CC BY
9UOT 37.01
ÜMUMT9HSÍL PÍLL9SÍND9 RÍYAZÍYYAT F9NN KURÍKULUMUNUN "F9NNÍN M9ZMUNU BLOKUNUN" "SÍSTEM-STRUKTUR" YANA§MA 9SASINDA
ÍNTERPRETASÍYASI
FÍR9DUN NADÍR OGLU ÍBRAHÍMOV
ADPU-nun §aki filiali, pedaqoji elmlar doktoru, professor https: //orcid org/0000-0002-0775-1048
GÜNEL OKTAY QIZI 9LÍYEVA
ADPU-nun Tabat fanlari va onlarin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin amakda§i https://orcid.org/0000-0002-6613-8227
Xülas3. Mdqalddd kurikulum islahatinin Azdrbaycanda tahsilin hdyata kegirilmasinin XXI asrin gagri§larina adakvatligini tamin etmak, yaradici, ozünü inki^afetdiran §axsiyyat yeti^dirmak tdldbati ila §artlandiyi vurgulanir, ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin subyektina gevrimasi zaruri olan qabiliyydtldñn mündaracasi gostarilir.
Tadqiqat i^ininda tahsilveranin ham tahsil proqrammm mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktiki faaliyyatinda "sistem-struktur yana§ma"ya istinad etmasinin ahamiyyatliliyi, fannyonümlü kurikulumlarin mazmun etibari ila aidiyati elm sahasini, onun mükammal anlayiflar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayi§larin manimsanilmasina istiqamatlandiyi diqqat markazina gakilir.
Maqalada ümumtahsil pillasinda riyaziyyat fann kurikulumunun strukturunun "blok-sxem" formasi, "Fannin mazmunu bloku"nda ozüna yer alan ümumi talim naticalari, mazmun xatlari, mazmun xatlari üzra talim naticalari, mazmun standartlari, inteqrasiya anlayi§lari "sistem-struktur " dialektik yana§masi asasinda aparilmi§ ümumila^malarin interpretasiyasi taqdim edilir.
Agar sozfor. Tahsil proqrami; kurikulum; fann kurikulumu; tadris plani; "blok-sxem" formasi; ümumi talim naticalari; mazmun xatti; mazmun standartlari; mazmun elementlari; tahsil pilla va saviyyalari; faaliyyat xatlari.
Summary. The article emphasizes that the curriculum reform is conditioned by the needfor the implementation of education in Azerbaijan to ensure compliance with the challenges of the XXI century, to cultivate a creative, self-developing personality, and indicates the content of the abilities necessary to become the subject of a student who has completed his general education. The importance of the educator's reference to the "system-structural approach"in his research work, both in his knowledge of the essence of the educational program and in his practical activities related to its implementation, is drawn to the attention that subject-oriented curricula are aimed directly at mastering these concepts by covering the field of science, its perfect system of concepts.
The article presents the "block-scheme" form of the structure of the mathematics curriculum at the general level, the general training results contained in the "block of content of the Subject", Content lines, training results on content lines, content standards, the interpretation of generalizations based on the "system-structure" dialectical approach to integration concepts.
Keywords. Educational program; curriculum; subject curriculum; curriculum; "block-scheme" form; general learning outcomes; content Line; Content Standards; content elements; levels and levels of Education; lines of action.
T9dqiqat movzusunun aktualligi. Mü§ahidalar gostarir ki, ümumtahsil pillasinda Riyaziyyat fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanli§liqlara yol verilir. Bu isa riyaziyyatin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir. Danilmazdir ki, har hansi
ger9ak var olanin dark olunma saviyyasi ondan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina müayyanedici tasir göstarir. Son on ildan artiq zaman kasiyinda apardigimiz elmi mü§ahidalarimiz asasinda qanaata galmi§ik ki, riyaziyyat fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanli§liqlrin asasinda bir sira sabablarla yana§i, ham da riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi dayanir. Elmi faaliyyat tacrübamiza asasan bela qanaatdayik ki, "sistem-struktur" yana§ma istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, onun mahiyyatina varma gin an etibarli dialektik metodudur. Toplami§ oldugumuz materiallarin tahlili söylamaya asas verir ki, Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli bu metoddan nazari va texnoloji istiqamatlarda yetarinca istifada olunmami§dir. Odur ki, biz yuxarida §arhi verilan yanli§ligin tazahürüna asas yaradan problemin hallina yönlan masalalardan birinin-"Ümumtahsil pillasinda riyaziyyat fann kurikulunun "fannin mazmunu blokunun" "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi" kimi formula edilmasini va onun aktual tadqiqat mövzusu olmasini iddia edirik.
T9dqiqat materiallari 9sasinda formala§dmlmi§ ümumifo§m9forin interpretasiyasi.
Malumdur ki, XXI asrda ham camiyyatin, ham da onun har bir üzvünün ya§amasinda va inki§afinda ba§lica dayar yaradici, özünüinki§afetdiran §axsiyyatdir.[12; 16] Tahsil da dayman dünyanin realliqlarindan kanarda mövcud ola bilmaz. Müasir psixologiya mahz u§agin yaradiciliq imkanlarinin üza 9ixaril masi va hayata ke9irilmasi ü9ün alveri§li §araitin yaradilmasini tahsilin ba§lica maqsadi sayir [4; 290-292]. Odur ki, müasir zaman kasiyinda ba§lica dayar yaradici, özünü inki§afetdiran §axsiyyat oldugundan, tahsil prosesi u§aqda mahz yaradiciliq, özünü inki§af qabiliyyatlari formala§dirmalidir. Bu da öz növbasinda a§agida göstarilan faalliga, darketmak talabatina va qabiliyyatlarina asaslanir: 1) mantiqi dü§ünma; 2) atraf alamin cisim va hadisalarina tanqidi yana§ma; 3) müstaqil olaraq qarar9ixarma; 4) atrafda olanlari yaradici süratda dayi§ma; 5) biliklari müstaqil aldaetma; 6) praktiki problemlari halletma; 7) §axsiyyatin inki§afina dair yeni maqsadlar qar§iya qoyma.
Söylanilanlara ragman, ümumi tahsili ba§a vurmu§ §agird a§agidakilari bacarmalidir: dinladiyi va oxudugu müxtalif üslub va janrda olan matnlari tahlil etmayi, onlarin mazmununu yigcam, ham da qisman geni§ formada ba§qasina 9atdirmagi; nitqin monoloq va dialoq formalarindan istifada etmayi; plan, tezis, icmal tartib etmayi, layiha, ray hazirlamagi; nümunalar va dalillar vasitasila fikirlarini mantiqi cahatdan asaslandirmagi, müxtalif fikirlarda ifada olunan ba§lica maqamlari ümumila§dirmayi; hesablamalar va proqramla§dirma aparmagi, riyazi dildan istifada etmayi, alqoritmlar qurmagi, ehtimallar irali sürmayi; atraf alami dark etmak ü9ün mü§ahida, öl9ma, hesablama, tacrüba, qiymatlandirma üsul va vasitalarindan istifada etmayi; tabiatdaki asas qanunauygunluqlarin mahiyyatini va onlarin qar§iliqli alaqasini izah etmayi; müxtalif fakt, mülahiza va dalillari müqayisa, tasnif va taqdim etmayi; talim prosesinda yaradiciliq talab edan i§lari müstaqil yerina yetirmayi; talim tap§iriqlarini yerina yetirmak ü9ün müxtalif informasiya manbalarindan istifada etmayi; öz imkanlarini, meyl va maragini §üurlu olaraq müayyan etmayi, iradi va qeyri-iradi keyfiyyatlarini nümayi§ etdirmayi; gördüyü i§larin naticalarini qiymatlandirmayi; ictimai davrani§, habela müvafiq tahlükasizlik va tibbi-gigiyena qaydalarina, saglam hayat tarzi normalarina amal etmayi; milli, axlaqi-manavi, hüquqi, estetik dayarlara, vatanda§liq mövqeyina, liderlik keyfiyyatlarina malik oldugunu nümayi§ etdirmayi; problemlarin hallinda birga faaliyyat göstarmayi, kollektiv i§ prosesinda özünün va ba§qalarinin faaliyyatini qiymatlandirmayi; xarici dilda ünsiyyat qurmagi va saira.
Ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin sadalanan bacariqlari - ümumi talim naticalari ümumtahsil maktablarinda tadris olunan bütün fanlarin (o cümladan riyaziyyatin) tadrisi prosesinda hadaflanan naticalarin sintezi, dialektik vahidla§masi kimi formala§ir.
Danilmazdir ki, riyaziyyat müalliminin ümumi tahsilin qar§isina qoyulmu§ vazifalari (gözlanilan ümumi naticalari) dürüst §akilda bilmasi xüsusi önam da§iyir. Ancaq bu, masalanin bir tarafidir va tadris prosesi ila bagli faaliyyatin naticayönali§li sistema salinmasi ü9ün garakdir. Bela ki, maqsad
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
faaliyyatin sistemyaradici komponentidir. Bununla yana§i, maqsadin haraki hala galmasi ^ün talim prosesinin hansi mazmunda, hansi strategiya asasinda, hansi qiymatlandirma mexanizmlarina dayanaraq hayata keçirilmasi da olduqca mühüm ahamiyyata malikdir. "Ümumi tahsilin pillalari üzra talimin yeni zaruri minimumu, bilik haddi, fann üzra ümumi talim naticalari va qazanilacaq bacariqlarin avvalcadan ümumi tahsilin ayri-ayri pillalarinda alda olunacaq talim naticalari ila alaqalandirilmasi tahsilin an vacib problemlarindan biri hesab olunur"[9;71]. Müallim talim prosesi ila bagli bütün suallara ham nazari, ham da amali cavab tapmagi bacarmalidir. O bilmalidir ki, fasilitatoru oldugu prosesda hansi modeldan istifada edir va bu mode lin hansi maxsusi xüsusiyyatlari vardir. Bu model ananavi modellarin hansi üstün maziyyatlarini özünda camla§dirmi§dir (unudulmamalidir ki, yenilik köhnanin tamamila inkari deyildir, bela inkar xeyirdan çox ziyan gatira bilar) va real pedaqoji prosesa hansi ugurlari vad edir. Söyladiklarimizi asas götürarak ümumila§ma edirik ki, hazirda ümumtahsil maktablarinda tatbiq olunan "talim prosesi ila bagli bütün faaliyyatlarin samarali taçkilina, maqsadyönlü va ardicil hayata keçirilmasina imkan yaradan konseptual sadd kimi dark olunan"[5;228-229] tahsil proqraminin (kurikulumun) asas xüsusiyyatlarinin "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasni vermak ümumi i§in xeyrina olar.
Müallim tahsil proqraminin reallaçdirilmasinda "imkandaçiyiciliq funksiyasi" nin subyektlarindan biridir. Onun sözügedan proqramin mahiyyatina nüfuzetma saviyyasi faaliyyatinin samaraliliyina §artlandirici tasir edir. Odur ki, ham proqramin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktik faaliyyatinda "sistem-struktur yana§ma"ya istinad etmasi ahamiyyatlidir, bizi bu qanaata tadqiqat materiallarinin va i§ tacrübamizin tahlili gatirir.
Burada vurgulamaq yerina dü§ar ki, sistemin mahiyyati onun strukturu ila funksiyasi, yani elementlarin va onlarin davraniçinin alaqalarinin xarakteri ila, obyektin §araitla alaqasinin spesifikliyi ila müayyan edilir. Sistemi ta§kil edan elementlari, bunlarin qarçiliqli tasirini öyranmadan buradaki davamli, mühüm va zaruri alaqalari ayird etmak mümkün olmur. Elementlarin bela davamli, mühüm va zaruri olan qarçiliqli tasiri mahz sistemin strukturunu saciyyalandirir. Struktur elementlarin alaqalari qanunu, sistemin invarianti kimi çixi§ edir. Elementlarin, bunlarin amala gatirdiyi bütövla, tamla alaqasini öyranmadan, açmadan ham sistemin funksiyasi, ham da har bir elementin tama nazaran funksiyalari kölgada qalir. Tam anlayiçi sistema nazaran manalanir, o sistemin taçkilatlanmasidir. Har bir sistemin özünamaxsus strukturu va bu strukturun daçiyici oldugu funksiyasi var. Sistema onun struktur va funksiyasinin vahdatindan ibarat tam kimi baxila bilar. Sistemlar bir-birindan takca struktur va funksiyalarina göra deyil, ham da baçlica olaraq struktur ila funksiyanin vahdatinin necaliyi, bu vahdatin xarakteri ila farqlanirlar.
Tahsil proqrami (kurikulum) dövlat tahsil standartlarina uygun ayri-ayri tahsil pillalari va saviyyalari üzra tahsilin mazmununu va manimsanilma qaydala rini müayyan edir [6; 106-107]. Tahsil proqramina tadris plani, fanlar üzra tadris proqramlari, metodik taminatla bagli tövsiyalar, qiymatlandirma va digar müvafiq tahsil texnologiyalari daxildir[5;173]. Tahsil kurikulumlari xarakterina göra iki yera ayrilir: fanyönümlü va §axsiyyatyönümlü
Fanyönümlü kurikulumlar mazmun etibari ila elm sahasini, onun mükammal anlayiçlar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayiçlarin manimsanilmasina istiqamatlandirilir. §axsiyyatyönümlü kurikulumlar bilavasita hayati bacariq va vardiçlara üstünlük verilmasi ila farqlanir. "Kurikulumun "§axsiyyatyönümlülük", "§agirdyönümlülük" va "naticayönümlülük" yanaçmalari talim prosesinin marka zinda §agirdin olmasini göstarir"[11]. Bu yanaçmalar, xüsusan, talim maqsadlarinin yaziliçinda aks olunur. Kurikulumun vurgulanan xüsusiyyatlarinin talim-tarbiya prosesinda böyük faydasi var: talim-tarbiya prosesini daha samarali edir, tacrüba yönümlü bacariqlar formalaçdlirmaga imkan yaradir. Bununla alaqadar müallimin qarçisinda yeni talablar qoyulur [1; 174].
Bu yanaçmanin asas komponentlari har bir §agirdin faaliyyatinin, o cümladan, öyranma faaliyyatinin unikalliginin taninmasidir. §axsiyyatyönümlü tahsilda §agird - bütün talim prosesinin markazi fiquru kimi çixi§ edir, müallim çagirdin fardi inkiçafinda bir baladçi, kömakçi kimi faaliyyat göstarir. Burada müallimin vazifasi biliklari çatdirmaq deyil, §agird üçün onun öz potensial
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
imkanlarina muvafiq oyranma texnologiyasini tamin edan muhitin ta§kilindan ibaratdir. §axsiyyatyonumluluk - tahsilalanin idraki, unsiyyat va psixomotor faaliyyatlari asasinda hayati bacariqlarini inki§af etdirmakla onlarda milli va ba§ari dayarlarin formala§dirilmasidir. §agirdyonumluluk- tahsil sahasinda faaliyyatlarin tahsilalanlarin manafeyina, maraq va talabatlarinin odanilmasina, istedad va qabiliyyatlarinin, potensial imkanlarinin inki§afina xidmat etmasidir. Naticayonumluluk-nazarda tutulan talim nailiyyatlarinin naticalar formasinda avvalcadan muayyan edilmasidir. Talabyonumluluk- fardin, camiyyatin va dovlatin dayman ehtiyac va talabatlarinin nazara alinmasidir.
Fann kurikulumlari: muxtalif bacariqlarin oyranilmasini nazarda tutan balansla§dirilmi§ va ahatali yana§mani ozunda saxlayir; talimin faal usullarindan istifada olunmaqla mazmun standartlarinin saviyyasina 9atmaga imkan yaradir; §agirdlarin bilik va anlayi§larinin daim qiymatlandirilmasini, tadris ili arzinda duzali§larin edilmasini nazarda tutur; §agirdlarin talima calb olunmasini, davamli tahsila hazirlanmasini va havaslandirilmasini tamin edir; §agirdlarin tahsil alarkan, biliklari qiymatlandirilarkan, savadlari artirilarkan muasir texnologiyalardan istifada edilmasini nazarda tutur; uygun talim resurslarina va inzibati yardima malik olur.[2; 158-161]
Fann kurikulumunun strukturunun blok-sxem formasini a§agidaki kimi tartib etmak olar[7;
38]:
Umumila§ma edarak soylamak olar ki, riyaziyyat kurikulumu umumtahsil maktablarinda riyaziyyat taliminin asas maqsadlarini tayin etmakla umumi talim naticalarina nail olmaq istiqamatinda butun faaliyyatlari aks etdiran va har bir §agirdin imkan va ehtiyaclarina yonaldilmi§ sanadlar toplusudur. Bu muallimlar, maktab rahbarlari, darslik mualliflari, valideynlar va geni§ ictimaiyyat u9un nazarda tutulmu§dur. Riyaziyyat kurikulumu darslik va tadris vasaitlarinin tartib edilmasi, tadris materiallarinin planla§dirilmasi, talim usullarinin muayyanla§ dirilmasi va muallim hazirliginin hayata ke9irilmasi u9un muvafiq talimatlar formasinda hazirlanacaq qaydalarin asasini
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ta§kil edir. Kurikulum naticayonumlu mazmun standartlari asasinda hazirlanmi§ va standartlarin manimsanilmasini tamin etmak u9un §agird nailiyyatlarindaki iralilayi§larin muntazam qiymatlandirilmasini nazarda tutur va mazmun standartlari muayyan edilarkan §agird nailiyyatlari uzra iralilayi§larin suratinin getdikca artirilmasini asas maqsad kimi qar§iya qoymaqla, §agirdlara gundalik hayatda lazim olan zaruri bacariqlarin a§ilanmasini on plana 9akir.
Mazmun standartlarinin muayyanla§dirilmasi prosesinda fann uzra asas talim naticalarinin (hesablama prosedur bacariqlari, idraki darketma va problemlarin halli) balansinin gozlanilmasi diqqat markazinda saxlanilir.
Bu kurikulum §agirdlarin "nayi bilmali" va "nayi bacarmali" oldugunu muayyanla§dirmak u9un asas talim naticalarini mazmun va faaliyyat xatlarinin qar§iliqli alaqasi vasitasila tadqim edir.[13]
"Giri§" blokuna daxil edilmi§ sanad umumtahsil maktablarinda tadris olunan fanlar sirasinda riyaziyyatin yerini muayyan etmakla yana§i, onun tadrisi qar§isinda qoyulan asas maqsadlari umumi §akilda muayyanla§dirmaya imkan verir, hansi ki, burada asas maqsadlar sirasina aid edilmi§dir: riyaziyyatin ger9akliyi tasviretma va darketma metodu olmasi barada tafakkur tarzi formala§dirmaq; riyaziyyatin umumba§ari madaniyyatin tarkib hissasi va camiyyatin inki§afinin harakatverici quvvasi olmasi haqqinda tasavvurlar yaratmaq; tahsili davam etdirmak, digar fanlari oyranmak, praktik faaliyyatda tatbiq maqsadila zaruri bilik, bacariq va vardi§lara yiyalanmak u9un real zamin yaratmaq
[3; 55].
Umumtahsil maktablarinda riyaziyyatin tadrisi vasitasila:1)ibtidai tahsil saaviyyasinda §agirdlarin hesab amallarini yerina yetirmalari, yazili va §ifahi hesablama alqoritmlarina yiyalanmalari, adadi ifadalari hesablamagi, matnli masalalari hall etmalari, ilkin ol9ma vardi§larina, faza va handasi tasavvurlara malik olmalari, verilmi§ malumatlari tasnif etmalari tamin olunur, onlarda riyazi biliklari gundalik hayatda tatbiq etmak vardi§lari formala§ir; 2)Orta tahsil saviyyasinda gundalik hayati problemlarin halli, digar muvafiq fanlarin oyranilmasi, profilli siniflarda tahsilin davam etdirilmasi, ba§qa formalarda orta tahsil almaq u9un zaruri riyazi biliklarin alda edilmasi, §agirdlarin intellektual inki§afina, ugurlu praktik faaliyyatina zamin yaradan tafakkur tarzi formala§ir, umumba§ari madaniyyatin uzvi hissasi kimi sivilizasiaynin va camiyyatin inki§afinda riyaziyyatin mustasna ahamiyyati haqqinda dolgun tasavvurlarin yaradilmasi, riyaziyyat sahasi uzra §agirdlarin oz ya§ haddina uygun muvafiq bacariqlar alda etmasi, muxtalif forma va mazmuna malik malumatlarin mantiqi cahatdan dark va tahlil edilmasi, hayatda tasadufi hadisalarin ehtimal xarakteri da§imasinin mahiyyatca ba§a du§ulmasi tamin olunur; 3)Tam orta tahsil saviyyasinda orta tahsil saviyyasinda muayyan olunmu§ faaliyyatlarin geni§landirilmasi va inki§af etdirilmasi yolu ila yeni anlayi§ va mahiyyatlarin, daha sistemli va tatbiqyonumlu praktik vardi§larin a§ilanmasi, riyazi dili inki§af etdirmakla nitqin zanginla§dirilmasi, galacak tahsil va pe§a faaliyyatinin davam etdirilmasina zamin yaradan riyazi biliklarin manimsanilmasi, alqoritm madaniyyatinin formala§dirilmasi tamin olunur.
Umumtahsil pillasini tamamlami§ §agirdin a§agidaki kimi umumi naticalarin subyektina 9evrilmasi nazarda tutulur: riyazi materiallara aid alqoritmlari yerina yetirir, real hayatda riyazi anlayi§ va dusturlardan istifada edir; xususi hallarin va tacrubalarin umumila§dirilmasina asasan kamiyyatlar arasindaki asililigi muayyanla§dirir va riyazi dilda ifada edir; cabri 9evrilmalardan va funksional asili liqlardan yaxin fanlarin oyranilmasinda va atraf alamin movcud qanuna uygunluqlarinin ara§dirilmasinda istifada edir; geni§landirilmi§ faza tasavvur larindan 9ertyoj, §akil va sxemlarin 9akilmasinda, atraf alamdaki a§yalarin tasvi rinda istifada edir; atraf alamdaki ehtimal va statistikanin qanunauygunluqlarinin movcudlugu haqqinda malumatlari izah edir, ehtimalin klassik modelina asasan hadisalarin ba§ vermasini proqnozla§dirir; ol9ma va hesablama vasitalarindan istifada edir, yazili va §ifahi amaliyyatlar aparir; muhakimalarini riyazi faktlarla asaslandirir va mantiqi naticalarini §arh edir, isbat olunmu§ hipotezi farziyyalardan farqlandirir [8; 64 ].
Mazmun xatti fann üzra ümumi talim naticalarinin realla§dirilamsini tamin etmak ûçûn müayyan edilan mazmunun zaruri hesab olunan hissasidir. Mazmun xatlari §agirdlarin öyranacayi mazmunu daha aydin tasvir etmak ûçûn müayyan olunur va onu sistemlaçdirmak maqsadi daçiyir.
Mövcud dünya tacrübasinin öyranilmasi va tahlili asasinda riyaziyyat taliminin açagidaki mazmun xatlari müayyan edilmi§dir: ödadlar va amallar; Cabr va funksiyalar; Handasa; Ôlçmalar; Statistika va ehtimal.
Har bir mazmun xattinin maxsusi alt mazmun xatlarini da farqlandirmak mümkündür. Alt mazmun xatlarinin cadval formasini bela tartib etmak olar[3; 65]:_
ödadlar va amallar U.edadlar 1.2.9mallar 1.3.Taxminetma va hesablamalar
Cabr va funksiyalar 2.1. Riyazi ifadalar 2.2. ödadi barabarsizlik va tanliklar 2.3. Asililiqlar
Handasa 3.1.Faza tasavvürlari 3.2. Handasi fiqurlar
ôlçmalar 4.1. Kamiyyatlar 4.2. Ö^ü vahidlari va alatlar
Statistika va ehtimal 5.1.Malumatlarin toplanmasi, içlanmasi va tahlili 5.2. Proqnozlaçdirma
Riyaziyyat fanninin mazmun xatlari yalniz kurikulumun quruluçunu tartib etmaya va bu halda mülahiza yürütmaya xidmat edir. Qeyd etmak lazimdir ki, fannin mazmununa daxil olan har hansi bir anlayiç va ya bacariqlar yalniz bir mazmun xatti çarçivasinda mahdudlaçmaya bilar. Mazmun xatlari müayyanla§dirar kan, nazarda tutulur ki, riyaziyyatin taliminda siniflar üzra onlarin har birina eyni daracada ahamiyyat verilacakdir.
Mazmun xatlari asasinda hazirlanmi§ kurikulum geni§ mazmun diapazonunu özünda aks etdirmalidir. inteqrativ §akilda tadris olunan bu geni§ mazmun imkan verir ki, §agirdlar müxtalif riyazi biliklarin bir-biri ila alaqasini takca riyaziyyat fanni daxilinda deyil, hamçinin digar fanlarda va real hayatda oldugunu da anlasinlar.
Elmi manbalarda vurgulanir ki, mazmun standarti-dövlatin tahsil alanin bilik va bacariq saviyyasina qoyulmu§ dövlat talabidir [3;468]. Riyaziyyat fanni üzra standartlar orta tahsil kursu çarçivasinda bütün §agirdlar üçün vacib olan mazmunu ahata edir, §agirdlarin riyazi qavrama qabiliyyatlarini, bilik va bacariqlarini tasvir edir, ölkada har bir §agirdin riyaziyyat sahasinda öyrana bilacayi va öyranmali oldugu masalalari müayyan edir, §agirdlari orta tahsilin sonraki pillasina hazirla yir.
Standartlarin mazmununun tayin edilmasina yeni yanaçmada nazarda tutulmuçdur ki, har bir standart müayyanla§dirilmi§ bir neça maqsaddan (alt standartdan) ibarat olur va müvafiq qaydada geniçlanan tutumla bütün siniflar boyu takrarlanir.
Riyaziyyat fanninin mazmun standartlari siniflar üzra sistemla§dirilmi§ va yuxarida göstarilan be§ mazmun xatti üzra tamsil olunmuçdur. Har bir standart maqsadi ibtidai, orta va tam orta tahsil saviyyalarina uygun müayyanla§dirilmi§ bir neça gözlanilan talim naticasini ahata edir. Standartlar tayin edilarkan asas hesablama va prosedur bacariqlari, idraki darketma va problemlarin halli kimi
qabiliyyatlarin balansi gözlanilmi§dir. Riyaziyyatin tadrisinin va manimsanilma sinin bu ^ tarkib hissasi bir-birindan tacrid olunmamiçdir, aksina, onlar bir-biri ila baglidir va bir-birini tamamlayir.
9sas standartin funksiyasi müayyan olunan talim naticalarini mazmun xatlari üzra ümumi çakilda izah etmakla baglidir. Alt standartlarin funksiyalarina aid edilir: talim maqsadlarinin daqiq müayyan olinmasi üçün etibarli zamin yaradir; talim strategiyalarinin düzgün seçilmasinda mühüm rol oynayir; talimda inteqrativliyi tamin edir; talimin mazmununun davamli inkiçafini tamin edir; sinif va fanlar üzra summativ qiymatlandirmanin aparilmasini tamin edir.
Qeyd olunmalidir ki, ümumi talim naticalarina nail olmaq ^ün baza bacariqlarinin va idraki darkertmanin inkiçaf etdirilmasinda riyazi mühakima istiqamati fundamental ahamiyyata malikdir. Riyazi mühakima vasitasila §agirdlar riyaziyyatin mazmununu manimsamaya nail olur va faaliyyatlarini problemlari hall etmaya, riyazi mühakimalar yürütmaya, riyazi alaqalari isbat etmaya, riyazi mühakimalarda i§tirak etmaya, riyazi alaqalari va modellari qurmaga va müxtalif üsullarla riyazi ideyalari taqdim etmaya yönaltmakla öyrandiklarini daha yaxçi qavrayir, riyazi biliklari daha uzun müddat yadda saxlayirlar. Standartlar tartib edilarkan onlarin har birinda riyazi proseslarin elementlari kimi faaliyyat yönümlü açagidaki be§ "faaliyyat xatlari"nin daxil edilmasi çox vacibdir: problemlarin halli; mühakimayürütma va isbatetma; ünsiyyatqurma; alaqalandirma; tatbiqetma.
Faaliyyat xatlari mazmun xatlarindan farqlanmakla yanaçi, onlarin har biri ila alaqalidir. Bu xatlar mazmun üzra biliklarin alda edilmasi va istifadasi yollarini müayyanla§dirmak, onlari tasvir etmak maqsadi daçiyir va çagirdlar tarafindan riyaziyyat fanninin ahamiyyatinin dark edilmasina, ona kompleks bacariqlarin toplusu kimi baxilmasina xidmat edir.
Çagird riyaziyyatdan manimsayacayi mazmuna müxtaif faaliyyatlar vasita sila nail ola bilar. O, faaliyyati zamani problemlari hall etmak ^ün mühakima yürüdür, riyazi takliflari isbat edir, riyazi masalalarin müzakirasinda i§tirak edir, alda etdiyi malumatlari alaqalandirir, ümumi riyazi model hazirlayib onu müxtalif yollarla taqdim edir. Mazmunun manimsanilmasi prosesinda çagird faaliyyatinin göstarilan marhalalari qazanilmiç bilik va bacariqlarin daha möhkam va uzun müddatli olmasini tamin edir. Faaliyyyat standartlari kurikulumun hayata keçiril masi üçün mazmun standartlarinin çagirdlara manimsadilmasini tamin edir. Har bir faaliyyat standartlari tahsil pillasinda nayin ahata olundugunu va mazmun standar tina nail olmaq ^ün müallimin rolunun nadan ibarat oldugunu ifada edir. Qeyd etmak lazimdir ki, har bir faaliyyat standarti bütün siniflarda istifada olunmaqla tahsil saviyyalari va siniflar üzra getdikca dayiçir. Ona göra da bu standartlarin ümumi §akilda qabul edilmasi alveriçlidir. Mazmun standartlarinin bilik va faaliyyat komponentlari, onlarin tasnifati beladir:
Kurikulum nazariyyaçilari standart tartibatçilarina kömak maqsadila tahsil ^ün yararli hesab edilan har üç taksonomiyanin (idraki, emosional, psixomotor) bütün marhalalarini ifada edan fellari müayyanla§dirmi§lar. Fellar bacariqlarin ifada edilmasinda çox mühüm göstaricidir. Fel bacarigin taksonomiyasinin hansi marhalasina aid oldugunu aks etdirir. Bunlari açagidaki kimi formula etmak olar [8; 41]:
idraki taksonomiya
Marhala Faaliyyat göstaricilari
Bilma Yadda saxlama, xatirlama, tanima, yada salma
Anlama izahetma, masalani bir ifada vasitasindan digar ifada vasitasina çevirma, öz sözlari ila tasviretma
Tatbiqetma Problemi halletma, müayyan naticalar alda etmak ^ün informasiyalari tatbiqetma
Tahliletma Bir yerda neca mövcud oldugunu göstarmak üçün parçalama, bölma, ünsiyyatin asasini taçkil edan strukturu tapma; motivlari müayyanladirma.
Sintezetma Ham çifahi formada, ham da fiziki obyekt ola bilan unikal (yegana, orjinal, ilkin) mahsulun yaradilmasi
Dayarlandirma Masala haqqinda mühüm qararlar çixarma; mübahisalari va ya fikir müxtalifliklarini halletma
Emosional taksonomiya
Marhala Faaliyyat göstaricilari
Maqbulsayma Çagird har hansi bir talim prosesinda i§tirak etmak üçün stimul laçdirilir. Bu standartlarda masalalar onu açyanin mövcudlu gunu anlamaqdan seçimli yanaçmaya qadar inkiçaf etdirir.
Reaksiyaverma Çagird talim prosesinda faal i§tirak edir, suallara cavab, hadi salara reaksiya verir. Bu standartlarda §agirdin zövq va maraq larinin axtarilmasi va faaliyyatda tatbiqi vurgulanir.
Dayarlandirma Çagirdin har hansi a§ya va ya hadisani dayarlandirmasina xidmat edir. Bu standartlar ba§ veranlara münasibatin tahlil edilmasi ^ün §arait yaradir.
Taçkiletma Çagirdin dünyagörü§ünün formalaçmasina xidmat edan standartlar bu marhalaya asaslanir.
Dayar va ya dayarlar sistemini xarakterinda aksetdirma Bu marhalada fard davraniçlarini nazaratda saxlayan va hayat tarzini müayyanla§diran dayarlar sistemina malikdir. Bu mazmun standartlari §agirdin §axsi, ictimai, emosional davraniçinin formalaçmasina yardimçi olur.
Psixomotor taksonomiya
Marhala Faaliyyat göstaricilari
Hiss etmak Faaliyyat hayata keçirilmazdan avval manavi durumu nizamlanir
Hazir olmaq Xüsusi növ harakatlarin icra edilmasina hazirliq marhalasidir
Banzatmak Kompleks vardiçlarin taliminin ilkin marhalasinda istifada edilir.
Mexanizm Faaliyyatin icrasi zamani özüna inam nümayi§ etdirir.
Mükammal icra Mükammal vardiçlar kimi formala§mi§ mürakkab faaliyyatlar nümayi§ etdirir.
Uygunlaçma Problemli situasiyani nazaratda saxlamaq maqsadi ila va ya xüsusi talablara uygunlaçmaq ^ün fard öz davraniçinda dayiçikliklar edir.
Yaradiciliq Xüsusi situasiya va ya problemin hallina cavab veran yeni növ faaliyyat yaranir.
Taksonomiyalar talimi daha ardicil va samarali qurmaga zamin yaradir. Taksonomiyalar talim prosesinda böyük rol oynayir. Bunlar açagidaki imkanlari yaradir: talim maqsadlarini düzgün müayyanla§dirmak; problemlari düzgün müayyanla§dirmak va çagirdlar üçün tapçiriqlari tartib etmak; qoyulmuç maqsadlara uygun qiymatlandirma vasitalari seçmak; talim naticalarina asaslanaraq refleksiyani düzgün keçirmak; bu va ya digar materialin öyranilmasinda çagirdlarin hansi çatinliklarla qar§ila§diqlarini müayyan etmak.
Tahsil prosesinda çagirdlarin qazanib gündalik hayatlarinda tatbiq eda bilacaklari bilik, bacariq va vardiçlarin formalaçdirilmasi ham bu fanlarin, ham da onlarin ahata etdiklari mövzularin alaqali-inteqrativ çakilda tadrisini talab edir. inteqrasiya - müayyan tahsil sistemi çarçivasinda çagirdlarin tafakküründa dünyanin bütöv va bölünmaz obrazini formalaçdirmaq, onlari inkiçafa, özünüinki§afa istiqamatlandirmak maqsadila talimin bütün mazmun komponentlari arasinda struktur alaqalari qurmaq va onlari sistemlaçdirmakdir. Özlüyünda bu proses atraf alami ayri-ayri aspektlardan öyranan elmlar vasitasila dünyanin bütöv va tam obrazinin yaranmasina xidmat edir.
Müasir dünyada süratla gedan sosial, madani va texnoloji dayiçikliklar qlobal dü§ünma tarzinin ahamiyyatini xeyli artirir. Bela olan halda talim prosesinda §agirdlara ayri-ayri fanlar üzra verilan bilik va bacariqlarin passiv istehlakçisi deyil, aksina, atraf alamin dark edilmasina yaradici tafakkürla münasibat baslayan subyektlar kimi yanaçilmasina gatirib çixarir. Bu isa o zaman mümkündür ki, tahsil pillalarinda öyranilan fanlar va onlarin ahata etdiyi mövzular ayri-ayri deyil, alaqali-inteqrativ §akilda tadris olunsun.
Mövcud dünya tacrübasi göstarir ki, talim prosesinda müxtalif inteqrasiya üsullarindan istifada etmadan heç bir fannin, o cümladan atraf alamin miqdar va forma münasibatlarini öyranan riyaziyyatin tadrisinda istanilan (arzuolunan) naticani alda etmak mümkün deyil. Bela ki, talimin stimullaçdirilmasinda, çagirdlarin faalliginin tamin edilmasinda, nazarda tutulan mazmunun atrafli manimsadilmasinda va §agirdlarin elmi dünyagörü§ünün formalaçdirilmasinda inteqrasiyanin rolu inkarolunmazdir.
Ümumiyyatla, inteqrasiya talimin mazmun komponentlarinin struktur alaqalar asasinda sistemlaçdirilmasidir va tahsil sahasinda inteqrasiyanin bir neça növü tatbiq edilir.
Fandaxili inteqrasiya - har bir fann üzra anlayi§, bilik va bacariqlarin alaqalandirilmasini nazarda tutur. Bu növ inteqrasiya tadris materialini ayri-ayri tadris vahidlarinda camlaçdirmakla, fannin mazmun strukturunu müayyan edir. Bununla da mazmunun informasiya cahatdan tutumlu olmasi, §agirdlarda daha ahatali bacariqlarin formalaçdirilmasi tamin olunur. Riyaziyyatin tadrisinda fandaxili inteqrasiya geni§ tatbiq edilir, konsentrik prinsipa (ibtidai siniflarda) va spiralvari quruluça malikdir. Fandaxili inteqrasiya ham üfüqi, ham da §aquli olur. Üfüqi inteqrasiya fann üzra mazmun xatlarini alaqalandirmakla, müvafiq mazmun standartlarinin müayyan tadris vahidlarinda ifada olunmasini tamin edir. §aquli inteqrasiya sinifdan-sinifa tadrican darinlaçan va geniçlanan mazmun xatlari arasinda varisliyi tamin edir.
Fanlararasi inteqrasiya - bir neça fannin ahata etdiyi ortaq anlayi§, bilik va bacariqlarin sintezi olmaqla, bir fanna aid anlayiçlarin va metodlarin digar bir fannin öyranilmasinda istifadasini nazarada tutur. Bu zaman müxtalif fanlara aid, lakin bir-birini tamamlayan, o cümladan ox§ar olan mövzularin tadrisi müayyan çarçivaya salinir. Odur ki, müxtalif fanlar va mövzular arasindaki alaqalarin müayyanla§dirilmasi, bu alaqalarin fanlararasi anlayiç va bacariqlarin formalaçdiril masinda yaradiciliqla istifada olunmasi mühüm ahamiyyat kasb edir.
T9dqiqat i§inin elmi yeniliyi vd пэ&п 9h9miyy9ti. 1) Riyaziyyat fann kuriku lumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli dialektikanin mühüm qolu kimi formala§mi§ "sistem-struktur" yanaçma metodunun tatbiqinin ahamiyyatliliyi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
tadqiqatçilarin diqqatina çatdirilmi§dir; 2)"Ümumtahsil pillasinda riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda i§lanilmasi probleminin hallini §artlandiran idrak masalalarindan birinin halli - "Riyaziyyat fannin mazmunu blokunun" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" taqdim olunmuçdur.
T9dqiqat i§inin praktik 9h9miyy9ti. Ümid edirik ki, Ümumtahsil pillasinda tatbiq edilan riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini §artlandiran mühüm idrak masalalarindan birinin hallinin-"Riyaziyyat fannin mazmunu blokunun" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi"nin taqdim olunmasi Riyaziyyat fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanli§liqlarin aradan qaldirilmasi mühitinin formalaçmasina müsbat tasir edacakdir.
N3tic3. 1) Har hansi gerçak var olanin dark olunma saviyyasi adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina müayyanedici tasir göstarir. 2) Ümum tahsil pillasinda Riyaziyyat fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliy yatinda yanli§liqlara yol verilmasi riyaziyyatin tadrisi prosesinin samaralilik saviy yasina manfi tasir edir; 3) Riyaziyyat fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanli§liqlarin asasinda bir sabablarla yanaçi, ham da riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi dayanir; 4) "Sistem-struktur yanaçma" istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur; 5) Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "sistem-struktur yanaçma" dialektik metodundan nazari va texnoloji istiqamatlar da istifada olunmamiçdir; 6) Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açil masi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "boçlugun" §art landirdiyi yanliçligin tazahürlarina asas yaradan problemin hallina yönalan idrak masalalalarindan biri "Ümumtahsil pillasinda riyaziyyat fann kurikulumunun "fannin mazmunu blokunun" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" dir va bu istiqamatda taqdim olunan tadqiqat ümumila§mamiz riyaziyyatin tadrisi prosesina fayda verir.
9D9BÎYYAT
1.Abbasov A.N., Mammadzada R.R., Mammadli L. A. Pedaqogika: Müntaxabat (Ali tahsil müssisalari üçün dars vasaiti). Baki: "Mütarcim", 2021.
2.Abbasov Э.М., Cavadov i.A., ibadova B.O., Quliyeva K.R., Sultanova i.N., Cavadova S.E. Kurikulum baladçisi: izahlar va tatbiqlar. Baki: Elm va tahsil", 2019.
3.3hmadov A., ö.Abbasov. Ümumtahsil maktablarinin I-IV siniflari üçün fann kurikulumlari. Baki: "Tahsil", 2008.
4.9lizada Э.Э. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: "Pedaqogika",
2004.
5.ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair oçerklar. Baki; "Mütarcim", 1998.
6.ibrahimov F.N. Ümumtahsil maktablarinda riyaziyyatin kurikulum modelina asaslanan tadrisi metodikasi (Dars vasaiti). Baki:"Mütarcim", 2016.
7.ibrahimov F.N.Orta ümumtahsil maktablarinda riyazi tahsilin falsafasi, didaktikasi, hayata keçirilma texnologiyasi(Dars vasaiti) .Baki: "Mütarcim", 2018.
8.Karimov Y.§. Kurikulum islahati tahsilimizin asasidir. //ibtidai maktab va maktabaqadar tarbiya, 2008, №1.
9.Qasimova L.N., Mirzayeva Ç.Î. Azarbaycan tahsilinda kurikulum konsepsiyasi(Dars vasaiti). Baki, "Elm va tahsil", 2016.
10.Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptua problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010.
11.Mirzacanzada A. X. ixtisasa giri§ (Dars vasaiti). Baki: Baki Universiteti Naçriyyati,
1990.
12.Veysova Z. Faal/interaktiv talim.(Müallimlar ^ün vasait). Baki, 2007.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
