konkret bir elmin asaslarini öyratmir, ümumtahsil maktablarinda tadris olunan tabiat va sosial fann sahalarina aid müayyan elementlari ahata edir. Bu cür geni§ ahata dairasina malik olan fann §agirdlarin hayati ahamiyyat kasb edan bilik, bacariq va vardi§lar qazanmasi ü9ün onlari an zaruri praktik i§larin hayata ke9irilmasina istiqamatlandirir, milli va ba§ari dayarlara yiyalanmalarina, §axsiyyat kimi formala§malarina kömak edir [5, 142]. Hayat bilgisi fanninin §agirdlarda ünsiyyat qurma va birlikda 9ali§ma kimi manavi dayarlarin formala§dirilmasinda, onlarda mühakima yürütmak, öz nöqteyi-nazarlarini sarbast ifada etmak, onu arqumentla§dirmak, öz hüquqlarini qorumaq va ba§qalarinin hüquqlarini müdafia etmak vardi§larinin yaranmasinda mühüm rolu vardir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Malum oldugu kimi,"u§agin yaradiciliq imkanlarinin üza çixarilmasi va bunlarin reallaçdirilmasi, çaxsiyyatinin formalaçmasi üçün alveriçli çaraitin yaradilmasi tahsilin baçlica maqsadlarindandir" [9,290-292]. §übha yoxdur ki, ümumi tahsilin hayata keçrilmasinin asas imkandaçiyici komponentlarindan olan fanlar maktablilarin çaxsiyyatinin formalaçmasinda mühüm vasita kimi yüksak dayar kasb edir. Fanlarin "imkandaçiyiciliq" funksiyalari Azarbaycan Respublikasinin Tahsil Qanunu"nda açagida özüna yer alan mazmunda ifadasini tapmiçdir:

-tahsilalanlara elmlarin asaslarinin öyradilmasini, zaruri bilik, bacariq va vardiçlarin açilanmasini, onlarin hayata va amak faaliyyatina hazirlanmasini tamin edir;

-tahsilalanlarin fiziki va intellektual inkiçafina, zaruri biliklara yiyalanmasina, onlarda saglam hayat tarzina va sivil dayarlara asaslanan vatandaç tafakkürünün formalaçmasina, milli va dünyavi dayarlara hörmat hissinin açilanmasina, aila, camiyyat, dövlat va atraf mühit qarçisinda hüquq va vazifalarinin müayyan edilmasina imkan yaradir[2,21-23].

Azarbaycan Respublikasinin Tahsil Qanunu va s. kimi rasmi dövlat sanadlarina asaslanaraq mumtahsil fanlarinin mündaracasi tahsilin müxtalif saviyyalarinda faqlanmakla açagidaki kimi iyearxik maqsadlari hadaflayir" fikrini söylaya bilarik:

-ibtidai tahsil saviyyasinda tahsialanlarda oxumaq, yazmaq va hesablama bacariqlari açlamaq, onlarda insan, camiyyat va tabiat haqqinda ilkin biliklar, mantiqi tafakkür elementlari, estetik va badii zövq va digar xüsusiyyatlar formalaçdirmaq;

-orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda çifahi nitq va yazi madaniyyatini, ünsiyyat bacarigini, idrak faalligini, mantiqi tafakkürün inkiçafini, tahsil proqramina daxil olan fanlar üzra va elaca da dünya sivilizasiyasinin inkiçafi haqqinda müvafiq bilik va tasavvürlarin formalaçdirilmasini, müasir informasiya-kommunikasiya vasitalarindan istifada etmak qabiliyyatini, hadisalari qiymatlandirmak va öz galacak faaliyyat istiqamatlarini müayyanla§dirmak bacarigini tamin etmak;

-tam orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda istedad va qabiliyyatlarin reallaçdirilmasini, müstaqil hayata va pe§a seçimina hazirlanmasini, faal vatandaç mövqeyinin, milli va ümumba§ari dayarlara, insan hüquqlarina va azadliqlarina hörmat hissinin va tolerantligin formalaçdirilmasini, müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan va digar texniki vasitalardan sarbast istifada etmasini, iqtisadi biliklarin asaslarina yiyalanmasini, xarici dillarin birinda, yaxud bir neçasinda ünsiyyat saxlamasini va s. tamin etmak(daha atrafli malumat üçün bax:[1]).

Sözügedan bilik, bacariq va vardiçlar sisteminda Hayat bilgisi fanninin tadrisinda müxtalif tahsil saviyyalari üzra alda olunanlar komponent qisminda ehtiva olunur. Sözügedan komponentlar aidiyati rasmi sanadda öz ifadasini tapmiçdir. Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasinda (Milli Kurikulumunda) müayyan edimiçdir ki, ümumtahsil maktablarinda Hayat bilgisi fanninin tadrisi vasitasila çagirdlarda: ibtidai ümumi tahsil saviyyasinda insan hüquqlari va azadliqlari, manavi-axlaqi dayarlar, hayat faaliyyatinin tahlukasizliyi, tabiat, insan-tabiat, insan-camiyyat münasibatlari haqqinda zaruri malumatlarin manimsanilmasi, obyekt va hadisalari mahiyyatina göra farqlandirmak, onlara münasibat bildirmak, iqtisadi, ekoloji, kommunikativ faaliyyatlar üzra ilkin bacariqlarin formalaçdirilmasi tamin olunur.Orta ümumi tahsil saviyyasinda ibtidai ümumi tahsil saviyyasi üzra müayyan olunmuç bacariqlar daha da takminlaçdirilmakla çagirdlarda tabiat va camiyyat hadisalari timsalinda qanunauygunluqlarin mahiyyati haqqinda atrafli tasavvür formalaçdirilir, reproduktiv saglamliq, insan hüquqlari, manavi kamillik, axlaqi yetkinlik, vicdan azadligi, iqtisadi maariflandirma, saglam hayat tarzi, tabii qaza va falakatlardan qorunmaq yollari barada malumatlar darinlaçdirilir, onlarda safliq, düzlük, aqidalilik,dözümlülük,tolerantliq, özünaxidmat keyfiyyatlarinin açilanmasi, planli faaliyyat bacariqlarinin va iqtisadi tafakkür elementlarinin yaradilmasi tamin olunur. Bu maqsadin reallaçdirilmasi ^ün açagidaki vazifalarin hayata keçirilmasi nazarda tutulur:1)tabiatda obyekt va hadisalar, canli va cansiz alamin qarçiliqli alaqasi, tabii mühitin insan faaliyyati naticasinda dayiçmasi haqqinda biliklar qazanmaq; 2)mü§ahidalar, ölçmalar va tacrübalar aparmaq, onlarin naticalarini tasvir etmak bacariqlari alda etmak, özünü va tabiati öyranmaya havas yaratmaq; 3)tabiata sevgi va qaygi hislari, onlarla tamas zamani ekoloji normalara uygun davranmaq madaniyyati formalaçdirmaq; 4)ya§adigi camiyyata

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

uygunla§maq ü9ün insanin sosial keyfiyyatlari, camiyyat hayatinin ictimai, iqtisadi, siyasi sahalari, elaca da ictimai münasibatlarin hüquqi tanzimlanmasi barada zaruri bilik va bacariqlar alda etmak; 5)vatanda§ masuliyyati, qanunlara, ictimai normalara va demokratik dayarlara hörmatla yana§maq, onlara uygun davranmaq madaniyyati qazanmaq; 6)galacakda özünü vatanda§, aila üzvü, i§9i, sahibkar, istehlak9i kimi sosial rollarda realla§dira bilmasina zamin hazirlamaq; 7) milli va ba§ari dayarlara yiyalanmakla özünü manavi baximdan inki§af etdirmak, milli, irqi, dini, cinsi mansubiyyatindan asili olmayaraq tamasda oldugu har kasla bu dayarlara asaslanan ünsiyyat saxlamaq bacariqlarina yiyalanmak; 8)saglam hayat tarzi, tahlukasizlik va ilk tibbi yardim qaydalarina riayat etmak bacariqlari qazanmaq; 9)qazandigi bilik, bacariq va manavi dayarlara asaslanaraq hayati situasiyalarda qar§ila§digi problemlari hall eda bilmak keyfiyyati qazanmaq[1].

Mazmun xatti fann üzra ümumi talim naticalarinin realla§dirilamsini tamin etmak ü9ün müayyan edilan mazmunun zaruri hesab olunan hissasidir. Mazmun xatlari §agirdlarin öyranacayi mazmunu daha aydin tasvir etmak ü9ün müayyan olunur va onu sistemla§dirmak maqsadi da§iyir.

Mövcud dünya tacrübasinin öyranilmasi va tahlili asasinda Hayat bilgisi fanninin a§agidaki mazmun xatlari müayyan edilmi§dir:Tabiat va biz; Fard va camiyyat; Manaviyyat; Saglamliq va tahlükasizlik. Taqdim olunan bu mazmun xatlarinin har biri alt-mazmun xatlarini ehtiva edir. "Sistem-struktur" yana§ma asasinda mazmun xatlari ila alt-mazmun xatlarinin alaqasinin sxematik tasvirini a§agidaki kimi tartib etmak olar(bax: sxem 2).

Sxem 2

Mazmun xatlari

1.Cisim, madda va hadisalarin müxtalifliyi;

2.Yerin tsbsqslsri va onlarda gedsn

proseslsr; 3.Canlilar alami; 4.Ekologiya.

Y

1.Fard, aila,camiyyat va dövlat; 2.Camiyyatin sosial-iqtisadi hayati; 3.insan hüquqlari va V8t8nda§liq

Y

1.Aila, m8i§8t va csmiyystds

sdsb va davrani§ qaydalari;

2.Din, axlaqin formala§masind

a dinin rolu

l.Sag am hayat tarzi; 2.Hayat faaliyyatinin tahlukasizliy; 3.Fövqalada hallarda mühafiza

Sxem 2. Hayat bilgisi fanninin mazmun xatlari ila alt xatlari arasindaki alaqa

Hayat bilgisi fanninin mazmun xatlari kurikulumun qurulu§unu tartib etmaya va bu halda mülahiza yürütmaya xidmat edir. Qeyd etmak lazimdir ki, fannin mazmununa daxil olan har hansi bir anlayi§ va ya bacariqlar yalniz bir mazmun xatti 9ar9ivasinda mahdudla§maya bilar. Mazmun xatlari müayyanla§dirarkan, nazarda tutulur ki, Hayat bilgisi fanninin taliminda siniflar üzra onlarin har birina eyni daracada ahamiyyat verilacakdir. Fannin mazmunu sinifdan-sinifa ke9dikca dayi§diyindan xatlarin har birindaki mazmun va onlarin ümumi mazmundaki 9akisi da nazara9arpacaq daracada dayi§ir.

Mazmun xatlari asasinda hazirlanmi§ kurikulum geni§ mazmun diapazonunu özünda aks etdirmalidir. inteqrativ §akilda tadris olunan bu geni§ mazmun imkan verir ki, §agirdlar müxtalif hayati bilklarin bir-biri ila alaqasini takca Hayat bilgisi fanni daxilinda deyil, ham9inin digar fanlarda va real hayatda oldugunu da anlasinlar.

Elmi manbalarda vurgulanir ki, mazmun standarti-dövlatin tahsil alanin bilik va bacariq saviyyasina qoyulmu§ dövlat talabidir [3,468]. Hayat bilgisi fanni üzra standartlar orta tahsil kursu

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

9ar9ivasinda bütün §agirdlar ü9ün vacib olan mazmunu ahata edir, §agirdlarin informatika üzra bilik va bacariqlarini tasvir edir, ölkada har bir §agirdin hayat bilgilari sahasinda öyrana bilacayi va öyranmali oldugu masalalari müayyan edir, §agirdlari orta tahsilin sonraki pillasina hazirlayir.

Standartlarin mazmununun tayin edilmasina yeni yana§mada nazarda tutulmu§dur ki, har bir standart müayyanla§dirilmi§ bir ne9a maqsaddan (alt standartdan) ibarat olur va müvafiq qaydada geni§lanan tutumla bütün siniflar boyu takrarlanir.

Hayat bilgisi fanninin mazmun standartlari siniflar üzra sistemla§dirilmi§ va yuxarida göstarilan dörd mazmun xatti üzra tamsil olunmu§dur. Har bir standart maqsadi ibtidai, orta tahsil saviyyalarina uygun müayyanla§dirilmi§ bir ne9a gözlanilan talim naticasini ahata edir. Hayat bilgisi fanninin tadrisinin va manimsanilmasinin tarkib hissasi bir-birindan tacrid olunmami§dir, aksina, onlar bir-biri ila baglidir va bir-birini tamamlayir.

9sas standartin funksiyasi müayyan olunan talim naticalarini mazmun xatlari üzra ümumi §akilda izah etmakla baglidir. Alt standartlarin funksiyalarina aid edilir: talim maqsadlarinin daqiq müayyan olinmasi ü9ün etibarli zamin yaradir; talim strategiyalarinin düzgün se9ilmasinda mühüm rol oynayir; talimda inteqrativliyi tamin edir; talimin mazmununun davamli inki§afini tamin edir; sinif va fanlar üzra summativ qiymatlandirmanin aparilmasini tamin edir.

Hayat bilgisi fanni üzra mazmun standartlarinin realla§dirilmasi a§agidaki faaliyyat xatlari üzra hayata ke9irilir:1) mühakima yürütma va asaslandirma; 2) alaqalandirma; 3) tadqiqetma; 4) problemlarin halli; 5)taqdimetma[15, 12].

Faaliyyat xatlari mazmun xatlarindan farqlanmakla yana§i, onlarin har biri ila alaqalidir. Bu xatlar mazmun üzra biliklarin alda edilmasi va istifadasi yollarini müayyanla§dirmak, onlari tasvir etmak maqsadi da§iyir va §agirdlar tarafindan Hayat bilgisi fanninin ahamiyyatinin dark edilmasina, ona kompleks bacariqlarin toplusu kimi baxilmasina xidmat edir.

§agird Hayat bilgisi fannindan manimsayacayi mazmuna müxtalif faaliyyatlar vasitasila nail ola bilar. Mazmunun manimsanilmasi prosesinda §agird faaliyyatinin müxtalif marhalalari qazanilmi§ bilik va bacariqlarin daha möhkam va uzunmüddatli olmasini tamin edir. Faaliyyat standartlari kurikulumun hayata ke9irilmasi ü9ün mazmun standartlarinin §agirdlara manimsadilmasini tamin edir. Har bir faaliyyat standartlari tahsil pillasinda nayin ahata olundugunu va mazmun standartina nail olmaq ü9ün müallimin rolunun nadan ibarat oldugunu ifada edir. Qeyd etmak lazimdir ki, har bir faaliyyat standarti bütün siniflarda istifada olunmaqla tahsil saviyyalari va siniflar üzra getdikca dayi§ir. Ona göra da bu standartlarin ümumi §akilda qabul edilmasi alveri§lidir.

Mazmun standartlarinin bilik va faaliyyat komponentlarindan ibaratdir(bax: sxem3).

Sxem 3

Mazmun standarti

Deklarativ( Faktoloji)

Prosedu ral V

Konseptual(Kont-ektual)

Faali yyat

Idrak Ünsiyyat

3sixo \ notor

Sxem 3. Mazmun standartlarinin bilik va faaliyyat komponentlari

Kurikulum nazariyya9ilari standart tartibat9ilanna kömak maqsadila tahsil ü9ün yararli hesab edilan har Ü9 taksonomiyanin (idraki, emosional, psixomotor) bütün marhalalarini ifada edan fellari

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

müayyanla§dirmi§lar. Fellar bacariqlarin ifada edilmasinda çox mühüm göstaricidir. Fel bacarigin taksonomiyasinin hansi marhalasina aid oldugunu aks etdirir[10; 41].

Taksonomiyalar talimi daha ardicil va samarali qurmaga zamin yaradir. Taksonomiyalar talim prosesinda böyük rol oynayir. Bunlar açagidaki imkanlari yaradir: talim maqsadlarini düzgün müayyanla§dirmak; problemlari düzgün müayyanla§dirmak va çagirdlar ûçûn tapçiriqlari tartib etmak; qoyulmuç maqsadlara uygun qiymatlandirma vasitalari seçmak; talim naticalarina asaslanaraq refleksiyani düzgün keçirmak; bu va ya digar materialin öyranilmasinda çagirdlarin hansi çatinliklarla qar§ila§diqlarini müayyan etmak.

Tahsil prosesinda çagirdlarin qazanib gündalik hayatlarinda tatbiq eda bilacaklari bilik, bacariq va vardiçlarin formalaçdirilmasi ham fanlarin, ham da onlarin ahata etdiklari mövzularin alaqali-inteqrativ çakilda tadrisini talab edir. inteqrasiya-müayyan tahsil sistemi çarçivasinda çagirdlarin tafakküründa dünyanin bütöv va bölünmaz obrazini formalaçdirmaq, onlari inkiçafa, özünüinki§afa istiqamatlandirmak maqsadila talimin bütün mazmun komponentlari arasinda struktur alaqalari qurmaq va onlari sistemlaçdirmakdir. Müasir dünya tacrübasinda inteqrasiyanin 3 saviyyasini farqlandirirlar.

Fdndaxili inteqrasiya müayyan bir fannin açiladigi anlayi§, bilik va bacariqlarin alaqalandirilmasi-fann daxilindaki faktlarin sistemlaçdirilmasidir. Bela saviyyada inteqrasiyani verilmi§ materialin ayri-ayri tadris vahidlarinda camlaçdirilmasi da hesab etmak olar. Bu isa son naticada fannin mazmununun strukturunun dayiçdirilmasina gatirib çixarir. Bu manada inteqrasiya olunmu§ mazmun innovativ cahatdan daha tutumlu olur, §agirdlarin daha ahatali kateqoriyalarla dü§ünma bacariqlari formalaçdirmalarina kömak edir. Fandaxili inteqrasiya ham üfüqi, ham da §aquli ola bilar.

Müasir dünyada süratla gedan sosial, madani va texnoloji dayiçikliklar qlobal dü§ünma tarzinin ahamiyyatini xeyli artirir. Bela olan halda talim prosesinda §agirdlara ayri-ayri fanlar üzra verilan bilik va bacariqlarin passiv istehlakçisi deyil, aksina, atraf alamin dark edilmasina yaradici tafakkürla münasibat baslayan subyektlar kimi yanaçilmasina gatirib çixarir. Bu isa o zaman mümkündür ki, tahsil pillalarinda öyranilan fanlar va onlarin ahata etdiyi mövzular ayri-ayri deyil, alaqali-inteqrativ §akilda tadris olunsun. Fdnldrarasi inteqrasiya iki va ya daha artiq fannin ahata etdiyi anlayi§, bilik, bacariq va prinsipin sintezidir. Bu inteqrasiya bir fanna aid olan qanun, nazariyya va metodlarin ba§qa bir fannin öyranilmasinda ifadasini nazarda tutur. Mazmunun bu modela uygun sistemlaçdirilmasi çagirdlarin tafakküründa dünyanin bütöv va bölünmaz obrazinin yaradilmasi ila yana§i, ham da ümumelmi anlayiçlar, kateqoriyalar va yanaçmalarla xarakteriza olunan yeni tip biliklarin formalaçdirilmasina takan verir. Müxtalif fanlara aid ox§ar va bir-birini tamamlayan mövzular ela planlaçdirilir va tadris olunur ki, onlar ^ün müayyan bir çarçiva yaranir, yani eyni vaxtda tadris olunur.

F3nl9rüstü(transf3nn) inteqrasiya-inteqrasiyanin an yüksak saviyyasi olmaqla özünda talimin ahata etdiyi asas va alava mazmun komponentlarinin sintezini ehtiva edir.Yani bu inteqrasiya ila §agirdlarin maktabda öyrandiklari mazmunla maktabdan kanarda aldiqlari mazmun sintez edilir. inteqrasiyanin bela saviyyasini, §abakasi getdikca artmaqda olan maktab-komplekslarla yana§i, ham tahsil paradiqmalarinin dayiçmasi va yeni naslin icmalarda formalaçdirilmasi ideyasi da talb edir[5; 171].

Hayat bilgisi kimi inteqrativ fanlarin tadrisi yalniz fandaxili, fanlararasi va fanlarüstü inteqrasiyani yox, ham da talim metod va texnologiyalarinin inteqrasiyasini nazarda tutur.

T9dqiqat i§inin elmi yeniliyi vd mzzri 9h9miyy9ti. 1)Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli dialektikanin mühüm qolu kimi formala§mi§ "sistem-struktur" yanaçma metodunun tatbiqinin ahamiyyatliliyi tadqiqatçilarin diqqatina çatdirilmiçdir; 2)Ümumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini §artlandiran idrak masalalarindan birinin halli - "Hayat bilgisi fannin mazmunu blokunun" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" taqdim olunmuçdur.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

T9dqiqat i§ininpraktik 9h9miyy9ti.Ümüd edirik ki, ümumtahsil pillasinda tatbiq edilan Hayat bilgisi fann kurikulunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini çartlndiran mühüm idrak masalalarindan birinin hallinin-"Hayat bilgisi fannin mazmunu blokunun" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi"nin taqdim olunmasi Hayat bilgisi fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin aradan qaldirilmasi mühitinin formalaçmasina müsbat tasir edacakdir.

N3tic3. 1) Har hansi gerçak var olanin dark olunma saviyyasi onundan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina müayyanedici tasir göstarir. 2)Ümumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanliçliqlara yol verilmasi Hayat bilgisi fanninin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir; 3) Hayat bilgisi fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin asasinda bir sabablarla yanaçi, ham da Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi dayanir; .4) "Sistem-struktur yanaçma" istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur; 5)Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "sistem-struktur yanaçma" dialektik metodundan nazari va texnoloji istiqamatlarda istifada olunmami§dir;6) Hayat bilgisi fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "boçlugun" çartlandirdiyi yanliçligin tazahürlarina asas yaradan problemin hallina yönalan idrak masalalarindan biri "Ümumtahsil pillasinda Hayat bilgisi fann kurikulunun "Fannin mazmun bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi"dir va bu istiqamatda taqdim olunan tadqiqat ümumila§mamiz Hayat bilgisi fanninin tadrisi prosesina fayda verir.

9D9BÍYYAT

1.Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasi (Milli Kurikulumu), "Azarbaycan maktabi" jurnali, 2007, № 2.

2.Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu. Baki: Qanun, 2010.

3.Abbasov A.N., Mammadzada R.R., Mammadli L. A. Pedaqogika: Müntaxabat (Ali tahsil müssisalari üçün dars vasaiti). Baki: "Mütarcim", 2021.

4.Abbasov Э.М., Cavadov i.A., ibadova B.O., Quliyeva K.R., Sultanova i.N., Cavadova S.E. Kurikulum baladçisi: izahlar va tatbiqlar. Baki: Elm va tahsil", 2019.

5.3hmadov A., ö.Abbasov. Ümumtahsil maktablarinin I-IV siniflari üçün fann kurikulumlari. Baki: "Tahsil", 2008.

6.9lizada ö.ö.Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari.Baki:"Pedaqogika", 2004.

7.Ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair oçerklar. Baki; "Mütarcim", 1998.

8.ibrahimov F.N. Ümumtahsil maktablarinda riyaziyyatin kurikulum modelina asaslanan tadrisi metodikasi (Dars vasaiti). Baki:"Mütarcim", 2016.

9.ibrahimov F.N.Orta ümumtahsil maktablarinda riyazi tahsilin falsafasi, didaktikasi, hayata keçirilma texnologiyasi(Dars vasaiti) .Baki: "Mütarcim", 2018.

10.Karimov Y.§. Kurikulum islahati tahsilimizin asasidir. //ibtidai maktab va maktabaqadar tarbiya, 2008, №1.

11.Qasimova L.N., Mirzayeva Ç.i. Azarbaycan tahsilinda kurikulum konsepsiyasi(Dars vasaiti). Baki, "Elm va tahsil", 2016.

12.Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010.

13.Mirzacanzada A. X. ixtisasa giri§ (Dars vasaiti). Baki: Baki Universiteti Naçriyyati, 1990.

14.Veysova Z. Faal/interaktiv talim.(Müallimlar üçün vasait). Baki, 2007.

15. Haciyeva H.M., Bagirova S.M.ibtidai siniflarda hayat bilgisinin rollu oyun texnologiyalari ila tadrisi metodikasi. Baki, 2019.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"