CC BY
21УДК 37.013
T3HSÍLÍN KEYFÍYY9TÍNÍN YÜKS9LDÍLM9SÍND9 ÍNNOVASÍYALARIN
9H9MÍYY9TÍ
QULÍYEV 9DAL9T FÍRÍDUN OGLU
ADPU,9mayin texnologiyasi kafedrasinin ba§ müallimi, Baki,Azarbaycan
SaM9DOV YAQUB ABBASQULU OGLU
ADPU-nun Agcabadi filialinin dosenti
Annotasiya: Tahsilda innovasiya dedikdd müxtdlif yenilikldrin tdlim-tdrbiydnin maqsad, mazmun, metod vd formalarina tatbiqi, tahsilin iqtisadiyyati, ta§kili vd idara edilmdsindd pedaqoq vd tdhsilalanin mü§tarak fdaliyydtldrinin yeni biliklar asasinda ta§kili nazarda tutulur. Tahsilda innovasiyalar olka va ya regional saviyyada, tahsil islahatlari va ya müayyan maqsadli inki§af proqramlari gargivasinda, markazla§dirilmi§ formada va ya tahsil müassisasinin (TM) ta§abbüsü ila lokal formada hayata kegirila bilar. Bu zaman pilot layiha gargivasinda eksperimental faaliyyat ta§kil edila bilar. Tabii ki, bütün bu proseslar hüquqi-normativ baza asasinda realla§malidir.
Maqalada tahsil innovasiyalarinin idara edilmasindan dani§ilarkan, tahsilpillasini xüsusi olaraq qeyd etmirik. Qünki müxtalif saviyyali tahsil müassisalarinda innovasion proseslarin metodoloji baximdan ümumi cahatlari goxdur.
Bu sababdan maqaladaki ideyalar faktiki olaraq tahsilin istanilan saviyyasi ügün ahamiyyatli ola bilar.
Agar sozlar: innovasiya, pedaqojiproses, pedaqoji texnologiyalar, tahsil, talim, tarbiya
innovasiya - yeniliyin mazmunu va realla§masidir. innovasiya anlayi§ina galdikda (ingilisca "innovation"-sózündan gótürülüb, manasi "yenilik" demakdir) geni§ manada bu sóz talim, tahsil-tarbiya i§inin ta§kili, samaraliliyi va alda olunan naticalarini yax§ila§dirmaq ü9ün pedaqoji prosesa tatbiq olunan yenilik kimi ba§a dü§ülür. innovasiya, yani yenilik pedaqoji sistemin daxili ehtiyyatlari hesabina (in-daxili demakdir) [1] hayata ke^rilir.
"innovasiya" va "yenilik" anlayi§lari pedaqoji prosesda eyni manada i§ladilir. Bu zaman innovasiya yeninin yaradilmasi va tatbiqi prosesini ózünda aks etdirmakla kifayatlanmayarak elmi, texniki, iqtisadi va idaraetma sahalarini da ahata etmakla olduqca mürakkab intellektual sistema 9evrilir. Geni§ manada innovasiya dedikda isa yeniliklarin samarali §akilda istifadasi nazarda tutulur. innovasiyani yaradan va tatbiq edan insanlara innovator deyirlar. "innovasiya" va "yenilik" anlayi§lari pedaqoji prosesda eyni manada i§ladilir. Bu zaman innovasiya yeninin yaradilmasi va tatbiqi prosesini ózünda aks etdirmakla kifayatlanmayarak elmi, texniki, iqtisadi va idaraetma sahalarini da ahata etmakla olduqca mürakkab intellektual sistema 9evrilir. Geni§ manada innovasiya dedikda isa yeniliklarin samarali §akilda istifadasi nazarda tutulur. innovasiyani yaradan va tatbiq edan insanlara innovator deyirlar.
XXI asrin talablari ananaviliyin ugurlarinin qorunub saxlanilmasi §arti ila tahsilda innovasiyalarin, yani yeni pedaqoji texnologiyalarin da tatbiqini zaruri etdi. Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham 3liyev Azarbaycan Dóvlat Neft Akademiyasinin 90 illik yubileyina hasr olunmu§ marasimdaki 9ixi§inda demi§dir: "Biz inki§af etmi§ ólkalarin tacrübasini bilirik va górürük ki, o ólkalar, sózün asl manasinda, inki§af edir ki, orada tahsilin saviyyasi yüksakdir. Biz 9ali§iriq ki, Azarbaycanda bu sahaya daim diqqat góstarilsin, praktiki tadbirlar górülsün, ham tahsil sisteminin maddi-texniki bazasi güclansin, eyni zamanda va an ónamlisi tahsilin keyfiyyati artsin. Ham orta, ham da ali maktablarda bu proses ardicilliqla, vahid sistem §aklinda aparilmalidir va aparilir" [2]. innovasiyalarin obyekti a§agidaki problemlardir:
1) talim va tarbiya faaliyyatinin motivasiyasini (óyranmaya, oxumaga olan maragi) neca yüksaltmak;
2) darsda öyranilan materialin hacmini neca artirmaq;
3) talimin süratini neca artirmaq;
4) vaxt itkisini neca aradan qaldirmaq va s. [1].
Müasir tahsilda gedan qlobal proseslarin saciyyavi xüsusiyyati onun fasilasiz va yüksaik modernla§dirilmasidir. Ona göra da, pedaqoji prosesda ba§ veran dayi§ikliklar bir-birila qar§iliqli alaqada olan a§agidaki mazmunu özünda aks etdirir:
1. §agirdlar;
2. müallimlar;
3. talim va tarbiyanin ümumi va xüsusi maqsadlari;
4. talim va tarbiyanin mazmunu;
5. talimin texniki vasitalari;
6. talim-tarbiya va tahsil i§inin ta§kili formalari;
7. talim-tarbiya va tahsil prosesinin idara olunmasi;
8. talim-tarbiya va tahsil prosesinin texnologiyasi;
9. talim-tarbiya va tahsil prosesinin naticalari; [3, 45-46].
Har bir sistemin müvaffaqiyyatla i§lamasi ü9ün onun bütün tarkib hissalarinin qar§iliqli alaqasi tamin edilmalidir[4, 43]. Bununla bela, dünya tacrübasinin öyranilmasi da tahsilda innovasiyalarin ugurlu tatbiqinda ba§lica amil kimi dayarlandirilmalidir. Mahz bu baximdan qloballa§an dünya realliqlari da müallimlardan xüsusi sari§ta va bacariqlar talab edir. Tadrisda daim ugurlar qazanmaq ü9ün müallim axtari§lar aparmali, öz üzarinda i§lamali va tahsil texnologiyalarindan yaradici istifada etmayi bacarmalidir [5].
Har bir innovasiya, yenilik, yeniliyin tatbiqi öz inki§afi prosesinda müayyan marhalalar ke9ir: ideyanin yaranmasi, maqsadin formala§masi, yeni ideyanin konkretla§masi (formala§masi), yeniliyin realla§dirilmasi, yayilmasi, yeniliyin "adila§masi", "köhnalmasi" va s.
innovasion rejimda talim-tarbiya prosesinin bütün i§tirak9ilarinin - müallim va §agirdlarin faal §axsi özünütayin prosesi gedir. Bu, onlarin qar§iliqli münasibatlarinin xarakterinda da öz aksini tapir. Müallimlar yeni texnologiyalardan istifada etmakla darslari daha maraqli edan, §agirdlari, asasan, saglam mühakimalar irali sürmaya, sonradan real hayata tatbiq edacaklari mazmunu ba§a dü§maya yardim edan mühüm vasitalara 9evira bilarlar. Demali, yeni talim metodlari tahsilin mazmununu daha yax§i manimsamak va §agirdlarin müstaqil cavab vermak maqsadi ila talab olunan tafakkür prosesini inki§af etdirmak ü9ün 9ox faydalidir [6,s. 624]. Yaradici (konstruktiv) mühitin tamin edilmasi ü9ün müallim a§agidakilara amal etmalidir:
- bilik vermak yox, biliyi alda etmaya havas yaratmali;
- hazir cavabli suallar yox, problemli suallar vermali; [7 ]
- öyrananin galacak inki§afini tamin etmali ;
- informasiya vermakdansa, öyranani biliklarin alda edilmasi prosesina calb etmali;
- öyranma prosesini düzgün planla§dirmali [6,s. 625-626].
Ara§dirmalar göstarir ki, yeni talim texnologiyalari a§agidaki prinsiplara asaslandiqda §agirdlarin yaradiciliq qabiliyyatini inki§afinda mühüm dayi§ikliklar ba§ verir:
- tafakkürün inki§afina sabab olacaq konstruktivizma;
- §agirdlarin sosial inki§afina sabab olacaq kooperativ talima;
- biliklarin müstaqil alda edilmasi ü9ün §araitin yaradilmasina;
- bilik va bacariqlarin müstaqil §akilda alda edilmasina;
- müallimin ta§kilat9i, koordinator, bazi hallarda arbitr rolunda 9ixi§ etmasina [6,s. 625]. Yeni talim texnologiyalarinin üstün cahatlarini prof. ö.ö.Agayev bela qiymatlandirir: "...dars tam faalliq §araitinda ke9ir, takca müallim deyil, §agirdlar da yaradiciliq axtari§inda olurlar, müstaqil dü§ünca tarzi formala§ir, ta§abbüskarliq, yeniliya meyllilik güclanir" .
Müasir maktab praktikasinda talimla bagli a§agidaki yeni (müasir) tahsil texnologiyalarindan daha 9ox istifada olunmasi maqsadauygun hesab edilir:
1.Problemli talima texnologiyasi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
2. inki§afetdirici talim texnologiyasi.
3.Dialoqlu-diskussiyali talim texnologiyasi.
4.interaktiv talim texnologiyasi.
5.Oyunlarla mü§ayiat olunan talim texnologiyasi.
6.Blok sistemi ila taçkil olunan modul talim texnologiyasi.
7. istinad konspekti va siqnallarla aparilan talim texnologiyasi.
8.Qabaqlayici talim texnologiyasi.
9.Kollektiv talim texnologiyasi.
10.Diferensial talim texnologiyasi [7].
Tadris prosesinda talimin keyfiyyatinin artirilmasi maqsadila tatbiq olunan interaktiv metodlarindan istifada zamani iKT va digar vasitalar ahamiyyatli rol oynayir. informasiya-kommunikasiya texnologiyalarinin tadris prosesina tatbiqi müxtalif dars formalarinin hayata keçirilmasina va onlarin istifada olunmasi ûçûn pedaqoji çartlarin formalaçdirilmasina imkan vermi§dir. Bela ki, tatbiq edan müallimin bu saha üzra müayyan bacariq va vardiçlarinnin olmasi, internet resurslarina va multimedia vasitalarina uygun olan tahsil çaraitinin yaradilmasi, tadris olunan fannin(va ya mövzunun) mazmununun müfassal çakilda çatdirilmasina nail olunmasi an zaruri talablardandir [8].
Tacrüba göstarir ki, tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasinda ananavi va faal/interaktiv talim metodlarindan alaqali çakilda istifada olduqca samarali naticalar verir. Bununla yanaçi, yeni talim texnologiyalarinin tatbiqi, ham tahsilin inkiçafi üzra Dövlat Strategiyasina, ham da fann kurikulumun talablarina uygun olaraq tatbiq edilan mühüm yenilikdir. Bu istiqamatda müallimlarin da üzarina olduqca masul vazifalar dü§ür. Müallimlar da öz növbasinda yeni tahsil texnologiyalarindan istifada zamani darslari daha maraqli edan, §agirdlari asasan, saglam mühakimalar irali sürmaya yönaldan üsul va vasitalara daha çox üstünlük vermalidir. Göründüyü kimi, Azarbaycan Respublikasinin Tahsil Qanunnda nazarda tutulan yeni texnologiyalarin tahsil sistemimiza tatbiqi mantiqi tafakküra asaslanan talim keyfiyyatinin yüksaldilmasinda olduqca samarali üsuldur va tahsilimizin da keyfiyyatca yeni marahalaya qaldirilmasinda ahamiyyatli rolu danilmazdi.
9D9BIYYAT
1.Pedaqoji innovasiyalar - Darslik Azarbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyinin 14. 12. 2011-ci il tarixli, 2062 №-li amri ila tasdiq edilmiçdir. - (elektron resrurs). Link:- https://azkurs. org/ -derslik azerbaycan -respublikas-tehsil- nazirliyinin-14-12-2011.html?page=17
2.Tahsida innovasiyalar- (elektron resrurs). Link: http: //tehsilmilletingeleceyidir. blogspot.com /p/ thsild-innovasiyalar.html
3.Nazarov A. Müasir talim texnologiyalari (Mühazira xülasalari). Dars vasaiti. ADPU-naçriyyati. Baki- 2012.
4. Veysova Z. Faal/ interaktiv talim: müallimlar ^ün dars vasaiti. UNiCEF. Baki, 2007.
5. Mustafayev O. "Saglam raqabat va innovativ faaliyyat". "Azarbaycan müallimi" qazeti8., 03 sentyabr 2021-ci il.
6. ibrahimov F., Hüseynzada R. Pedaqgika. 2 cildda. I cild. - Baki, Mütarcim, 2012.
7. Hasanli B. Yeni talim texnologiyalari. 9makda§liq, layihalar. Modul texnologiyasi(elektron resrurs). Link: http://bilaledebiyyattedrisi.blogspot.com/2018/10/yeni-tlim-texnologiyalar-mkdaslq.html
8. Camiyeva S. Yeni talim metod va texnologiyalarin va iKT -dan istifada talim-tarbiya keyfiyyatini axtaran vasita kimi (elektron resrurs). Maktab gu§asi jurnali. Link: https://mektebgushesi.az/2016/10/06/yeni- talim-metod-va-texnologiyalarin-va-ikt-dan - - istifada-talim-tarbiya-keyfiyyatini-axtaran-vasita-kimi
