CC BY
13AZ9RBAYCANIN UMUMT9HSiL M9KT9BL9R1ND9 T9TBiQ EDiL9N RiYAZiYYAT F9NN KURIKULUMLARININ STRUKTURUNDA "QiYM9TL9NDiRM9" BLOKU ELEMENTL9RiNiN iNTERPRETASiYASI
FiR9DUN NADiR OGLU iBRAHiMOV
ADPU-nun §aki filiali, pedaqoji elmlar doktoru, professor, §aki, Azarbaycan https: //orcid org/0000-0002-0775-1048
MEHRiBAN NURM9MM9D QIZI K9RiMOVA
ADPU-nun §aki filiali, ba§ muallim, §aki, Azarbaycan
Xulass. Mdqalddd kurikulum islahatinm Azdrbaycanda tahsilin hdyata kegirilmasinin XXI asrin gagri§larina adekvatligini tamin etmak, yaradici, ozunu inki§af etdiran §axsiyyat yeti§dirmak talabati ila §artlandiyi vurgulanir. Hamginin tadqiqat i§ininda tahsilveranin ham "Umumi tahsilproqrami"nin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktiki faaliyyatinda "sistem-struktur" yana§maya istinad etmasinin ahamiyyatliliyi, fannyonumlu kurikulumlarin mazmun etibari ila aidiyyati elm sahasini, onun mukammal anlayi§lar sistemini ahata etmakla bilavasita bu anlayi§larin manimsanilmasina istiqamatlandiyi diqqat markazina gakilir. Maqalada umumtahsil pillasinda Riyaziyyatfannkurikulumunun strukturunun "blok-sxem" formasinin "Qiymatlandirma" blokunda ozuna yer alan alt sistemlarin tabiatinin agilmasi maqsadini hadaflayan "sistem-struktur" dialektik yana§masi asasinda toplanmi§ dalillara adekvat aparilmi§ umumila§malarin interpretasiyasi taqdim olunur.
Agar sozfor: Tahsilproqrami, kurikulum, fann kurikulumu, kurikulumun "blok-sxem"formasi, §agird nailiyyatlarinin qiymatlandirilmasi, diaqnostik, formativ, summativ qiymatlandirma, maktabdaxili qiymatlandirma, analitik va holistik qiymatlandirma sxemi, qiymatlandirma vasitalari, qiymatlandirma standartlari
Tadqiqat movzusunun aktualligi. Mu§ahidalar gostarir ki, umumtahsil pillasinda Riyaziyyat fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanli§liqlara yol verilir. Bu isa Riyaziyyat fanninin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir.
Danilmazdir ki, har hansi ger9ak var olanin (obyektiv movcudlugun) dark olunma saviyyasi ondan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina muayyanedici tasir gostarir. Son on ildan artiq zaman kasiyinda (Azarbaycanda umumi tahsilin falsafasina yeni yana§manin tatbiqi marhalasinda) apardigimiz elmi mu§ahidalarimiz asasinda qanaata galmi§ik ki, fann kurikulumlarindan (o cumladan Riyaziyyat fann kurikulumundan) istifada prosesinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahur edan yanli§liqlarin asasinda bir sira sabablarla yana§i, ham da fann kurikulumunun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar durust dark olunmamasi dayanir.
Elmi faaliyyat tacrubamiza asasan iddia edirik ki, "sistem-struktur" yana§ma (sistem tahlilinin asasina qoyulan L.Bertalanfin ideyasi[14;8]) istanilan obyektiv ger9akliyin (maddi va ya manavi) dark edilmasinin, onun mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur, ba§qa sozla, manavi axzetma yoludur (Bu, mahiyyat etibari ila idraki harakat formasidir). Toplami§ oldugumuz materiallarin tahlili Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va onun tatbiqi yollarinin muayyan olunmasi ila bagli bu metoddan nazari va texnoloji istiqamatlarda yetarinca istifada olunmamasini soylamaya asas verir. Odur ki, biz yuxarida §arhi verilan yanli§ligin tazahuruna asas yaradan problemin hallina yonalan bir 9ox masalalardan yalniz birinin - "Umumtahsil pillasinda Riyaziyyat fann kurikulumunun "Qiymatlandirma" bloku elementlarinin "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi" kimi formula edilmasini va onun aktual tadqiqat movzusu olmasini iddia edirik.
Tadqiqat materiallari asasinda formala§dirilmi§ umumila§malarin interpretasiyasi. Malumdur ki, "XXI asrda ham camiyyatin, ham da onun har bir uzvunun ya§amasinda va inki§afinda ba§lica
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
dayar yaradici, özünü inki§afetdiran §axsiyyatdir"[15; 16] va bel a bir haqiqat da mövcuddur ki, tahsil dayman dünyanin realliqlarindan kanarda mövcud ola bilmaz [11].
Odur ki, müasir zaman kasiyinda ba§lica dayar yaradici, özünü inki§afetdiran §axsiyyat oldugundan, tahsil prosesi u§aqda mahz yaradiciliq, özünüinki§af qabiliyyatlari formala§dirmalidir. Bu da öz növbasinda a§agida özüna yer alan sxematik tasvirla interpretasiya olunan faalliga, dark etmak talabatina va qabiliyyatlarina asaslanir (Sxem 1):
Sxem 1.
Söylanilanlara ragman, ümumi tahsili ba§a vurmu§ §agird a§agidakilari bacarmalidir: dinladiyi va oxudugu müxtalif üslub va janrda olan matnlari tahlil etmayi, onlarin mazmununu yigcam, ham da qisman geni§ formada ba§qasina 9atdirmagi; nitqin monoloq va dialoq formalarindan istifada etmayi; plan, tezis, icmal tartib etmayi, layiha, ray hazirlamagi; nümunalar va dalillar vasitasila fikirlarini mantiqi cahatdan asaslandirmagi, müxtalif fikirlarda ifada olunan ba§lica maqamlari ümumila§dirmayi; hesablamalar va proqramla§dirma aparmagi, riyazi dildan istifada etmayi, alqoritmlar qurmagi, ehtimallar irali sürmayi; atraf alami dark etmak ü9ün mü§ahida, öl9ma, hesablama, tacrüba, qiymatlandirma üsul va vasitalarindan istifada etmayi; tabiatdaki asas qanunauygunluqlarin mahiyyatini va onlarin qar§iliqli alaqasini izah etmayi; müxtalif fakt, mülahiza va dalillari müqayisa, tasnif va taqdim etmayi; talim prosesinda yaradiciliq talab edan i§lari müstaqil yerina yetirmayi; talim tap§iriqlarini yerina yetirmak ü9ün müxtalif informasiya manbalarindan istifada etmayi; öz imkanlarini, meyl va maragini §üurlu olaraq müayyan etmayi, iradi va qeyri-iradi keyfiyyatlarini nümayi§ etdirmayi; gördüyü i§larin naticalarini qiymatlandirmayi; ictimai davrani§, habela müvafiq tahlükasizlik va tibbi-gigiyena qaydalarina, saglam hayat tarzi normalarina amal etmayi; milli, axlaqi-manavi, hüquqi, estetik dayarlara, vatanda§liq mövqeyina, liderlik keyfiyyatlarina malik oldugunu nümayi§ etdirmayi; problemlarin hallinda birga faaliyyat göstarmayi, kollektiv i§ prosesinda özünün va ba§qalarinin faaliyyatini qiymatlandirmayi; xarici dilda ünsiyyat qurmagi va saira.
Ümumi tahsilini ba§a vurmu§ §agirdin sadalanan bacariqlari - ümumi talim naticalari ümumtahsil maktablarinda tadris olunan bütün fanlarin tadrisi prosesinda hadaflanan naticalarin sintezi, dialektik vahidla§masi kimi formala§ir.
"U§agin yaradiciliq imkanlarinin üza 9ixarilmasi va bunlarin realla§dirilmasi, §axsiyyatinin formala§masi ü9ün alveri§li §araitin yaradilmasi tahsilin ba§lica maqsadlarindandir" [7; 290-292]. §übha yoxdur ki, ümumi tahsilin hayata ke9rilmasinin asas imkanda§iyici komponentlarindan olan fanlar maktablilarin §axsiyyatinin formala§masinda mühüm vasita kimi yüksak dayar kasb edir. Fanlarin "imkanda§iyiciliq" funksiyalari Azarbaycan Respublikasinin Tahsil
Qanunu"nda oz ifadasini tapmi§dir [2; 21-23]. Sozugedan funksiyalari a§agidaki kimi sxem halinda taqdim etmak olar (Sxem 2):
Sxem 2.
Rasmi dovlat sanadlarina asaslanaraq "umumtahsil fanlarinin mundaracasi tahsilin muxtalif saviyyalarinda farqlanmakla a§agidaki kimi iyearxik maqsadlari hadaflayir" fikrini soylaya bilarik: -ibtidai tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda oxumaq, yazmaq va hesablama bacariqlari a§ilamaq, onlarda insan, camiyyat va tabiat haqqinda ilkin biliklar, mantiqi tafakkur elementlari, estetik va badii zovq va digar xususiyyatlar formala§dirmaq;
-orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda §ifahi nitq va yazi madaniyyatini, unsiyyat bacarigini, idrak faalligini, mantiqi tafakkurun inki§afini, tahsil proqramina daxil olan fanlar uzra va elaca da dunya sivilizasiyasinin inki§afi haqqinda muvafiq bilik va tasavvurlarin formala§dirilmasini, muasir informasiya-kommunikasiya vasitalarindan istifada etmak qabiliyyatini, hadisalari qiymatlandirmak va oz galacak faaliyyat istiqamatlarini muayyanla§dirmak bacarigini tamin etmak; -tam orta tahsil saviyyasinda tahsilalanlarda istedad va qabiliyyatlarin realla§dirilmasini, mustaqil hayata va pe§a se9imina hazirlanmasini, faal vatanda§ movqeyinin, milli va umumba§ari dayarlara, insan huquqlarina va azadliqlarina hormat hissinin va tolerantligin formala§dirilmasini, muasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan va digar texniki vasitalardan sarbast istifada etmasini, iqtisadi biliklarin asaslarina yiyalanmasini, xarici dillarin birinda, yaxud bir ne9asinda unsiyyat saxlamasini va s. tamin etmak (daha atrafli malumat u9un bax:[2]).
Sozugedan bilik, bacariq va vardi§lar sisteminda Riyaziyyat fanninin tadrisinda muxtalif tahsil saviyyalari uzra alda olunanlar komponent qisminda ehtiva olunur. Sozugedan komponentlar aidiyyati rasmi sanadda oz ifadasini tapmi§dir.[1]
Subyektiv anlamimiza va adekvat umumila§mamiza gora, fann mualliminin (ham9inin Riyaziyyat fannini tadris edan muallimin) umumitahsilin qar§isina qoyulmu§ vazifalari (gozlanilan umumi naticalari) durust §akilda bilmasi xususi onam da§iyir. Bu, tadris prosesi ila bagli faaliyyatin naticayonali§li sistema salinmasi u9un garakdir.
Malum oldugu kimi, maqsad butun proseslarda, elaca da talimi-faaliyyatda sistemyaradici komponentidir. Bununla yana§i, maqsadin haraki hala galmasi u9un (aks taqdirda natica hasil olunmaz) talim prosesinin hansi mazmunda, hansi strategiya asasinda, hansi qiymatlandirma mexanizmlarina dayanaraq hayata ke9irilmasi da olduqca muhum ahamiyyata malikdir. "Umumi tahsilin saviyyalari uzra talimin yeni zaruri minimumu, bilik haddi, fann uzra umumi talim naticalari va qazanilacaq bacariqlarin avvalcadan umumi tahsilin ayri-ayri saviyyalarinda (umumi tahsilin hayata ke9irilmasi sisteminin alt sistemlarinda) alda olunacaq talim naticalari (hansi ki, bu naticalar gozlanilan umumi naticalarda komponentlar qisminda ehtiva olunur) ila alaqalandirilmasi tahsilin an vacib problemlarindan biri hesab olunur"[12;71].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Malum oldugu kimi, müallim talim prosesi ila bagli bütün suallara ham nazari, ham da amali cavab tapmagi bacarmalidir. O bilmalidir ki, fasilitatoru oldugu prosesda hansi modeldan istifada edir va bu modelin hansi maxsusi xüsusiyyatlari vardir. Bu model ananavi modellarin hansi üstün maziyyatlarini özünda camla§dirmi§dir (unudulmamalidir ki, yenilik köhnanin tamamila inkari deyildir, bela inkar xeyirdan çox ziyan gatira bilar) va real pedaqoji prosesa hansi ugurlari vad edir.
Söyladiklarimizi asas götürmakla qanaata galmak olar ki, Riyaziyyat fann kurikulumu ümumtahsil maktablarinda Riyaziyyat taliminin asas maqsadlarini tayin etmakla ümumi talim naticalarina nail olmaq istiqamatinda bütün faaliyyatlari aks etdiran va har bir §agirdin imkan va ehtiyaclarina yönaldilmi§ sanadlar toplusudur. Bu, müallimlar, maktab rahbarlari, darslik müalliflari, valideynlar va geni§ ictimaiyyat üçün nazarda tutulmuçdur. Riyaziyyat fann kurikulumu naticayönümlü mazmun standartlari asasinda hazirlanmi§ va standartlarin manimsanilmasini tamin etmak ^ün §agird nailiyyatlarindaki iralilayiçlarin müntazam qiymatlandirilmasini nazarda tutur va mazmun standartlari müayyan edilarkan §agird nailiyyatlari üzra iralilayiçlarin süratinin getdikca artirilmasini asas maqsad kimi qar§iya qoymaqla, §agirdlara gündalik hayatda lazim olan zaruri bacariqlarin açilanmasini ön plana çakir [1].
Müallim tahsil proqraminin reallaçdirilmasinda "imkandaçiyiciliq funksiyasi" nin subyektlarindan biridir. Onun sözügedan proqramin mahiyyatina nüfuzetma saviyyasi faaliyyatinin samaraliliyina §artlandirici tasir edir. Odur ki, ham proqramin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktik faaliyyatinda "sistem-struktur" yanaçmaya istinad etmasi ahamiyyatlidir, hansi ki, bizi bu qanaata tadqiqat materiallarinin va i§ tacrübamizin tahlili gatirir.
Tahsil proqrami (kurikulum) dövlat tahsil standartlarina uygun ayri-ayri tahsil pillalari va saviyyalari üzra tahsilin mazmununu va manimsanilma qaydalarini müayyan edir [9; 106-107]. Tahsil proqramina tadris plani, fanlar üzra tadris proqramlari, metodik taminatla bagli tövsiyalar, qiymatlandirma va digar müvafiq tahsil texnologiyalari daxildir [8;173]. Sadalananlar Tahsil proqraminin-tamin alt sistemlaridir.
Fanlar üzra mazmun standartlarinin müayyan olunmasinda asas maqsad hamin standartlarin har bir tahsilalan tarafindan manimsanilmasi istiqamatinda hadaflarin tayin edilmasidir. Qabul edilmi§ standartlara uygun bilik va bacariqlara nail olmaq ^ün har bir tahsilalanin faaliyyati fasilasiz stimullaçdirilmali, onlarin daha yüksak saviyyali standartlari manimsamasi üçün zaruri §arait yaradilmalidir. Optimal vaziyyatda heç bir tahsilalanin tadris ili boyunca geri qalmasina imkan verilmamali, aksina, har bir öyrancinin iralilamasi diqqat markazinda olmalidir. Söylanilanlara ragman iddia etmak olar ki, tahsilin hayata keçirilmasi prosesinda qiymatlandirma mexanizmlarinin tatbiqi zaruratdir, ba§qa sözla, tahsilalanin nailiyyatlarinin qiymatlandirilmasi davamli, dinamik (bir çox hallarda rasmi olmayan) prosesdir. Bu prosesda tahsilveranlarin tahsialanlar üzarinda üzarinda mü§ahidasi va baçar tacrübasinin zaruri hissasini manimsamak maqsadi ila faaliyyatini yönlandiranlarin (öyranmak istayanlarin-ümumtahsil maktablarinda çagirdlarin) sinif içlari va ev tapçiriqlarini yerina yetirmalari, yazili va çifahi cavablarinin diqqat markazina çakilmasi vacibdir. Burada maxsusi olaraq vurgulanmalidir ki, qiymatlandirma qrup hayatinin (koorporativ asasli faaliyyatin) ümda psixoloji problemlarindan biridir. Malum haqiqatdir ki, insanlarin bir-birina verdiklari emosional va ya intellektual, axlaqi va ya estetik qiymatlar nainki faaliyyat va ünsiyyat prosesinda çaxsiyyatin, ham da çaxsiyyatlararasi münasibatlarin formalaçdirilmasinda önamli rol oynayir. Pedaqoji qiymat, qiymatin özünamaxsus növü kimi meydana çixir. Uzun illar bundan önca sübut olunmuçdur ki, qiymat tarbiya vasitasi kimi böyük ahamiyyata malikdir. Müayyan edilmiçdir ki, qiymat takca çagirdin aqli içina deyil, ham da onun yaçadigi müvaffaqiyyat va ugursuzluq hisslari vasitasila affektiv-irada sahasina, iddia saviyyasinin, niyyatlarinin va münasibatlarinin formalaçmasina köklü tasir göstarir. Maktab tacrübasinda qiymat tarixan motivasiya yaratmaq vasitasi kimi amala galib.
Pedaqoji qiymatin obyektivliyi masalasi hamiça aktual olmuçdur. Pedaqogika va fanlarin tadrisi metodikalarinda qiymat meyarlarina na qadar ahamiyyat verilsa da, subyektiv amillar qiymatlandirma prosesinda önamli rol oynayir. Unudulmamalidir ki, pedaqoji qiymatin effektlari
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
önamli psixoloji-pedaqoji problemdir, talabat-motivasiya sahasinin formala§masi ila baglidir (§agirdin talabat-motivasiya sahasini formala§dirmaq, onun özünü aktualla§dirmasi ü9ün alveri§li §arait yaratmaq tadris faaliyyatinin samarali olmasinin rahnidir).
Düzgün hayata ke9irilmi§ qiymatlandirmanin naticalari müallimin faaliyyati, bu faaliyyatin §agirdlarin talabatina na daracada cavab vermasi, habela kurikulumda, planla§dirmada va darsliklarda müvafiq dayi§ikliklarin aparilmasi zarurati haqqinda qarar qabul etmaya imkan verir. §agird nailiyyatlarinin qiymatlandirilmasi §agirdin biliklara yiyalanmak, onlardan istifada etmak, natica 9ixarmaq bacariqlari haqqinda malumatlarin toplanmasi prosesi kimi qabul edilir va a§agidaki maqsadlara xidmat edir: 1) §agirdin iralilayi§larinin, gerilamalarinin izlanilmasi (monitorinqi); 2) §agirdin talim naticalarinin qiymatlandirilmsai; 3) talim prosesinda qararlarin qabulu; 4) kurikulumunun qiymatlandirilmasi.
Qiymatlandirma va talim proseslarina tahsilin qa§iliqli alaqada olan iki tarafi kimi baxilir. Sistemli proses olan qiymatlandirma - talim naticalari ila maraqli taraflar arasinda samarali aks-alaqa vasitasidir. Qiymatlandirmanin ahata etdiyi komponentlar a§agidakilar: 1) Malumatlarin toplanmasi; 2) Qiymatlandirma naticalari; 3) Qiymatlandirma malumatlari; 4) Qiymatlandirma standartlari.
Azarbaycan ümumtahsil maktablarinda kurikulum modelinin tatbiqi ila bagli yeni qiymatlandirma sistemiminin gündama galmasi §artlanmi§dir. Yeni qiymatlandirma sisteminin yaradilmasini zaruri edan amillar bunlardir: 1) Tahsil faaliyyatinin samaralilik saviyyasinin müayyan edilmasi; 2) Tahsil standartlarinin talabata uygunlugunun monitorinqinin hayata ke9irilmasi; 3) Ölka üzra §agirdlarin nailiyyatlari barada obyektiv malumatlarin alda edilmasi; 4) Talim prosesinin takmilla§dirilmasi va keyfiyyatinin yüksaldilmasi.
Müasir qiymatlandirma siyasatini a§agidaki kimi blok-sxem formasinda tasvir etmak olar (Sxem 3.):
Sxem 3.
Müasir qiymatlandirma siyasati
Qiymatlandirma tahsilin
keyfiyyatinin yüksaldilmasina yönaldilir va onu idara edan vacib amil kimi meydana galir.
Tadris prosesinin
ma rhalalarinda tatbiq edilir.
bütün
Mozmun standartlanmn monimsonilmosi soviyyosini öl cm ok iici'in qiymatlandirma standartlari müoyyonlosdirilmisdir.
4_1__J
Cari qiymatlandirmanin aradan qaldirilmasi mazmun standartlarinin bütövlükda manimsanilmasini va qiymatlandirmanin obyektivliyini tamin edir.
§agirdin nailiyyati (qazanilan dayarlar) qiymatlandirilir, inki§afi sistemli §akilda izlanilir.
4_/
Qiymatlandirilma prosesinin hayata ke9irilmasinda bir sira prinsiplara diqqat markazinda saxlanilmalidir. Qiymatlandirmanin aparilmasinda alda rahbar tutulan prinsiplar a§agidakilardir: 1) maqsadauygunluq; 2) toplanmi§ malumatlarin keyfiyyatca müvafiqliyiyinin va etibarliginin tamin olunmasi; 3)t alim faaliyyatinda qiymatlandirma naticalarinin inki§afetdirici rolunun tamin olunmasi; 4) nailiyyatlarin va tahsil imkanlarinin qar§iliqli dayarlandirilmasi; 5) qiymatlandirmada §affafliq, adalatlilik, qar§iliqli razili§ma va amakda§liq.
Qiymatlandirmanin müxtalif forma, mazmun va maqsada malik olan istiqamatlari mövcuddur. Azarbaycanda qiymatlandirma Ü9 istiqamatda aparilir: Beynalxalq qiymatlandirma, milli qiymatlandirma va maktabdaxili qiymatlandrma.
Impact Factor: SJJF 2019 - 5.П ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
2020 - 5.497
2021 - 5.81
Maxsusi olaraq vurgulayaq ki, milli va beynalxalq qiymatlandirma tahsilda perspektivlari müayyanla§dirmak ü9ün aparilan qiymatlandirma tadqiqatlaridir va xüsusi qurumlar tarafindan hayata ke?irilir. Maktabdaxili qiymatlandirma rasmi qiymatlandirmadir va §agirdlarin sinifdan-sinfa, bir tahsil saviyyasindan digar tahsil saviyyasina ke9irilmasina xidmat edir. Beynalxalq qiymatlandirma: a)Beynalxalq standartlara asaslanir; b) Camiyyatda inteqrasiya proseslarinin naticasidir; c) Har bir olkanin vatanda§ina digar olkalarda tahsil almaq imkani yaradir; 9) Beynalxalq va milli ekspertlar tarafindan ke9irilir.
Milli qiymatlandirma: a) Milli qurumlar tarafindan ke9irilir; b) Bütün pillalar va saviyyalar üzra talim naticalarinin saviyyasini müayyan etmak maqsadila aparilir. Maktabdaxili qiymatlandirmanin novlari: a) Diaqnostik qiymatlandirma (ilkin saviyyanin qiymatlandirilmasi); b) Formativ qiymatlandirma (inki§afin izlanmasi); c) Summativ (yekun) qiymatlandirma [9; 338-340].
Bir qadar ha§iya 9ixaraq qeyd edak ki, müasir qiymatlandirmanin mahiyyatina aydinliq gatirmak ü9ün onun ananavi qiymatlandirma ila müqayisa edilmasi faydali olar va sozügedan müqayisani a§agida ozüna yer alan parametrlar üzra aparilmasini maqbul hesab edirik (bax: Sxem 4):
Sxem 4.
Müasir qiymatlandirmanin ananavi qiymatlandirma ila müqayisasi
Onanavi qiymatlandirma:
1) Qiymatlandirma zamani §agirda qiymat yazmaq kimi qabul olunurdu; §agird yalniz qiymat almaq xatirina oxuyurdu; 2) Cari qiymatlandirma formalizma gatirib 9ixarirdi; müallimin subyektiv rayina asaslanirdi ;3) Tadris prosesinin yalniz müayyan bir hissasinda tatbiq edilirdi; 4) 9sasan, bilik saviyyasi qiymatlandirilirdi.
Müasir qiymatlandirma:
1) Qiymatlandirma tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasina yonaldilir va onu idaraedan vacib amil kimi meydana 9ixir; 2) Cari qiymatlandirmanin aradan qaldirilmasi mazmun standartlarinin bütovlükda manimsanilmasini va qiymatlandirmanin obyektivliyini tamin edir; 3) Tadris prosesinin bütün marhalalarinda tatbiq edilir; 4) §agirdin naliyyati (qazanilan dayarlar) qiymatlandirilir, inki§afi sistemli §akilda izlanilir; 5) Mazmun standartlarinin manimsanilmasi saviyyasini ol9mak ü9ün qiymatlandirma standartlari müayyanla§dirilmi§dir.
Müqayisanin samaraliliyini artirmaq maqsadila ananavi va müasir qiymatlandirmanin komponentlar üzra §arhini cadval formasinda a§agidaki kimi vermak olar (bax: Cadval 1). Cadval 1.
Komponentlar 3nanavi qiymatlandirma Müasir qiymatlandirma
Maqsadlar Bilik, bacariq, vardi§larin inki§afina yonalmi§ sayilirdi; Realliqda, asasan, bilik saviyyasi qiymatlandirilirdi. Bilik, bacariq, vardi§, dayarlarin, §axsiyyatin inki§afina yonalmi§dir; §agirdin nailiyyati (qazanilan dayarlar) qiymatlandirilir, inki§afi sistemli §akilda izlanilir.
Rol va vazifalar Qiymatlandirma çagirda qiymat yazmaq kimi qabul olunurdu; çagird yalniz qiymat almaq namina oxuyurdu; tadris prosesinin yalniz müayyan bir hissasinda tatbiq edilirdi. Qiymatlandirma tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasina yönaldilir va onu idaraedan vacib amil kimi meydana çixir, tadris prosesinin bütün marhalalarinda tatbiq edilir.
Növlar va istiqamatlar Maktabdaxili cari va yekun qiymatlandirma Beynalxalq, milli, maktabdaxili qiymatlandirma; Diaqnostik, formativ, summativ qiymatlandirma
Xüsusiyyatlar Daha formal, qeyri-daqiq, müallimin subyektiv rayina asaslanirdi, sistemsiz idi. Standart asasinda qurulur. Daha obyektiv, daqiq, adekvat, sistemlidir.
Meyarlar, göstaricilar Mövzulara asaslanan nailiyyatlarin qiymatlandirilmasidir.Daha çox kamiyyat göstaricilari nazara alinir. Qiymatlandirma standartlarina asaslanir. Keyfiyyat göstaricilari nazara alinir.
Usui va vasitalar Mahdud va qeyri-çevik (çifahi cavab, yoxlama içlari, testlar) Daha müxtalif va çevik (müsahiba, söhbat, mü§ahida, rubriklar, tapçiriqlar, valideynlarla va digar fann müallimlari ila amakdaçliq, çagirdlarin çifahi cavablari, çagirdlarin yazi içlarinin tahlili, test tap^^amin naticalari).
Formalar Sinifdaxili, maktabdaxili Sinifdaxili, maktabdaxili, markazlaçdirilmiç.
Maxsusi olaraq vurgulayaq ki, diaqnostik qiymatlandirma çagirdin bilik va bacariqlarinin ilkin saviyyasini müayyanla§dirmak, birbaça müallimin talim strategiyalarinin seçilmasina xidmat edir va diaqnostik qiymatlandirma: 1)§araita göra talim maqsadlari va strategiyalarinda çevik dayiçikliklar aparilmasina imkan yaradir; 2)§agirdlarin maraq dairasi, dünyagörü§ü, yaçadigi mühit haqqinda malumat almaga imkan verir; 3)Fardi yanaçmaya va diferensial talima çarait yaradir. Bu prosesda açagidaki kimi maqsadlar hadaflanir: 1)Har bir çagirdin bilik va bacariqlarinin ilkin saviyyasi haqqinda malumat alda etmak; 2)Talim prosesinin planlaçdirilmasinda çagirdlarin fardi inkiçaf xüsusiyyatlarini nazara almaq va fardi yanaçmani tamin etmak; 3)Talim strategiyasini müayyanla§dirmak.Diaqnostik qiymatlandirmanin keçirilma vaxti bela müayyan edilir: 1) Dars ilinin, tadris vahidlarinin avvalinda; 2)Yeri galdikca- bahs va bölmalarin avvalinda; 3)Zaruri vaziyyat yarandiqda (çagird baçqa тэМэЪёэп gdhndd, sinfi ddyiçsndd vd s.). Diaqnostik qiymatlandirmanin naticalari rasmi sanadlarda qeyd olunmur, yazili qeydlar müallimin qeyd daftarinda öz aksini tapir, sinif va çagird portfoliosunda saxlanilir. Diaqnostik qiymatlandirma maqsadina uygun olaraq iki formada keçirilir: davamli va qisamüddatli. Davamli diaqnostik qiymatlandirma: 1) tahsil saviyyasinin va dars ilinin avvalinda, bir neça darsin müayyan hissasinda aparilir; 2) sinifdaki çagirdlarin bilik va bacariqlarinin mövcud vaziyyatini öyranmak maqsadi güdür; 3) bu zaman müallim çagirdin bilik va bacariqlarinin daxil oldugu, inkiçaf sahalarini (idraki, sosial-emosional, fiziki- hdrdkî) öyrandiyina göra, daha çox mü§ahida üsulundan va bu üsulu reallaçdiran vasitadan-mü§ahida cadvalindan istifada edir; 4) bu prosesda çagird haqqinda daha atrafli malumat toplamaq üçün valideynlarla va digar fann müallimlari ila amakdaçliq üsulundan va sorgu vasitalarindan istifada edilir; 5) tadris vahidlarinin avvalinda, bir darsin müayyan hissasinda aparilir; 6)prosesin
maqsadi çagirdin fann üzra zaruri bilik va bacariqlari haqqinda malumat toplamaqdir; 6) bu zaman müallim §agirdin har hansi bir bahs va bölma üzra bilik va bacariqlanni yoxladigina göra tapçiriqverma, müsahiba, layiha kimi qiymatlandirma üsullarindan va müvafiq olaraq çaliçma, çifahi sual-cavab, taqdimat vasitalarindan istifada edir. [5; 294-299]
Maktabdaxili qiymatlandirmanin asas mahiyyatini §artlandiran formativ qiymatlandirma §agirdin talim faaliyyatinin daim izlanilmasi va talim prosesinin har hansi bir marhalasi ûçûn müayyan olunmuç mazmun standartlarindan irali galan bilik va bacariqlara yiyalanmasi saviyyasinin qiymatlandirilmasidir. Formativ qiymatlandirma çagirdin qabul edilmi§ standartlarin reallaçmasina yönalmi§ iralilamalarini va gerilamalarini izlamak, bu zaman qar§iya çixan problemlari aradan qaldirmaq va tahsilalani istiqamatlandirmak maqsadila aparilir. Bu prosesda tahsilalanlar qiymatlandirma meyarlari ila avvalcadan tani§ olurlar. Formativ qiymatlandirma sinifda har bir tahsilalanin inki§afinin sistemli §akilda izlanilmasini tamin edir. Müallim bu qiymatlandirma vasitasila tadris prosesini tanzimlayir, ugur qazana bilmayan §agirdlarin ehtiyaclarini öyranarak onlara alava kömak göstarir. Formativ qiymatlandirma §agirdlarin talim naticalarina nail olmasi va naticada summativ qiymatlandirmada müvaffaqiyyat qazanmasina kömak maqsadila aparilir. Elmi manbalarda bu prosesda qarçiya qoyulan maqsadlar açagidaki kimi formula edilir.Tahsilalanin: 1) bilik va bacarigini formala§dirmaqla onun talim naticalarina nail olmaq; 2) talim ehtiyaclarini öyranmak; 3) talim sahasinda iralilayiçlarinin izlanilmasini tamin etmak; 4) ugur qazana bilmamasinin sabablarini ara§dirmaq va onun inkiçafini tamin etmak; 5) har bir fann üzra mazmun standartlarinda gözlanilan asas bilik va bacariqlar alda etmasini izlamak; 6) özünüqiymatlandirma bacarigini inkiçaf etdirmak va nahayat, 7)Tadris prosesinin düzgün istiqamatlandirilmasini va samaraliliyini tamin etmak.
Qanaatimiza göra, formativ qiymatlandirmanin hayata keçirilmasi va naticalarin qeydiyyatinin aparilmasi ûçûn müallim açagidaki bacariqlarini inkiçaf etdirmalidir: Fanni üzra hansi standartin (mövzuya uygun) hayata keçirilacayini müayyanla§dirmak; Mazmun standartlari asasinda qiymatlandirma meyarlarini müayyanla§dirmak; Har bir qiymatlandirma meyarina uygun 4 nailiyyat saviyyasi üzra (masalan, saviyya 1, saviyya 2, saviyya 3, saviyya 4) rubriklar hazirlamaq.
Summativ qiymatlandirma kiçik, böyük va yekun summativ qiymatlandirmadan ibaratdir. Kiçik va böyük summativ qiymatlandirma talim prosesinda müayyan marhalaya yekun vurmaqla müvafiq mazmun standartlarina uygun qiymatlandirma standartlari asasinda hazirlanmiç vasitalarla çagirdin nailiyyat saviyyasini ö^mak maqsadila aparilir. Summativ qiymatlandirma tahsilin har hansi marhalasinda (bahs va ya bölmanin, yarimilin va ilin sonunda) çagirdlarin standartlar üzra alda etdiklari nailiyyatlarin qiymatlandirilmasidir. Summativ qiymatlandirmanin an mühüm cahati çagirdlarin alda etdiyi biliklarin tatbiqina hansi saviyyada nail oldugunu açkar etmakdan ibaratdir. Summativ qiymatlandirma mazmun standartlarinin manimsanilma saviyyasinin etibarli göstaricisidir. Summativ qiymatlandirma prosesinda qarçiya qoyulan maqsadlar: 1) Har hansi marhala üzra çagirdin nailiyyatinin saviyyasini müayyan edib qiymat yazmaq; 2) Müallimin tadris faaliyyatini izlamak; 3) Talim va tadris prosesinin monitorinqini hayata keçirmak (iralilama va gerilamani müayyanla§dirmak; 4) Maktabda talimin taçkili içinin saviyyasini müayyanla§dirmak.
Malumatlarin toplanmasi ^ün müxtalif qiymatlandirma üsullarindan va vasitalarindan istifada olunur. Bunlari açagida özüna yer alanlari aid etmak olar: 1) Qiymatlandirma üsullari çagirdlarin talim faaliyyati haqqinda malumatlari toplamaq ^ün istifada olunan prosedurlardir; 2) Qiymatlandirma vasitalari hamin üsulu hayata keçirmak ^ün istifadaolunan alatlardir. 3) Qiymatlandirmanin növündan asili olaraq üsul va vasitalar farqli olur.
Elmi manbalarda diaqnostik, formativ va summativ qiymatlandirmada tatbiq olunmali üsul va vasitalar barada tövsiyalar özüna yer almiçdir. Bunlarin sirasinda açagidakilar da vardir, hansi ki, biz bunlari taqdir edirik (Sxem 5.1;5.2;5.3):
Diaqnostik qiymatlandirmada istifac a olunan üsul va vasitalar (Sxem 5.1)
Usullar Vasitalar
Tapçiriqverma Çaliçmalar
Müsahiba Müallimin qeydiyyat varaqi
Valideynlarla va digar fann müallimlari ila amakdaçliq Söhbat va müallimin sorgu varaqi
Formativ qiymatlandirmada istifada olunan üsul va vasitalar (Sxem 5.2)
Usullar Vasitalar
Çifahi va yazili tadqimat Mü§ahida varaqlari, özünüqiymatlandirma varaqi
Tadqiqat layihasi Meyar cadvali
Rubrik (sxem) Meyarlar üzra qiymatlandirma §kalasi
Test Test tapçiriqlari
Özünüqiymatlandirma Özünüqiymatlandirma varaqlari
Oyunlar Mü§ahida varaqlari
Summativ qiymatlandirmada istifada olunan üsullar va vasitalar (Sxem 5.3)
Usullar Vasitalar
Layiha Taqdimat
Çifahi sorgu Sual-cavab
Test Test tapçiriqlari
Tapçiriqverma Tapçiriq, çaliçma, laboratoriya içlari
Biz açagidaki mazmunlu ümumila§malara çarikik: 1)Test tapçiriqlari qiymatlandirma vasitasi kimi hal-hazirda papulyarliq qazansa da, fanni tadris edan müallim diaqnostik, formativ va hatta summativ qiymatlandirmada test tapçiriqlarina aludaçilik göstarmamalidir; 2)§agirdlarin çifahi va yazili nitq bacariqlarini, mantiqi va tafakkürünü, müstaqil dü§ünma qabiliyyatini inkiçaf etdiran üsullardan-layiha (qiymatlandirma vasitasi-çagirdlarin taqdimati va müallimin tartib etdiyi meyar cadvali), çifahi sorgu (qiymatlandirma vasitasi- çifahi nitq bacariqlari üzra qeydiyyat varaqi), yoxlama yazi içlarindan (masala va misal halli) geni§ istifada etmalidir; 3)Test tapçiriqlarindan davamli olmamaqla, yeri galdikca, summativ qiymatlandirmada isa taraddüdsüz istifada etmak tövsiya olunur [9; 345-346].
Biz rubriklari formativ qiymatlandirmada yüksak dayarlandiririk. Rubrik-meyar asasinda §agirdin nailiyyati saviyyasinin qiymatlandirma çkalasidir. O, iki asas suala cavab verir: 1)Man nayi qiymatlandirmaliyam (bacariq meyarlari)? 2)Bu meyar üzra hansi nailiyyat saviyyalari ola bilar? Rubrik bacariq va ya naticani artan keyfiyyat kontinuumunda (a§agi saviyyadan yuxari saviyyaya qadar) tasvir edir. Rubrik qiymatlandirmanin ham üsulu, ham da vasitasi kimi çixi§ eda bilar. Qiymatlandirma §kalasi nailiyyat saviyyasina qiymat (balla va ya sözla) verilmasi ^ün mexanizmdir [5; 295-297].
Rubrik-formativ qiymatlandirmanin an faydali üsullarindan biri olmaqla yana§i ondan ham da diaqnostik va summativ qiymatlandirmada istifada oluna bilar. Rubrikin asas elementlari bunlardir: Rubrikin adi (hansi bacariq va ya kompetensiya qiymatlandirilir); Qiymatlandirilacak bacarigin va ya kompetensiyanin hansi bacariqlardan ibarat olmasinin tasviri (aspektlar, meyarlar) ; Nailiyyatin müxtalif saviyyalarini qiymatlandirmak ^ün qiymatlandirma §kalasi-keyfiyyat saviyyalari intervali; Saviyya üzra göstaricilar- nailiyyat saviyyasini tasvir edan söz va ya raqam; Saviyya deskriptor-nailiyyat saviyyasini daha müfassal tasvir edan sözlü ifada.
Tadqiqat içinin elmi yeniliyi vd mzari dhdmiyydti. 1) Fann kurikulumunun (maxsusi olaraq Riyaziyyat fann kurikulumunun ) mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli dialektikanin mühüm qolu kimi formala§mi§ "sistem-struktur" yanaçma metodunun
tatbiqinin ahamiyyatliliyi tadqiqatçilarin diqqatina çatdirilmiçdir; 2) Ümumtahsil pillasinda Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini §artlandiran idrak masalalarindan birinin halli - "Qiymatlandirma bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi taqdim olunmuçdur.
Tadqiqat içinin praktik dhdmiyydti. Ümüd edirik ki, Ümumtahsil pillasinda tatbiq edilan bu va ya digar fann kurikulumunun (hamçinin Riyaziyyat fann kurikulumunun) mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqinin optimal variantda içlanilmasi probleminin hallini §artlndiran mühüm idrak masalalarindan birinin hallinin-"Qiymatlandirma bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi"nin taqdim olunmasi aidiyyati Riyaziyyat fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin aradan qaldirilmasi mühitinin formalaçmasina müsbat tasir edacakdir.
N3tic3. 1) Har hansi gerçak var olanin (obyektiv mövcudlugun) dark olunma saviyyasi ondan adekvat istiqamatlarda faydalanmanin naticalarina müayyanedici tasir göstarir. 2) Ümumtahsil pillasinda har hansi fann kurikulumunun (hamçinin Riyaziyyat fann kurikulumunun) tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yanliçliqlara yol verilmasi bu fannin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir; 3) Riyaziyyat fann kurikulumundan istifada prosesinda praktik tahsilveranlarin faaliyyatinda tazahür edan yanliçliqlarin asasinda bir sabablarla yana§i, ham da onun mahiyyatinin bu subyektlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi dayanir; .4) "Sistem-struktur" yanaçma istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodudur; 5) Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "sistem-struktur" yanaçma dialektik metodundan nazari va texnoloj i istiqamatlarda istifada olunmamiçdir; 6) Riyaziyyat fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "boçlugun" çartlandirdiyi yanliçligin tazahürlarina asas yaradan problemin hallina yönalan idrak masalalalarindan biri "Ümumtahsil pillasinda Riyaziyyat fann kurikulumunun "Qiymatlandirma bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" dir va bu istiqamatda taqdim olunan tadqiqat ümumila§mamiz bu va ya digar fanninin tadrisi prosesina fayda verir.
9D9BIYYAT
1.Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasi (Milli Kurikulumu),"Azarbaycan maktabi" jurnali, 2007, № 2.
2.Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu. Baki: Qanun, 2010.
3.Abbasov A.N., Mammadzada R.R., Mammadli L.A. Pedaqogika: Müntaxabat (Ali tahsil müssisalari üçün dars vasaiti). Baki: "Mütarcim", 2021.
4.Abbasov 9.M., Cavadov i.A., ibadova B.O., Quliyeva K.R., Sultanova i.N., Cavadova S.E. Kurikulum baladçisi: izahlar va tatbiqlar. Baki: Elm va tahsil", 2019.
5.3hmadov A., ö.Abbasov. Umumtahsil maktablarinin I-IV siniflari üçün fann kurikulumlari. Baki: "Tahsil", 2008.
6.9hmadova M.,9liyev M.,Qasimli M. va baçqalari. Müallim hazirliginin va orta tahsilin yeni perspektivlari. (Qarb tahsil sisteminin tacrübasi asasinda) Baki: "Adiloglu", 2005. 7.9lizada Э.Э. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: "Pedaqogika", 2004. 8.ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair oçerklar. Baki: "Mütarcim", 1998.
9.ibrahimov F.N. Umumtahsil maktblarinda riyaziyyatin tadrisi metodikasi. Baki: "Mütarcim", 2014. 10.ibrahimov F.N. Umumtahsil maktablarinda riyaziyyatin kurikulum modelina asaslanan tadrisi metodikasi.(Dars vasaiti) Baki: "Mütarcim" 2016.
11.Karimov Y.§. Kurikulum islahati tahsilimizin asasidir. ibtidai maktab va maktabaqadar tarbiya, 2008, №1.
12.Qasimova L.N., Mirzayeva Ç.Î. Azarbaycan tahsilinda kurikulum konsepsiyasi (Dars vasaiti). Baki: "Elm va tahsil", 2016.
13.Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010.
14.Mirzacanzada A. X. ixtisasa giri§ (Dars vasaiti). Baki: Baki Universiteti Naçriyyati, 1990.
15.Veysova Z. Faal/interaktiv talim.(Müallimlar ^ün vasait). Baki: 2007.
