ÜMUMTƏHSİL PİLLƏSİNDƏ TEXNOLOGİYA FƏNN KURİKULUMUNUN “TƏLİM STRATEGİYALARI BLOKU ELEMENTLƏRİ”NİN “SİSTEM-STRUKTUR” YANAŞMA ƏSASINDA İNTERPRETASİYASI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

UOT 37.01

ÜMUMT9HSÍL PÍLL9SÍND9 TEXNOLOGÍYA F9NN KURÍKULUMUNUN "T9LÍM STRATEGÍYALARI BLOKU ELEMENTL9RÍ"NÍN "SÍSTEM-STRUKTUR" YANA§MA

9SASINDA ÍNTERPRETASÍYASI

FÍR9DUN NADÍR OGLU ÍBRAHÍMOV

ADPU-nun §aki filiali, pedaqoji elmlar doktoru, professor https: //orcid org/0000-0002-0775-1048

ÍBRAHÍMOVA SEVÍL F9RRUX QIZI

ADPU-nun §aki filiali, amakdar müallim, ba§ müallim https://orcid.org/0000-0002-8944-3611

Xülas3. Mdqalddd kurikulum islahatinin Azdrbaycanda tahsilin hdyata kegirilmasinin XXI asrin gagri§larina adekvatligini tamin etmak, yaradici, ozünü inki§af etdiran §axsiyyat yeti^dirmak tdldbati ila §artlandiyi vurgulanir, ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin subyektina gevirmasi zaruri olan qabiliyydtldñn mündaracasi gostarilir.

Tadqiqat i§ininda tahsilveranin ham "Ümumi tahsil proqrami"mn mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktiki faaliyyatinda "sistem-struktur" yana^maya istinad etmasinin ahamiyyatliliyi, fannyonümlü kurikulumlarin mazmun etibari ila aidiyati elm sahasini, onun mükammal anlayi§lar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayi§larin manimsanilmasina istiqamatlandiyi diqqat markazina gakilir.

Maqalada ümumtahsil pillasinda Texnologiyafann kurikulumunun strukturunun "blok-sxem" formasinin "Talim stategiyalari" blokunda ozüna yer alan 1) pedaqojiprosesinprinsiplari, 2)fann üzra talimin planla§dirilmasi, 3)talimin ta^kilinda istifada olunan forma va üsullar, 4)mazmun standartlari ila bagli §arh va talimati gostari§brdan tahsilveranin real pedaqoji prosesin ta§kil va idara olunmasinda arzuolunan saviyyada faydalanmasi ügün sozügedan alt sistemlarin tabiatlarinin agilmasi maqsadini hadaflayan "sistem-struktur" dialektikyana§masi asasinda toplanmi§ dalillara adekvat aparilmi§ ümumila^malarin interpretasiyasi taqdim olunur.

Agarsozlar. Tahsilproqrami; kurikulum; fannkurikulumu; kurikulumun "blok-sxem"formasi; talim strategiyalari; tamliq; barabar imkanlar; dastaklayici mühit; tadris vahidi; tadris situasiyasi; tadqiqat suali; motivasiya; informasiya mübadilasi; refleksiya; i§ formalari; qruplarla i§; yaradici tatbiqetma.

Summary. The article emphasizes that the curriculum reform is conditioned by the need to ensure the adequacy of education implementation in Azerbaijan to the challenges of the XXI century, to cultivate a creative, self-developing personality, and indicates the content of abilities necessary to become the subject of a student who has completed his general education.

The importance of the educator's reference to the "system-structural"approach in his research work, both in his knowledge of the essence of the "general education program" and in his practical activities related to its implementation, is drawn to the attention that subject-oriented curricula are aimed at mastering these concepts directly by covering the field of science, its perfect system of concepts.

The article contains in the block "training stategies" of the "block-scheme" form of the structure of the subject curriculum of technology at the level of general education 1) the principles of the pedagogical process, 2)the planning of training in the subject, 3)the forms and methods used in the organization of training, 4) the interpretation of generalizations adequate to the collected

evidence based on the dialectical approach "system-structural", aiming at the disclosure of the nature of these subsystems in order for the educator to benefit from the interpretation and instructional instructions related to content standards at the desired level in the organization and management of the real pedagogical process is presented.

Keywords. Educational program; curriculum; subject curriculum; "block-scheme" form of curriculum; learning strategies; completeness; equal opportunities; supportive environment; teaching unit; teaching situation; research question; motivation; information exchange; reflexion; forms of work; work with groups; creative application.

T9dqiqat movzusunun aktualligi. Mu§ahidalar gostarir ki, umumtahsil pillasinda Texnologiya fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanli§liqlara yol verilir. Bu isa Texnologiya fanninin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir.

Danilmazdir ki, har hansi ger9ak var olanin (obyektiv movcudlugun) dark olunma saviyyasi ondan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina muayyanedici tasir gostarir. Son on ildan artiq zaman kasiyinda (Azarbaycanda umumi tahsilin falsafasina yeni yana§manin tatbiqi marhalasinda) apardigimiz elmi mu§ahidalarimiz asasinda qanaata galmi§ik ki, fann kurikulumlarindan (o cumladan Texnologiya fann kurikulumundan) istifada prosesinda tahsil veranlarin faaliyyatinda tazahur edan yanli§liqlarin asasinda bir sira sabablarla yana§i, ham da fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar durust dark olunma masi dayanir. Elmi faaliyyat tacrubamiza asasan iddia edirik ki, "sistem-struktur" yana§ma (Sistem tahlilinin asasina qoyulan L.Bertalanfin ideyasi[14;8]) istanilan obyektiv ger9akliyin (maddi va ya manavi) dark edilmasinin, onun mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodu dur, ba§qa sozla, manavi axzetma yoludur (Bu, mahiyyat etibari ila idraki harakat formasidir). Toplami§ oldugumuz materiallarin tahlili Texnologiya fann kurikulumunun mahiyyatinin a9il masi va onun tatbiqi yollarinin muayyan olunmasi ila bagli bu metoddan nazari va texnoloji istiqamatlarda yetarinca istifada olunmamasini soylamaya asas verir. Odur ki, biz yuxarida §arhi verilan yanli§ligin tazahuruna asas yaradan problemin hallina yonlan bir 9ox masalalardan yal niz birinin-"Umumtahsil pillasinda Texnologiya fann kurikulumunun ""Talim strategiyalari" bloku elementlarinin "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi" kimi formula edilma sini va onun aktual tadqiqat movzusu olmasini iddia edirik.

T9dqiqat materiallari 9sasinda formala§dmlmi§ umumifo§m9forin interpretasiyasi. Malumdur ki, "XXI asrda ham camiyyatin, ham da onun har bir uzvunun ya§amasinda va inki§afinda ba§lica dayar yaradici, ozunu inki§af etdiran §axsiyyatdir"[15; 16] va bela bir haqiqat da movcuddur ki, tahsil dayman dunyanin realliqlarindan kanarda movcud ola bilmaz.[11].

Odur ki, muasir zaman kasiyinda ba§lica dayar yaradici, ozunu inki§afetdiran §axsiyyat oldugundan, tahsil prosesi u§aqda mahz yaradiciliq, ozunuinki§af qabiliyyatlari formala§dir malidir. Bu da oz novbasinda a§agida ozuna yer alan sxematik tasvirla interpretasiya olunan faalliga, darketmak talabatina va qabiliyyatlarina asaslanir:Sxem 1):

Sxem 1.

Faalliq, darketmak talabati va qabiliyyati

Söylanilanlara ragman, ümumi tahsili ba§a vurmu§ §agird a§agidakilari bacarmalidir: dinladiyi va oxudugu müxtalif üslub va janrda olan matnlari tahlil etmayi, onlarin mazmununu yigcam, ham da qisman geni§ formada ba§qasina 9atdirmagi; nitqin monoloq va dialoq formalarindan istifada etmayi; plan, tezis, icmal tartib etmayi, layiha, ray hazirlamagi; nümunalar va dalillar vasitasila fikirlarini mantiqi cahatdan asaslandirmagi, müxtalif fikirlarda ifada olunan ba§lica maqamlari ümumila§dirmayi; hesablamalar va proqramla§dirma aparmagi, riyazi dildan istifada etmayi, alqoritmlar qurmagi, ehtimallar irali sürmayi; atraf alami dark etmak ü9ün mü§ahida, öl9ma, hesablama, tacrüba, qiymatlandirma üsul va vasitalarindan istifada etmayi; tabiatdaki asas qanunauygunluqlarin mahiyyatini va onlarin qar§iliqli alaqasini izah etmayi; müxtalif fakt, mülahiza va dalillari müqayisa, tasnif va taqdim etmayi; talim prosesinda yaradi ciliq talab edan i§lari müstaqil yerina yetirmayi; talim tap§iriqlarini yerina yetirmak ü9ün müxta lif informasiya manbalarindan istifada etmayi; öz imkanlarini, meyl va maragini §üurlu olaraq müayyan etmayi, iradi va qeyri-iradi keyfiyyatlarini nümayi§ etdirmayi; gördüyü i§larin naticala rini qiymatlandirmayi; ictimai davrani§, habela müvafiq tahlükasizlik va tibbi-gigiyena qayda larina, saglam hayat tarzi normalarina amal etmayi; milli, axlaqi-manavi, hüquqi, estetik dayar lara, vatanda§liq mövqeyina, liderlik keyfiyyatlarina malik oldugunu nümayi§ etdirmayi; prob lemlarin hallinda birga faaliyyat göstarmayi, kollektiv i§ prosesinda özünün va ba§qalarinin faaliyyatini qiymatlandirmayi; xarici dilda ünsiyyat qurmagi va saira.

Ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin sadalanan bacariqlari - ümumi talim naticalari ümumtahsil maktablarinda tadris olunan bütün fanlarin tadrisi prosesinda hadaflanan naticalarin sintezi, dialektik vahidla§masi kimi formala§ir.

"U§agin yaradiciliq imkanlarinin üza 9ixarilmasi va bunlarin realla§dirilmasi, §axsiyya tinin formala§masi ü9ün alveri§li §araitin yaradilmasi tahsilin ba§lica maqsadlarindandir" [7; 290-292]. §übha yoxdur ki, ümumi tahsilin hayata ke9rilmasinin asas imkanda§iyici komponentlarindan olan fanlar maktablilarin §axsiyyatinin formala§masinda mühüm vasita kimi yüksak dayar kasb edir. Fanlarin "imkanda§iyiciliq" funksiyalari Azarbaycan Respublikasinin Tahsil Qanunu"nda a§agida özüna yer alan mazmunda ifadasini tapmi§dir:

-tahsilalanlara elmlarin asaslarinin öyradilmasini, zaruri bilik, bacariq va vardi§larin a§ilanmasini, onlarin hayata va amak faaliyyatina hazirlanmasini tamin edir;

-tahsilalanlarin fiziki va intellektual inki§afina, zaruri biliklara yiyalanmasina, onlarda saglam hayat tarzina va sivil dayarlara asaslanan vatanda§ tafakkürünün formala§masina, milli va dünyavi dayarlara hörmat hissinin a§ilanmasina, aila, camiyyat, dövlat va atraf mühit qar§isinda hüquq va vazifalarinin müayyan edilmasina imkan yaradir[2; 21-23].

Rasmi dövlat sanadlarina asaslanaraq "ümumtahsil fanlarinin mündaracasi tahsilin müxtalif saviyyalarinda farqlanmakla a§agidaki kimi iyearxik maqsadlari hadaflayir"- fikrini söylaya bilarik: -ibtidai tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda oxumaq, yazmaq va hesablama bacariqlari a§ilamaq, onlarda insan, camiyyat va tabiat haqqinda ilkin biliklar, mantiqi tafakkür elementlari, estetik va badii zövq va digar xüsusiyyatlar formala§dirmaq;

-orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda §ifahi nitq va yazi madaniyyatini, ünsiyyat bacarigini, idrak faalligini, mantiqi tafakkürün inki§afini, tahsil proqramina daxil olan fanlar üzra va elaca da dünya sivilizasiyasinin inki§afi haqqinda müvafiq bilik va tasavvürlarin formala§diril masini, müasir informasiya-kommunikasiya vasitalarindan istifada etmak qabiliyyatini, hadisa lari qiymatlandirmak va öz galacak faaliyyat istiqamatlarini müayyanla§dirmak bacarigini tamin etmak;

-tam orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda istedad va qabiliyyatlarin realla§dirilmasini, müstaqil hayata va pe§a se9imina hazirlanmasini, faal vatanda§ mövqeyinin, milli va ümumba§ari dayarlara, insan hüquqlarina va azadliqlarina hörmat hissinin va tolerantligin formala§dirilmasini, müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan va digar texniki vasitalardan sarbast istifada etmasini, iqtisadi biliklarin asaslarina yiyalanmasini, xarici dillarin birinda, yaxud bir ne9asinda ünsiyyat saxlamasini va s. tamin etmak (daha atrafli malumat ü9ün bax:[2]).

Sözügedan bilik, bacariq va vardiçlar sisteminda Texnologiya fanninin tadrisinda müxtalif tahsil saviyyalari üzra alda olunanlar komponent qisminda ehtiva olunur. "Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasi (Milli Kurrikulumu)" çarçiva sanadina uygun olaraq ümumtahsil maktablarinda "Texnologiya" fanninin vazifalari a§agidaki kimi müayyan la§dirilmi§dir: ibtidai tahsil saviyyasinda §agirdlarda müqayisa va çeçidlama, ilkin emal, özünaxidmat va birgafaaliyyat vardiçlari, sada layihalandirma, tartibat, modellaçdirma, dizayn, canli tabiata xidmat bacariqlari, ölçü, mütanasiblik, simmetriya va digar handasi anlayiçlar formalaçdirilir, sada konstruksiyalar va yaradici içlarin yerina yetirilmasi üzra qabiliyyatlarin açilanmasi tamin olunur.

Orta tahsil saviyyasinda saviyyasinda tayin olunmu§ funksional vazifalarin yerina yetirilmasi istiqamatinda nazarda tutulan faaliyyatlari inki§afi etdirmakla texnoloji va tatbiqi bacariqlarin takmillaçdirilmasi, sada olmayani texnoloji proseslarin hayata keçirilmasi, yaradici texniki tafakkürün formalaçdirilmasi, çagirdlarin müasir informasiya texnologiyalarindan istifada imkanlarinin geni§landirilmasi, onlarin peçaseçmaya istiqamatlandirilmasi, zahmatsevarlik va yaradiciliq ruhunda tarbiya edilmasi tamin olunur. [1].

Subyektiv anlamimiza adekvat ümumila§mamiza göra, fann müalliminin (hamçinin Texno logiya fannini tadris edan müallimin) ümumitahsilin qar§isina qoyulmuç vazifalari (gözlanilan ümumi naticalari) dürüst §akilda bilmasi xüsusi önam daçiyir. Bu, tadris prosesi ila bagli faaliyyatin naticayönali§li sistema salinmasi üçün garakdir.

Malum oldugu kimi, maqsad bütün proseslarda, elaca da talimi-faaliyyatda sistemyaradici komponentidir. Bununla yana§i, maqsadin haraki hala galmasi ^ün (aks taqdirda natica hasil olunmaz) talim prosesinin hansi mazmunda, hansi strategiya asasinda, hansi qiymatlandirma mexanizmlarina dayanaraq hayata keçirilmasi da olduqca mühüm ahamiyyata malikdir. "Ümumi tahsilin saviyyalari üzra talimin yeni zaruri minimumu, bilik haddi, fann üzra ümumi talim nati calari va qazanilacaq bacariqlarin avvalcadan ümumi tahsilin ayri-ayri saviyyalarinda (ümumi tahsilin hayata keçirilmasi sisteminin alt sistemlarinda) alda olunacaq talim naticalari (hansi ki, bu nsticslsr gözlsnilsn ümumi nsticslsrds komponentlsr qisminds ehtiva olunur) ila alaqalandirilmasi tahsilin an vacib problemlarindan biri hesab olunur"[12;71].

Malum oldugu kimi, müallim talim prosesi ila bagli bütün suallara ham nazari, ham da amali cavab tapmagi bacarmalidir. O bilmalidir ki, fasilitatoru oldugu prosesda hansi modeldan istifa da edir va bu modelin hansi maxsusi xüsusiyyatlari vardir. Bu model ananavi modellarin hansi üstün maziyyatlarini özünda camla§dirmi§dir (unudulmamalidir ki, yenilik köhnanin tamamila inkari deyildir, bela inkar xeyirdan çox ziyan gatira bilar) va real pedaqoji prosesa hansi ugurlari vad edir.

Söyladiklarimizi asas götürmakla qanaata galmak olar ki, Texnologiya kurikulumu ümumtahsil maktablarinda sözügedan fannin taliminin asas maqsadlarini tayin etmakla ümumi talim naticalarina nail olmaq istiqamatinda bütün faaliyyatlari aks etdiran va har bir §agirdin imkan va ehtiyaclarina yönaldilmi§ sanadlar toplusudur. Bu, müallimlar, maktab rahbarlari, darslik müalliflari, valideynlar va geni§ ictimaiyyat ^ün nazarda tutulmuçdur. informatika fann kurikulumu darslik va tadris vasaitlarinin tartib edilmasi, tadris materiallarinin planlaçdirilmasi, talim üsullarinin müayyanla§dirilmasi va müallim hazirliginin hayata keçirilmasi ^ün müvafiq talimatlar formasinda hazirlanacaq qaydalarin asasini ta§kil edir. Kurikulum naticayönümlü mazmun standartlari asasinda hazirlanmiç va standartlarin manimsanilmasini tamin etmak ^ün §agird nailiyyatlarindaki iralilayiçlarin müntazam qiymatlandirilmasini nazarda tutur va mazmun standartlari müayyan edilarkan §agird nailiyyatlari üzra iralilayiçlarin süratinin getdikca artirilmasini asas maqsad kimi qarçiya qoymaqla, §agirdlara gündalik hayatda lazim olan zaruri bacariqlarin açilanmasini ön plana çakir.[1]

Müallim tahsil proqraminin reallaçdirilmasinda "imkandaçiyiciliq funksiyasi" nin subyektlarindan biridir. Onun sözügedan proqramin mahiyyatina nüfuzetma saviyyasi faaliyyatinin samaraliliyina §artlandirici tasir edir. Odur ki, ham proqramin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktik faaliyyatinda "sistem-struktur" yanaçmaya istinad etmasi ahamiyyatlidir, hansi ki, bizi bu qanaata tadqiqat materiallarinin va i§ tacrübamizin tahlili gatirir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Burada vurgulamaq yerina dü§ar ki, sistemin mahiyyati onun strukturu ila funksiyasi, yani elementlarin va onlarin davrani§inin alaqalarinin xarakteri ila, obyektin §araitla alaqasinin spesifikliyi ila müayyan edilir. Sistemi ta§kil edan elementlari, bunlarin qar§iliqli tasirini öyranmadan buradaki davamli, mühüm va zaruri alaqalari ayird etmak mümkün olmur. Elementlrin bela davamli, mühüm va zaruri olan qar§iliqli tasiri mahz sistemin strukturunu saciyyalandirir. Struktur elementlarin alaqalari qanunu, sistemin invarianti kimi 9ixi§ edir. Elementlarin, bunlarin amala gatirdiyi bütövla, tamla alaqasini öyranmadan, a9madan ham sistemin funksiyasi, ham da har bir elementin tama nazaran funksiyalari kölgada qalir. Tam anlayi§i sistema nazaran manalanir, o sistemin ta§kilatlanmasidir. Har bir sistemin özünamaxsus strukturu va bu strukturun da§iyici oldugu funksiyasi var. Sistema onun struktur va funksiyasinin vahdatindan ibarat tam kimi baxila bilar. Sistemlar bir-birindan takca struktur va funksiyalarina göra deyil, ham da ba§lica olaraq struktur ila funksiyanin vahdatinin necaliyi, bu vahdatin xarakteri ila farqlanirlar.

Tahsil proqrami (kurikulum) dövlat tahsil standartlarina uygun ayri-ayri tahsil pillalari va saviyyalari üzra tahsilin mazmununu va manimsanilma qaydalarini müayyan edir [9; 106-107]. Tahsil proqramina tadris plani, fanlar üzra tadris proqramlari, metodik taminatla bagli tövsiyalar, qiymatlandirma va digar müvafiq tahsil texnalogiyalari daxildir[8;173]. Sadalananlar Tahsil proqraminin-tamin alt sistemlaridir.

Texnologiya fann kurikulumu: 1)müxtalif bacariqlarin öyranilmasini nazarda tutan balansla§dirilmi§ va ahatali yana§mani özünda saxlayir; 2)talimin faal üsullarindan istifada olunmaqla mazmun standartlarinin saviyyasina 9atmaga imkan yaradir; 3)§agirdlarin bilik va anlayilarinin daim qiymatlandirilmasini, tadris ili arzinda düzali§larin edilmasini nazarda tutur; 4)§agirdlarin talima calb olunmasini, davamli tahsila hazirlanmasini va havaslandirilmasini tamin edir; 5)§agirdlarin tahsil alarkan, biliklari qiymatlandirilarkan, savadlari artirilarkan müasir texnalogiyalardan istifada edilmasini nazarda tutur; 6)uygun talim resurslarina va inzibati yardima malik olur.[4;158-161]. Sözügedan kurikulumun strukturunun blok-sxem formasini a§agidaki kimi tartib etmak olar [8; 38] (bax:Sxem 2):

Sxem 2

Talim strategiyalari" blokunda muallimin talim prosesinda istifada etdiyi forma, usul va texnikalar ahata olunur. Qeyd etmak yerina du§ar ki, bu vaxta qadar Azarbaycan pedaqoji adabiyyatinda "talim strategiyalari" anlayi§dan istifada edilmirdi. Lakin son vaxtlar tahsil islahatinin hayata ke9irildiyi bir dovrda fann kurikulumlari hazirlanarkan "talim strategiyasi" anlayi§ina muraciat edilmaya ba§lanilmi§dir[5; 280].Yeni fann kurikulumlarinda talim strategiyalari anlayi§inin i§lanmasi va pedaqoji prosesin ta§kilinda ondan daha samarali §akilda istifada olunmasi ilk novbada asas pedaqoji anlayi§lardan biri kimi tahsilin muasir talablar baximindan izahini talab edir. "Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu"nda gastarilir ki, tahsil sistemla§dirilmi§ (dovlatin, camiyyatin, §axsin maraqlarina uygun-kursiv bizimkidir) bilik, bacariq, vardi§larin manimsanilmasi prosesi va onun naticasidir. [2;6]. Elmi manbalarda vurgulanir ki, tahsila takca natica, yaxud sadaca proses kimi deyil, daha geni§ mana 9alarlarina malik ifada tarzi kimi yana§ilmasi lazim galir.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

"Xüsusan tahsilin §axsiyyatyónümlü xarakteri ona bir ne9a móvqedan yana§magi talab edir: tahsil dayardir; tahsil sistemdir; tahsil prosesdir; tahsil naticadir". [13;115]. Biz bu fikirla tamamila §arikik.

ilk nóvbada tahsila ózünda dili, mentaliteti, milli bacariqlari, adat-ananalari ehtiva edan dayar kimi baxilir. Bu dayarlarin formala§masinda §axsiyyatin istiqamatlandirilmasi, madaniyyatlilik, kollektiv9ilik, sistemlilik, bütóvlük aparici prinsiplar kimi 91x15 edir. Ozüna maxsus sistema malik olan tahsil, pillalari ila móvcuddur. Gózlanilan naticalari ila farqlanan bu pillalar bir-birini tamamlayir va ardicil siralanmaqla tahsilin ümumi sistemini ta§kil edir. Bu zaman demokratikla§ma, humanistla§dirma, diferensasiya, fardila§dirma, sosialla§dirma, varia tivlik va inkluzivlik aparici prinsiplar kimi asas rol oynayir. Tahsil insanin sosialla§ma prose sinda ümumba§ari va milli dayarlara yiyalanmasini davamli ahata etdiyindan ona ham da proses kimi yana§ilir. Onun didaktik asasini isa tabiata müvafiqlik, praktiklik, istiqamatlilik, variativlik, marhalalik, fardi ehtiyaclarin nazara alinmasi va fasilasizlik ta§kil edir. Tahsil ham da bütóvlükda müallim va §agird faaliyyatinin yekunu oldugundan ona natica kimi baxilir. Bütóv bir marhalali prosesin sonu kimi dayarlandirilir.[5; 280]

"Talim strategiyalari" blokununda ehtiva olunan elementlar sirasinda "Fann üzra talimin ta§kilina verilan asas talablarin tasviri"nin maxsusi yeri vardir. Pedaqoji prosesin düzgün qurulmasinda a§agidaki sxematik tasvirda ózüna yer alan mühüm talablara-didaktik prinsiplara amal olunmasi zaruratdir(Sxem 3):

Sxem 3.

Ümumtehsil sisteminde hazirda tatbiq olunan kurikulumlara uygun pedaqoji prosesin te§kilinde esas gótürülmesi zeruri hesab edilen prinsipler

Pedaqoji prosesin tamligi Telimde beraber imkanlarin yaradilmasi

ч s

§agirdyónümlülük inki§afyónümlülük

N

Fealiyyetin stimulla§dinlmasi Destekleyici mühitin yaradilmasi

> /

"Talim strategiyalari" blokunda ehtiva olunan elementlar sirasinda "Fann üzra talimin planla§dmlmasi"nin da maxsusi yeri vardir. illik planla§dirmanin yaradilmasi tahsilveranlarin qar§isinda duran an mühüm vazifadir. Planla§ma asas maqsadlari müayyanla§dirmak va onlara nail olmaq ü9ün müallimlarin faaliyyat istiqamatidir. illik planla§dirmada tadris vahidinin na zaman va hansi ardicilliqla tadris edacayi góstarilir.

Elmi manbalarda fannin planla§dinlmasinm a§agida ózüna yer alan ardicilliginin gózlanilmasi tóvsiya olunur(Sxem 4):

Sxem 4

4. Her bir halda §agird maraqlarini nezere almaq

illik planla§dirma prosesinda alda rahbar tutulan sanadlar asasan bunlardir: mazmun standartlari; qiymatlandirma standartlari; tadris plani; darslik; müallim ü9ün metodik vasait. Maxsusi olaraq vurgulayaq ki, taqvim plani tartib edilarkan dars ilinin haftalari, tadris ilinda ba§ veracak mühüm hadisalar (tarixi günlar), tadris vahidlarinin va onlara daxil olan mövzularin adi müayyan edilir. Har tadris vahidi va mövzu vasitasila realla§dirilacaq mazmun standartlari (alt standartlar) segilir, istifada olunacaq manbalar (resurslar) müayyan edilir, har mövzu ü9ün ayrilmi§ vaxt qeyd olunur. Nümunavi illik planla§dirma asasinda müallim fardi olaraq gündalik va ya haftalik dars planla§dirmasi tartib edir. [5; 281]

Texnologiya fann kurikulumunun tasviri sxemi üzra "Talim strategiyalari" bloku da "markazi halqa rolununda 9ixi§ edan element" talimin ta§kili forma va metodlaridir(üsullardir).

"Talim strategiyalari" sisteminin mühüm elementlarindan biri olan "Talim metodu" anlayi §inin aydin dark edilmasinin, mahiyyatinin a9ilmasinin mühüm nazari va praktiki ahamiyyata ma lik olmasina baxmayaraq bu istiqamatda didaktlar arasinda uzun müddatdir ki, mübahisalar bu istiqamatda davam etmakdadir[11]. Fikrimizca, talim metodu talim prosesinda qar§iya qoyulmu§ tahsil, tarbiya va inki§af vazifalarinin hallina yönalan, talimin qanunauygunluqlarindan irali galan prinsiplarla §artlanan, müallim va §agirdlarin faaliyyatinin dialektik vahdatini tamin edan qaydalar sistemidir (talim prosesinin komponentidir).

Standartlar naticayönümlü va §agirdyönümlü oldugundan onlarin realla§dirilmasinda faal talim metodlarindan istifada edilmasi maqsadauygun hesab edilir[5; 286-287](Sxem 5):

Sxem 5

7)Qeyri-standart derslerin tetbiqine geni§ yer verilir

Talim praktikasi tasdiq etmi§dir ki, ümumtahsil maktablarinda talim-tarbiya i§inin asas ta§kilat formasi darsdir. Ba§arin sosial tacrübasinin bir hissasini özünda saxlayan talim materiali va onun manimsanilmasina yönalan talim metodlarinin takmilla§masi bunlarin mövcudluq formasinin (dars ü9ün talim materiali va metodlar birlikda mazmun yerinda 9ixi§ edir) müasirla§masini (uygun mövcudluq üsuluna 9evrilmasini) §artlandirir (forma ila mazmun arasinda dialektik asililiq beladir).

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Ona göra da "ananavi dars"la yana§i, "müasir dars", "inki§afetdirici dars", "problemli dars", "marhalali dars", "sintetik dars", "faal dars" va s. darsin keyfiyyat alamatlarini aks etdiran anlayiçlardan zaman-zaman istifada olunmuç, onlara elmi §arhlar verilmi§dir. Gargin pedaqoji, psixoloji, metodoloji araçdirmalarla "müasir dars" modeli yaranmi§ va dövrün (yaçanan asrin, zaman kasiyinin) xüsusiyyatlarina, çagiri§larina uygun formala§dirilmi§dir.

"Müasir dars" anlaminda "müasir" sözünün özünamaxsus evristik manasi var. "Müasir dars" "bu günkü dars" demak deyildir. Zamanin ugurlarina söykanan darsa müasir dars deyilir. Bu anlamda, adatan, bir-biri ila üzvi suratda bagli olan iki cahati ayird edirlar. Çox vaxt müasir dars dedikda, onu takca darsin elmi-nazari saviyyasini yüksaltmak, müasirla§dirmak kimi ba§a dü§ürlar. Dars özünün elmi-nazari saviyyasina göra zamananin ugurlarini aks etdirmalidir. Bu §aksizdir. Lakin müasir dars anlamini takca bu kökda izah etmak birtarafli olardi. Söhbat pedaqoji fenomendan gedir. "Müasir" sözü da mahz darsi saciyyalandirir. Bu, istar psixoloji va pedaqoji, istarsa da dilçilik baximindan beladir. Dars takca özünün elmi-nazari saviyyasina göra deyil, ham da pedaqoji konsepsiyasina-yeni pedaqoji tafakkür ö^ülari ila qurulmasina göra müasir olur [7; 36-37]

Talim materialinin mazmun va vasitalarina §agirdin münasibatinda stasionarliq va ya problemlik tazahür eda bilar. Odur ki, stasionarliqdan va ya problemlilikdan asili olaraq §agirdin fikri harakati reproduktiv va ya produktiv xarakterda carayan edir. Talimin taçkili formalarinda talim materialinin mazmunu va ona adekvat olan harakat üsullari mazmun yerinda çixi§ edir. Ona göra da talimin taçkili formalarinin alt strukturlari va onlarin münasibati §agirdin analitik va evristik faaliyyatlari arasindaki münasibatin monopoliyasinda qalir. Taçkilat formasinin pedaqoji (xarici), psixi (daxili) va metodik strukturlararasi münasibatlarinin asasinda ham da §agirdlarin analitik va evristik faaliyyatlari arasindaki münasibat durur. Talim prosesinda pedaqoji tasirin daracasi ila §agirdin daxili faalliq va müstaqilliyi arasindaki münasibat onun (§agirdin) faaliyyatinin xarakterini aks etdirir. Hazirda bu prosesa ham da insan çaxsiyyatini inkiçaf etdirmaya istiqamatlanmi§ faaliyyat sahasi kimi yanaçma üstünlük taçkil etmaya ba§lami§dir. Bu da tahsil formalarina, onun taçkili ila bagli baxiçlara, takmillaçdirma yönümlarina tasirsiz qalmamiçdir. Çagdaç zamanimizda faal (interaktiv) talim ideyasinin üstün mövqe qazanmasi da mahz sözügedan tasirlarla baglidir. Yeri galmiçkan onu da vurgulayaq ki, "müasir dars" faal (interaktiv) talimin taçkilat formasi olan "faal dars" anlayiçina sinonim kimi içladilir.

Hamin modelin (tahsilin hayata keçirilmasi yolunun) taçkilat formasi olan darsin paradiqmalari bunlardir: Tahsilalanlara subyekt kimi yanaçma; Dialoji yanaçma; Ekzistensialliq (insan tabiatinin bütövlüyünün nazara alinmasi); inteqrativlik; inkiçafetdirici xarakterin tamin edilmasi; Pedaqoji kadrlarin müasir talablara cavab veran saviyyada formalaçdirilmasi; Tadris-talim prosesinin fundamentalligi: Talimin "subyekt-subyekt"( "S-S" ) xarakteri daçimasi; içtirakçilarin bütün dars zamani faalligi; Darsin avvalinda problem situasiyanin yaradilmasi va onun gediçinin problemin hallina yönaldilmasi; Darsin tadqiqat çaklinda keçirilmasi; Çagirdlarin dü§ündürücü va istiqamatlandirici suallar vasitasila yeni biliklarin müstaqil kaf edilmasina yönaldilmasi; Darsin dialoq §aklinda aparilmasi; Müallim va çagirdlar arasinda qarçiliqli amakdaçligin, aks-alaqanin müntazam mövcudlugu; Qrup içindan geni§ istifada olunmasi, §agirdlarin birga faaliyyati; Talim vasitalarinin va tapçiriqlarin müxtalifliyi va yeniliyi; i§ varaqlarindan istifada olunmasi; Biliklarin yaradici tatbiqi va s.

Faal (interaktiv) talimin asas taçkilat formasi olan darsin quruluçunda ehtiva olunan elementlar sirasina aid edilir(bax:Sxem 6):

Sxem б

Dersin qurulu§ elementleri

1)Motivasiya (problemin qoyulmasi, ferziyyelerin ireli sürülmesi);

3)Me I umat mübadilesi (elde edilmi§ melum atlarin ve §agird tedqiqatlarinin teqdimati);

5) Ümumile§dirme ve neticelerin xarilmasi (ümumile§dirmeler, neticelerin ferziyyelerle müqayisesi ve onlarin tesdiq ve ya tekzib edilmesi haqqinda netice, tedqiqat sualina cavab);

2)Tedqiqatin aparilmasi (ferziyyeleri yoxlamaq ü?ün faktlarin axtarilmasi);

4)Melumatin müzakiresi ve te§kili (elde edilmi§ melumatlarin müzakiresi, müxtelif faktlarin elaqelendirilmesi, onlarin sistemle§dirilmesi);

6)Produktiv (yaradici) tetbiqetme (yeni §eraitde tetbiqetme, praktiki meselelerin helli);

7)Qiymetlendirme ve ya refleksiya (§exsi fealiyyetin inikasi ve qiymetlendirilmesi - bu, istenilen merhelede aparila

biler).

Faal darsin qurulu§u tadqiqat prosesinin marhalalarini xatirladir (talim prosesinin asas 9alari tadqiqatdir). Faal darsda yeni malumatlar §agirdin özü vasitasila (tadqiqat naticasinda) alda edilir. Faal darsda tatbiqetma marhalasi yaradici xarakter da§iyir. Faal darsin maxsusi marhalalarindan biri refleksiya marhalasidir. Refleksiyanin naticasinda §agird öz tadqiqat faaliyyatinin asas marhalalarini dark etmi§ olur.

Talim ugurlari takca §agirdin talima qabilliyi, bütövlükda qabiliyyatlari va saira ila deyil, ham da talim motivasiyasi ila §artlanir. Ba§qa sözla, onun "yax§i oxumasi" ü9ün bütün digar §artlarla yana§i, ham da talim motivasiyasinin formala§masi zaruridir.

Faal darsda motivasiya vacib komponentdir-tafakkür prosesini harakata gatiran, §agirdlarin idrak faalligina takan veran prosesdir.

Sxem 7.1

Prosesin mövcudlugu §ertlenir:

Meqsed Telebat,

§exsi mena kesbetme

Motiv

Sxem 7.2

Motivas iya ya radan hisseler

Problemi qoymaq ü?ün sual ve ya tap§iriq formule olunur; Suallar teklif edilir;

1 Ferziyyele r ireli sürülür.

Sxem 7.3

Motivasiyani yaradan amiller sirasinda a§agidakilar da vardir:

M üxtelif ferziyyeleri yaradan problem situasiya; 7\ Obyektin xüsusiyyet serbest dü§ünce ve xüsusiyy eri (qeyri-adilik, maraq yaradan et);

T ed q i q at i m ka n i n i n o lm a si; r т Yaradiciliq imkaninin olmasi.

Sxem 7.4.

Motivasiya esasen iki prinsip esasinda qurulur:

1)problemlilik 2) meqsedyönlülük

Motivasiya darsin talim naticalari ila uzla§malidir. Motivasiyani qurmami§dan avval "Alt standartlar", sonra isa "Darsin talim naticalari" müayyan olunmalidir. Tadqiqat suali motivasiyanin naticasinda yaranir. Motivasiya qisa va marhalali ola bilar. Qisa motivasiya yalniz bir tadqiqat sualindan ibarat olur. Marhalali motivasiya an azi iki marhalani özünda ehtiva edir.

Yönaldici suallar, tap§iriqlar talim naticalarina yönaldilir, §agidlarin darsin aktiv imkanda§iyicilarina 9evrilmasi ü9ün tasiredici amillar daha da güclandirilmi§ olur. Tadqiqat sualini tartib etmak ü9ün müallim önca, darsin sonunda olan ümumila§dirmani müayyan etmalidir. Motivasiya marhalasi tadqiqat sualina uygun irali sürülan farziyyalar ila bitir. Darsin sonunda ona qayitmaq vacibdir. Motivasiyanin naticasi olan tadqiqat suali talim naticalarina xidmat etmalidir. Bu prosesda darsin mövzusu yalniz vasita rolunu oynayir. Mövzu vasita olsa da, müayyan hallarda motivasiyanin mazmununa tasir eda bilir.

Motivasiyani qiymatlandirmak ü9ün a§agidaki meyarlara istinad olunur: 1)Motivasiyanin maqsadauygunlugu; 2)Motivasiya naticasinda problemin va müxtalif farziyyalarin yaranmasi;

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

3)Motivasiyanin yigcamligi, qisa vaxt arzinda hayata keçirilmasi; 4)Onun hazirlanmasina müallimin az vaxt va qüvva sarf etmasi; 5)U§aqlar tarafindan orta çatinlikla dark edilmasi (onlarin ya§ va bilik saviyyasinin nazara alinmasi).

Faal darsin yekunlaçdirici marhalalarindan olan "informasiya mübadilasi"nin maqsadi bütün çagirdlari yeni faktlar va tapintilarla tani§ etmakdir. informasiya mübadilasi yalniz o zaman samarali ola bilar ki, sinif faal dinlamaya va aks-alaqa yaratmaga köklanmi§ olsun.

"informasiyanin müzakirasi va taçkili" marhalasinin qayasi yeni faktlar asasinda biliklari sistemlaçdirmak va tadqiqat sualina cavab tapmaq ^ün baçlica alaqani üza çixarmaqdir. Aydindir ki, müallimin içlamali oldugu material parakandadir. O, asas birlaçdirici ideyani va qanunauygunlugu a§kar etmak ^ün bu daginiq faktlar arasinda alaqa yaratmaga çaliçmalidir. Hamin zaman kasiyinda müqayisa, tahlil va sintezdan istifada olunur. Xüsusi olaraq vurgulayaq ki, burada seçim materialin mazmunundan va tadqiqatin maqsadindan asilidir.

"Naticalarin çixarilmasi, ümumila§dirmanin dürüstla§dirilmasi" darsin qurulu§ elementla rindan biridir. Ümumila§dirmadan sonra formala§dirilmi§ ideyani tadqiqat suali ila (O, bu suala cavab verirmi?) va ilkin farziyyalarla (Bunlarin arasinda düzgün olanlari varmi?) müqayisa etmak lazimdir.

Texnologiya fann kurrikulumunin tatbiqinda har bir faal dars sistemi üzra gündalik planlaçdirma da diqqat markazinda saxlanilmali elementdir. Gündalik planlaçdirmada açagida kilarin özüna yer almasi faydali olur: 1)Darsin gözlanilan naticalarini müayyan etmak (alt-standart asasinda darsin talim naticalarini müayyanla§dirmak); 2)Darsin sonunda §agirdlarin hansi naticalara (ümumila§dirmalara) galacaklarini müayyanla§dirmak; 3)Darsin motivasiyasini hazirlamaq (problem situasiyasinin yaradilmasi, motivasiya növünün seçilmasi, tadqiqat sualinin düzgün qoyulmasi);

4)Tadqiqat zamani yeni biliyi toplamaq ^ün istifada olunan bilik manbalarini müayyanla§dirmak;

5)Müayyan edilmi§ gözlanilan naticalara gatira bilacak tadqiqat tapçiriqlarini hazirlamaq; 6)Tadqiqat metodlarini müayyanla§dirmak; 7)Lazimi materiallari va i§ varaqlarini hazirlamaq, tadqiqatin taqdimat formasini müayyanla§dirmak; 8)Müzakira zamani istifada olunan yönaldici suallari ifada etmak; 9)Malumatin sistemlaçdirilmasi (sxem, düstur, qrafik, cadval, layiha va s.); 10)Güman edilan yeni naticalari nazara alaraq alava malumat, tapçiriqlar hazirlamaq; 11)Darsin har marhalasi üçün vaxti müayyan etmak; 12) yaradici tatbiqetma marhalasi ^ün tapçiriqlar hazirlamaq; 13)Qiymatlandirma formasini (üsulunu) seçmak, meyarlari müayyanla§dirmak; 14)Müallim va çagirdlarin talabatlarina asaslanan refleksiyanin gediçatini müayyanla§dirmak; 15)Darsda istifada olunacaq texniki vasitalari müayyanla§dirmak; 16)Darsda istifada olunacaq daftarxana lavazimatlarini hazirlamaq. [5; 286]

"Talim strategiyalar" blokuna daxil edilmiç §agirdlarin talim faaliyyatinin taçkili formalari(i§ formalari) sirasina fardi, cütlarla, böyük va kiçik qruplarda i§ daxil edilir. Kiçik qruplarla va cütlarla i§ faal talim formalari hesab olunur. Dars prosesinda cütlarla i§ zamani §agirdlar iki-iki içlayir, talim tapçiriqlarinin yerina yetirilmasinda birga faaliyyat göstarirlar.Bu onlara bir-birini daha yax§i ba§a dü§maya, masuliyyatlarini dark etmaya imkan yaradir. Kiçik qruplarla i§ zamani §agirdlar(3-6 nafar) kiçik qruplarda birlaçir va har hansi problemi hall etmak ^ün birga faaliyyata calb olunurlar. Qrup i§i §agirdlara öz fikirlarini söylamaya va baçqalarini dinlamaya, özünün va digarlarinin i§ini qiymatlandirmaya imkan yaradir.Bundan alava onlar eyni bir masala ila bagli müxtalif baxi§ va yanaçmalarin olmasi barada tasavvüra yiyalanirlar.

Qrup i§inin ta§kili zamani müallimin va §agirdlarin müayyan qaydalara riayat etmalari i§in samarasina müsbat tasir edir. §agirdlar tarafindan qrup içinin davrani§ aspektlarina aid edilir:1)Qrup i§i zamani faal olmaq; 2)Götürülmü§ öhdaliyi yerina yetirmak va öz davraniçina göra masuliyyat daçimaq; 3)Bir-birini diqqatla dinlamak; 3)Birga içlamak, amakdaçliq etmak, bir-birlarina kömak etmak, dastak vermak; 4)Kollektiv suratda qrupun öz maqsadlarina ugurla nail olmasina kömak etmak; 5)Öz nöqteyi-nazarini söylamak; 6)Bir-birlarinin ideyalarina hörmatla yanaçmaq; 7)Öz fikirlarini, ideyalarini bilikla (faktlarla) tasdiq etmak; 8)Xo§ münasibatlar mühitinin yaradilmasina kömak etmak, §axsi tanqida, neqativ çarhlara va tahqirlara yol vermamak; 9)Münaqi§aya yol vermamak, sözün müsbat manasinda raqabat aparmaq; 10)Problemin halli zamani kompromis yollar

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

axtarmaq; 11)Kanar söhbatlara yol vermamak, müallimin verdiyi mövzu üzra dani§maq; 12)Χ zamani intizama riayat etmak; 13)Qrup i§i qaydalarina tabe olmaq.(9trafli malumat ûçûn bax:[10;15]).

Mükammal talim sisteminin alt sistemi kimi qabul etdiyimiz, konstruktvizma va koorporativliya üstün yer verilan faal/interaktiv talimin asas komponenti olan müallim tarafindan maxsusi funksiyasi kimi baladçilik mövqeyinin hayata keçirilmasinda fasilitasiya qaydalarini gözlamasi faydali olur.[10; 255]

Qeyd edak ki, fasilitasiya müallim va çagirdlarin birga amakdaçligina, müallim va çagirdlarin qar§iliqli hörmat va etibarina, çagirdlarin olduqlari kimi qabul edilmasina va müallim tarafindan onlarin daim dastaklanmasina; çagirdlarin qabiliyyatlarina olan inama, tafakkürün stimullaçdirilmasina; çagirdlarda öyranma stimulunun va motivasiyanin yaradilmasina, onlarin sinif mühitina, müallimin xüsusi hassas münasibatina uygunlaçmasina asaslanir. Qabul olunmalidir ki, fasilitasiya: qrupda diskussiyanin taçkili, faallaçdirilmasi, samarali yönaldilmasi prosesidir; fasilitasiya prosesinin xüsusiyyati ondan ibaratdir ki, darsda malumati fasilitator yox, qrup çatdirir; fasilitatorun mövqeyi, onun asas funksiyasi - fikrin tahrik edilmasi va onun lazim olan istiqamata yönaldilmasidir; fasilitasiya yanaçmasi idraki va yaradici talabatlarin tam ödanilmasina, yani çagirdlarin öz qabiliyyatlarini gerçaklaçdirmasina yönalmakdir; müallim-fasilitator u§aq tarafindan biliklarin alda edilmasi prosesinda baladçi rolunu yerina yetirir.[15]

Mazmun standartlarinin çarhini özünda saxlayan sanad "Talim strategiyalari" blokuna daxil edilan vacib elementlardandir. Elmi manbalarda vurgulanir ki, mazmun standarti-dövlatin tahsil alanin bilik va bacariq saviyyasina qoyulmuç dövlat talabidir [5;468]. Fann üzra standartlar orta tahsil kursu çarçivasinda bütün çagirdlar üçün vacib olan mazmunu ahata edir, çagirdlarin qavrama qabiliyyatlarini, bilik va bacariqlarini tasvir edir, ölkada har bir çagirdin fann üzra öyrana bilacayi va öyranmali oldugu masalalari müayyan edir, çagirdlari orta tahsilin sonraki pillasina hazirlayir.

Standartlarin mazmununun tayin edilmasina yeni yanaçmada nazarda tutulmuçdur ki, har bir standart müayyanla§dirilmi§ bir neça maqsaddan (alt standartdan) ibarat olur va müvafiq qaydada geniçlanan tutumla bütün siniflar boyu takrarlanir. Bu va ya digar fanninin mazmun standartlari siniflar üzra sistemla§dirilmi§ va mazmun xatti üzra tamsil olunur.

9sas standartin funksiyasi müayyan olunan talim naticalarini mazmun xatlari üzra ümumi çakilda izah etmakla baglidir. Alt standartlarin funksiyalarina aid edilir: talim maqsadlarinin daqiq müayyan olinmasi ^ün etibarli zamin yaradir; talim strategiyalarinin düzgün seçilmasinda mühüm rol oynayir; talimda inteqrativliyi tamin edir; talimin mazmununun davamli inkiçafini tamin edir; sinif va fanlar üzra summativ qiymatlandirmanin aparilmasini tamin edir.

Tadqiqat içinin elmi yeniliyi vd nazari ahamiyyati.1)Fann kurikulumunun(maxsusi olaraq Texnologiya fann kurikulumunun) mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli dialektikanin mühüm qolu kimi formala§mi§ "sistem-struktur" yanaçma metodunun tatbiqinin ahamiyyatliliyi tadqiqatçilarin diqqatina çatdirilmiçdir; 2)Ümumtahsil pillasinda Texnologiya fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini çartlandiran idrak masalalarindan birinin halli - "Talim strategiyalari bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" taqdim olunmuçdur.

Tadqiqat içinin praktik ahamiyyati. Ümid edirik ki, Ümumtahsil pillasinda tatbiq edilan bu va ya digar fann kurikulumunun(hamçinin Texnologiya fann kurikulumunun) mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini çartlndiran mühüm idrak masalalarindan birinin hallinin-"Talim strategiyalari" bloku elementlarinin "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi"nin taqdim olunmasi aidiyati Texnologiya fann kurikulumu nun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin aradan qaldirilmasi mühitinin formalaçmasina müsbat tasir edacakdir.

Natica. 1) Har hansi gerçak var olanin(obyektiv mövcudlugun) dark olunma saviyyasi onundan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina müayyanedici tasir göstarir. 2)Ümumtahsil pillasinda har hansi fann kurikulumunun (hamçinin Texnologiya fann kuriku lumunun) tatbiqinda

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

tahsilveranlarin faaliyyatinda yanli§liqlara yol verilmasi bu fannin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir; 3)Texnologiya fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanli§liqlarin asasinda bir sira sabablarla yana§i, ham da onun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi dayanir; 4) "Sistem-struktur" yana§ma istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur; 5) Texnologiya fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "sistem-struktur" yana§ma dialektik metodundan nazari va texnoloji istiqamatlarda istifada olunmami§dir; 6) Texnologiya fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "bo§lugun" §artlandirdiyi yanli§ligin tazahürlarina asas yaradan problemin hallina yönalan idrak masalalarindan biri "Ümumtahsil pillasinda Texnologiya fann kurikulu munun "Talim strategiyalari" bloku elementlarinin "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi"dir va bu istiqamatda taqdim olunan tadqiqat ümumila§mamiz bu va ya digar fanninin tadrisi prosesina fayda verir.

9D9BiYYAT

1.Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasi(Milli Kurikulumu).//"Azarbaycan maktabi" jurnali, 2007, № 2.

2.Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu.Baki: Qanun, 2010.

3.Abbasov A.N., Mammadzada R.R., Mammadli L. A. Pedaqogika: Müntaxabat. (Ali tahsil müssisalari ü9ün dars vasaiti). Baki: "Mütarcim", 2021.

4.Abbasov 9.M., Cavadov i.A., ibadova B.O., Quliyeva K.R., Sultanova i.N., Cavadova S.E. Kurikulum balad9isi: izahlar va tatbiqlar. Baki: "Elm va tahsil", 2019.

5.9hmadov A., 9.Abbasov. Ümumtahsil maktablarinin I-IV siniflari ü9ün fann kurikulumlari. Baki: "Tahsil", 2008.

6.9hmadova M.,9liyev M.,Qasimli M. Va ba§qalari.Müallim hazirliginin va orta tahsilin yeni perspektivlari(Qarb tahsil sisteminin tacrübasi asasinda)Baki: "Adiloglu", 2005.

7.9lizada 9.9. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: "Pedaqogika",

2004.

8.Ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair o9erklar. Baki; "Mütarcim", 1998.

9.ibrahimov F.N., Hüseynzada R.L. Pedaqogika.(Darslik). 2-cildda, I cild. Baki:"Mütarcim",

2014.

10.ibrahimov F.N.Ümumtahsil maktablarinda riyaziyyatin kurikulum modelina asaslanan tadrisi metodikasi.(Dars vasaiti).Baki: "Mütarcim" 2016.

11.Karimov Y.§. Kurikulum islahati tahsilimizin asasidir. //ibtidai maktab va maktabaqadar tarbiya, 2008, №1.

12.Qasimova L.N., Mirzayeva §.i. Azarbaycan tahsilinda kurikulum konsepsiyasi.(Dars vasaiti). Baki, "Elm va tahsil", 2016.

13.Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010.

14.Mirzacanzada A. X. ixtisasa giri§.(Dars vasaiti)Baki:Baki Universiteti Na§riyyati,1990.

15.Veysova Z. Faal/interaktiv talim.(Müallimlar ü9ün vasait). Baki, 2007.