ÜMUMTƏHSİL PİLLƏSİNDƏ ANA DİLİ FƏNN KURİKULUMUNUN “FƏNNİN MƏZMUNU BLOKU ELEMENTLƏRİNİN” “SİSTEM-STRUKTUR” YANAŞMA ƏSASINDA İNTERPRETASİYASI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

UOT 37.01

ÜMUMTÖHSiL PÎLLaSÎNDa ANA DiLi F9NN KURÎKULUMUNUN "F9NNÎN M9ZMUNU BLOKU ELEMENTL9RÎNÎN" "SiSTEM-STRUKTUR" YANAÇMA

9SASINDA iNTERPRETASiYASI

FÎR9DUN NADiR OGLU iBRAHiMOV

Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin §aki filialinda kafedra müdiri, pedaqoji elmlar doktoru,

professor, §aki, Azarbaycan

GÜLAR9 ABDURAHMAN QIZI ABDULLAYEVA

Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin §aki filialinda direktor müavini, filologiya üzra falsafa

doktoru, dosent, Çaki, Azarbaycan

Xülas3. Mdqalddd Azarbaycan tahsil sisteminda tatbiq edilan kurikulumun hdyata keçirilmdsi prosesindd kreativ dü§üncali, özünü inkiçaf etdiran çaxsiyyatin formala§dirilmasi talabatini tamin etmayin yollarindan bahs edilir, kurikulum asasinda tahsilini ba§a vurmu§ çagirdin yiyalandiyi qabiliyyatlar haqqinda malumat verilir.

Tadqiqat içinda vurgulanir ki, tahsilveran "Ümumi tahsilproqrami"nin mahiyyatina balad olmaqla yana§i, eyni zamanda onun icrasi ila bagli praktiki faaliyyatinda "sistem-struktur" yanaçmaya istinad etmakla ugurlu natica alda eda bilar.

Eyni zamanda ümumtahsil pillasinda ana dili fann kurikulumunun strukturunun "blok-sxem" formasinin "Fannin mazmunu bloku"na daxil olan ümumi talim naticalari, mazmun xatlari, mazmun xatlari üzra talim naticalari, mazmun standartlari, inteqrasiya anlayiçlarinin "sistem-struktur" dialektikyanaçmasi asasinda aparilmiç ümumila§malarinin §arhi maqalanin asas mazmununu taçkil edir.

Açar sözlw. standart, altstandart, kurikulum, talim naticalari, dinlayib-anlama, dil qaydalari, nitq etiketlari, cümla konstruksiyalari, rabitali nitq.

Tadqiqat mövzusunun aktualligi. Uzunmüddatli mü§ahidalara asasan, tahsilveranlarin ümumtahsil pillasinda ana dili fann kurikulumunun tatbiqi ila bagli faaliyyatinda müayyan yanli§liqlara yol verdiyini söylaya bilarik. Bela yanli§liqlar isa ana dili fanninin tadrisi prosesinda qar§iya qoyulmuç naticani alda etmaya angal olur, darsin samaralilik saviyyasina manfi tasir edir.

§übhasiz ki, obyektiv alamda mövcud olanlardan müxtalif istiqamatlarda ugurlu faydalanmanin naticasi onun dark olunma saviyyasindan ciddi §akilda asilidir. Ana dili fann kurikulumunun mahiyyatinin praktik tahsilveranlar tarafindan kifayat qadar dürüst dark olunmamasi da onlarin faaliyyatinda tazahür edan yanli§liqlarin asasinda dayanan sabablardan biridir. On ildan artiq bir müddatda apardigimiz elmi mü§ahidalar biza bela bir fikri söylamaya asas verir. Bu cür nöqsanlarin aradan qaldirilmasinda "sistem-struktur" yanaçmanin rolunu xüsusila vurgulamaq istayir va elmi faaliyyat tacrübamiza asasan, "sistem-struktur" yanaçmanin istanilan mövcud olanin dark edilmasinin, onun mahiyyatina varmagin an etibarli dialektik metodu oldugunu iddia edirik. Lakin topladigimiz materiallarin tahlili onu göstarir ki, ana dili fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi prosesinda bu metoddan nazari va texnoloji istiqamatlarda yetarinca istifada olunmur. Ona göra da biz yuxarida qeyd etdiyimiz yanliçligin ba§ vermasina sabab olan problemin aradan qaldirilmasina yönalan masalalardan birinin - "Ümumtahsil pillasinda ana dili fann kurikulunun "Fannin mazmunu bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" tadqiqat mövzusunun aktual bir masalaya hasr olundugunu iddia edirik.

Tadqiqat materiallari asasinda formala$dirilmi§ üiiiuniilasnialarin interpretasiyasi. Haqli olaraq vurgulanir ki, "XXI asrda ham camiyyatin, ham da onun har bir üzvünün ya§amasi va inki§afinda ba§lica dayar yaradici, ózünü inki§af etdiran §axsiyyatdir" [13; 16] va bela bir haqiqat da móvcuddur ki, tahsili dayman dünyanin realliqlarindan kanarda tasavvür etmak mümkünsüzdür. Profesor 0.9lizada tahsilin asas maqsadini §arh edarak yazir: "U§agin yaradiciliq imkanlarinin üza 9ixarilmasi va bunlarin realla§dirilmasi, §axsiyyatinin formala§masi ü9ün alveri§li §araitin yaradilmasi tahsilin ba§lica maqsadlarindandir". [6; 290-292] §übha yoxdur ki, ümumi tahsilin hayata ke9rilmasinin asas imkanda§iyici komponentlarindan biri olan ana dili fanni maktablilarin §axsiyyatinin formala§masinda mühüm vasita kimi yüksak dayar kasb edir. Unutmaq olmaz ki, "Ana dili millatin manavi diriliyidir. Ananin südü badanin mayasi oldugu kimi, Ana dili da ruhun qidasidir". (Firidun bay Kó9arli)

Ana dilinin óyranilmasi §agirdlarin ünsiyyat imkanlarini geni§landirir, onlarda nitq faaliyyatinin nóvlari ila yana§i, dü§ünma, óyranma, dani§ma bacariqlarini formala§dirir. Naticada, bu dil dü§ünma, óyranma, dani§ma vasitasina 9evrilir.

Ümumi tahsilini ba§a vuran ganclar tahsilini davam etdirmak, müxtalif sahalarda i§lamak ü9ün müasir dóvrün iqtisadi, hüquqi va texnoloji 9atinliklarina hazir olmali, onlarin aradan qaldirilmasinda ta§abbüskarliq va faalliq góstarmalidirlar. Bunun ü9ün takca elmi-nazari hazirliq deyil, ham da yüksak axlaqi-manavi keyfiyyatlar, o cümladan dil va ünsiyyat bacariqlari alda olunmalidir. Har bir §axs müxtalif formali va mazmunlu matnlari salis, §üurlu oxumaga, yazili va §ifahi §akilda samarali va yaradici ünsiyyat qurmaga qadir olmalidir. Bu baximdan, Ana dilinin bir fann kimi talim ahamiyyati bóyükdür. Ümumtahsil pillasinda tahsilalanlar qüdratli tarbiya vasitasi olan ana dilini manimsamakla milli-manavi sarvatlarimizin subyektlari saviyyasina yüksalir, axlaqi dayarlara va yüksak insani keyfiyyatlara yiyalanirlar. [6;14]

Ümumtahsil maktablarinda ana dili taliminin maqsadi ümumi nitq va dil bacariqlarini formala§dirmaqla §agirdlarin nitq madaniyyatina yiyalanmalarini tamin etmakdan ibaratdir. Buna góra da: 1)nitq va dil bacariqlarina yiyalanmakla ümumi nitq inki§afina nail olmaq; 2)ana dilinin dü§ünma, óyranma va dani§ma vasitasi olmasini dark etmak; 3)davamli tahsil prosesinda, praktik faaliyyatda istifada ü9ün potensial bilik va bacariqlara yiyalanmak vacib hesab edilir.

Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Milli Kurikulumu 9ar9iva sanadinda müayyan edilmi§dir ki, ümumtahsil maktablarinda ana dilinin tadrisi vasitasila:

- ibtidai ümumtahsil saviyyasinda §agirdlarda alifbanin óyranilmasi, oxu va yazi texnikasinin, hüsnxat qaydalarinin, düzgün, süratli, §üurlu va ifadali oxu üzra ilkin bacariqlarin manimsanilmasi, lügat ehtiyatinin tadrican zanginla§dirilmasi, an zaruri qrammatik qaydalarin va adabi talaffüz normalarinin óyranilib tatbiq olunmasi, ekspressiv nitq bacariqlarinin formala§dirilmasi, Azarbaycan xalqinin dili, tarixi, axlaqi-manavi keyfiyyatlari, madaniyyati, adat-ananalari haqqinda ilkin anlayi§larin yaradilmasi tamin olunur;

- Orta ümumtahsil saviyyasinda tahsilalanlarda ifadali va §üurlu oxu, aydin, salis, düzgün §ifahi va yazili nitq vardi§larinin inki§af etdirilmasi, nitqin leksik, qrammatik va üslubi cahatdan zanginliyi, tacrübi baximdan ahamiyyatli olan dil9ilik anlayi§lari va qaydalarinin manimsanilmasi, dil hadisalari zamininda §agirdlarin idrak faaliyyatinin va ünsiyyat bacariqlarinin inki§afi, onlarda ana dilina mahabbat va hórmat hissinin formala§dirilmasi tamin edilir;

- Tam orta ümumtahsil saviyyasinda orta tahsil saviyyasi üzra faaliyyat istiqamatlari inki§af etdirilmakla adabi dilin üslublarindan istifada imkanlarinin geni§landirilmasi, §ifahi va yazili nitq prosesinda nitq madaniyyatinin talablarina riayat edilmasi, natiqlik vardi§lari elementlarinin yaradilmasi tamin olunur.

§übhasiz ki, ana dili müalliminin ümumitahsilin qar§isina qoyulmu§ vazifalari (gózlanilan ümumi naticalari) dürüst §akilda bilmasi xüsusi ahamiyyata malikdir. Bu, tadris prosesi ila bagli faaliyyatin naticayónali§li sistema salinmasi ü9ün garakdir. Malum oldugu kimi, maqsad bütün proseslarda, elaca da talim prosesinda sistemyaradici komponentdir. Eyni zamanda, maqsadin haraki hala galmasi ü9ün (aks taqdirda natica hasil olunmaz) talim prosesinin hansi mazmunda, hansi

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

strategiya asasinda, hansi qiymatlandirma mexanizmlarina istinad edarak hayata ke9irilmasi da olduqca mühüm ahamiyyata malikdir. "Ümumi tahsilin pillalari üzra talimin yeni zaruri minimumu, bilik haddi, fann üzra ümumi talim naticalari va qazanilacaq bacariqlarin avvalcadan ümumi tahsilin ayri-ayri saviyyalarinda (ümumi tahsilin hayata ke9irilmasi sisteminin alt sistemlarinda) alda olunacaq talim naticalari (hansi ki, bu mticalar gozldnildn ümumi mticahrda komponentldr qisminda ehtiva olunur - kursiv bizimkidir) ila alaqalandirilmasi tahsilin an vacib problemlarindan biri hesab olunur". [10;71]

Malum oldugu kimi, müallim talim prosesi ila bagli bütün suallara ham nazari, ham da amali cavab tapmagi bacarmalidir. O bilmalidir ki, fasilitatoru oldugu prosesda hansi modeldan istifada edir va bu modelin hansi spesifik xüsusiyyatlari vardir. Bu model ananavi modellarin hansi üstün maziyyatlarini ózünda camla§dirmi§dir (Unudulmamalidir ki, yenilik kóhnanin tamamila inkari deyildir, bela inkar xeyirdan 9ox ziyan gatira bilar) va real pedaqoji prosesa hansi ugurlari vad edir.

Sóyladiklarimizi asas gótürarak ümumila§ma edirik ki, hazirda ümumtahsil maktablarinda tatbiq olunan "talim prosesi ila bagli bütün faaliyyatlarin samarali ta§kilina, maqsadyónlu va ardicil hayata ke9irilmasina imkan yaradan konseptual sanad kimi dark olunan" [7; 228-229] tahsil proqraminin (kurikulumun) asas xüsusiyyatlarinin "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasni vermak ümumi i§in xeyrina olar.

Müallim tahsil proqraminin realla§dirilmasinda aparici simadir. O, proqramin mahiyyatina na daracada nüfuz edarsa, o daracada da faaliyyati samarali olar. Ona góra da müallimin ham proqramin mahiyyatina balad olmasinda, ham da onun icrasi ila bagli praktik faaliyyatinda "sistem-struktur" yana§maya istinad etmasi xüsusi ahamiyyata malikdir. Tadqiqat materiallarini tahlili va i§ tacrübamiz biza bu qanaata galmaya asas verir.

Tahsil proqrami (kurikulum) dóvlat tahsil standartlarina uygun ayri-ayri tahsil pillalari va saviyyalari üzra tahsilin mazmununu va manimsanilma qaydalarini müayyan edir. [8; 106-107] Tahsil proqramina tadris plani, fanlar üzra tadris proqramlari, metodik taminatla bagli tóvsiyalar, qiymatlandirma va digar müvafiq tahsil texnologiyalari daxildir. [7;173] Sadalananlar tahsil proqraminin - tamin alt sistemlaridir.

Tahsil proqramlari (kurikulumlar) xarakterina góra iki yera ayrilir: fannyónumlü va §axsiyyatyónumlü. "Kurikulumun "§axsiyyatyónümlülük", "§agirdyónümlülük" va "naticayónümlülük" yana§malari talim prosesinin markazinda §agirdin olmasini góstarir". [12] Bu yana§malar, xüsusan, talim maqsadlarinin yazili§inda aks olunur. Kurikulumun vurgulanan xüsusiyyatlarinin talim-tarbiya prosesinda bóyük faydasi var: talim-tarbiya prosesini daha samarali edir, tacrüba yónümlü bacariqlar formala§dlirmaga imkan yaradir. Bununla alaqadar müallimin qar§isinda yeni talablar qoyulur. [2; 174]

Fann kurikulumlari: müxtalif bacariqlarin óyranilmasini nazarda tutan balansla§dirilmi§ va ahatali yana§mani ózünda saxlayir; talimin faal üsullarindan istifada olunmaqla mazmun standartlarinin saviyyasina 9atmaga imkan yaradir; §agirdlarin bilik va anlayi§larinin daim qiymatlandirilmasini, tadris ili arzinda düzali§larin edilmasini nazarda tutur; §agirdlarin talima calb olunmasini, davamli tahsila hazirlanmasini va havaslandirilmasini tamin edir; §agirdlarin tahsil alarkan, biliklari qiymatlandirilarkan, savadlari artirilarkan müasir texnologiyalardan istifada edilmasini nazarda tutur; uygun talim resurslarina va inzibati yardima malik olur. [3; 158-161] Fann kurikulumunun strukturunun blok-sxem formasini Sxem 1-da verilmi§ formada tartib etmak olar. [8; 38] (bax:Sxem 1)

Ümumila§dirarak sóylaya bilarik ki, ana dili fann kurikulumu §agird, müallim, valideyn va camiyyatin digar üzvlari ü9ün maraq doguran konseptual bir sanad olub, ana dili taliminin maqsadlarini, bu maqsadlara nail olmaq ü9ün bütün faaliyyatlari ahata edir. Bu sanad har bir §agirdin maraq va meyillari nazara alinmaqla, onlarin nitq, dil bacariq va vardi§larini inki§af etdirmayi nazarda tutur. Yuxarida taqdim etdiyimiz sxemdan góründüyü kimi, sózügedan sanad ümumtahsil maktablarinda ana dili taliminin asas maqsadlarini tayin etmakla ümumi talim naticalarini, mazmun xatlarini, mazmun xatlari üzra talim naticalarini, mazmun standartlarini, fandaxili va fanlararasi

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

inteqrasiyani, talim strategiyalarini, talimin ta§kilina verilan talablari, formalari va üsullari barada tövsiyalari özünda aks etdirir. Ana dili kurikulumu dil va sosial-madani biliklar asasinda kommunikativ dil bacariqlarinin formala§dirilmasini ahata etmakla naticayönümlü mazmun standartlarina uygun olaraq sadadan mürakkaba, asandan 9atina prinsiplari asasinda qurulur, §agird nailiyyatlarini izlamaya va qiymatlandirmaya imkan yaradir.

Qeyd edak ki, mazmun standartlarinin müayyanla§dirilmasi prosesinda fann üzra asas talim naticalarinin (prosedur bacariqlar, idraki darketma va problemlarin halli) balansinin gözlanilmasi diqqat markazinda saxlanilir.[5; 454]

Bu kurikulum §agirdlarin "nayi bilmali" va "nayi bacarmali" oldugunu müayyanladirmak ü9ün asas talim naticalarini mazmun va faaliyyat xatlarinin qar§iliqli alaqasi vasitasila tadqim edir.[13]

Sxem 1

"Giri§" blokuna daxil edilmi§ sanad (kurikulumu sanadlar toplusu kimi §arh etmak olar, bu fikir elmi arqumentlamalara dayanir) ümumtahsil maktablarinda tadris olunan fanlar sirasinda ana dilinin yerini müayyan etmakla yana§i, onun tadrisi qar§isinda qoyulan asas maqsadlari ümumi §akilda müayyanla§dirmaya imkan verir.

Ümumtahsil pillasini tamamlami§ §agirdlarin a§agidaki ümumi naticalarin subyektina 9evrilmasi nazarda tutulur: üslubi xüsusiyyatlarina göra matnlari müqayisa edir, qiymatlandirir, ray va mülahizalarini bildirir; taqdim olunmu§ mövzuya uygun üslub se9ir, fikirlarini §ifahi va yazili §arh edir; nitqin daqiqliyi, düzgünlüyü va ifadaliliyi ü9ün zaruri olan normalari §ifahi va yazili nitqinda tatbiq edir; müxtalif üslublarda ray, 9ixi§, maruza va taqdimatlar hazirlayir; müzakira, görü§, diskussiya va s. tadbirlarin hazirlanmasi, ta§kili va ke9irilmasinda yolda§lari ila samarali amakda§liq edir. [1]

Malum oldugu kimi, "Fannin mazmunu bloku"nda (onu ana dili fann kurikulumunun blok-sxeminda ehtiva olunan alt sistem kimi qabul eda bilarik) mazmun xatlari fann üzra ümumi talim naticalarinin realla§dirilmasini tamin etmak ü9ün müayyan edilan mazmunun zaruri hesab olunan hissasidir. Mazmun xatlari §agirdlarin öyranacayi mazmunu daha aydin tasvir etmak ü9ün müayyan

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

olunur va onu sistemla§dirmak maqsadi da§iyir. Mazmun xatlarina ba§qa cur bela interpretasiya vera bilarik: Mazmun xatlari ana dili taliminda qar§iya qoyulmu§ maqsad va vazifalari realla§dirmaq funksiyasini da§iyir. Mazmun xatlari ana dili fanninda manimsanilmasi layihalandirilan mazmunun dialektik vahdatda movcud olan alt sistemlaridir, bunlar mazmunun fikran nisbi ayrilmi§ hissalaridir.

Movcud dunya tacrubasinin oyranilmasi va tahlili asasinda ana dili taliminin maqsad va vazifalarina uygun olaraq mazmun xatlari umumi tahsilin butun saviyyalari uzra a§agidaki kimi tayin edilmi§dir:

■Dinlayib-anlama va dani§ma;

■ Oxu;

■ Yazi;

■Dil qaydalari.

Ana dili fanninin mazmun xatlari ham da kurikulumun qurulu§unu tartib etmaya va bu haqda mulahiza yurutmaya xidmat edir. Qeyd etmak lazimdir ki, fannin mazmununa daxil olan har hansi bir anlayi§ va ya bacariqlar yalniz bir mazmun xatti 9ar9ivasinda mahdudla§maya bilar. Mazmun xatlari muayyanla§dirarkan, nazarda tutulur ki, ana dili fanninin tadrisi prosesinda siniflar uzra onlarin har birina eyni daracada ahamiyyat verilmalidir.

Biz bela bir qanaata §arikik ki, mazmun xatlari asasinda hazirlanmi§ kurikulum geni§ mazmun diapazonunu ozunda aks etdirir. inteqrativ §akilda tadris olunan bu geni§ mazmun imkan verir ki, §agirdlar sozugedan fann uzra muxtalif bilklarin bir-biri ila alaqasini takca ana dili fanninin daxilinda deyil, ham9inin digar fanlarda va real hayatda oldugunu da anlasinlar.

Mazmun xatlari uzra umumi naticalari a§agidaki kimi sxematik §akilda tasvir etmak olar: (bax: Sxem 2,3,4,5)

Sxem 2

Oxu

Sxem 3

-oxu materialinda rastlasdigi yeni sozlarin manasini muayyanlasdirib konteksta uygun sarh edir:

-agar sozlardan istifada etmakla verilmis matnin uslubunu aydinlasdirib asas fikri oz sozlari ila ifada edir;

v

V.

-matnin sintaktik strukturuna daxil olan hissalari (giris, asas hissa,natica), abzaslari, cumlalari, onlar arasindaki baglama vasitalarini tahlil edib mazmunun aydin ifada olunmasina tasirini izah edir.

Л

Sxem 4

ilkin alyazma(qaralama) uzarinda islamakla onu reda kta edir, artiq fikir va mulahizalari segib maqsadauygun cumlalarla avaz edir-muxtalif ama li yazi numunalarindan istifada etmakla fikri daqiq va aydin ifada edan maqsadyonlu malumat hazirlayir.

Munasib tadqiqat vasitalarindan istifada etmakla verilmis movzuya uygun sitat, fakt va dalillari segib matn daxilinda mantiqi cahatdan alaqalandirir va bu zaman ozunamaxsus fardi yazi uslubu

numayis etdirir

Layihalar, kutlavi tadbirlar ugun ssenarilar hazirlayir.

4_

J

Sxem 5

Elmi manbalarda da qeyd olundugu kimi, mazmun standarti - dovlatin tahsil alanin bilik va bacariq saviyyasina qoyulmu§ dovlat talabidir. [3; 468] Ana dili fanni uzra standartlar orta tahsil kursu 9ar9ivasinda butun §agirdlar u9un vacib olan mazmunu ahata edir, §agirdlarin ana dili uzra bilik va bacariqlarini tasvir edir, olkada har bir §agirdin ana dili sahasinda oyrana bilacayi va oyranmali oldugu masalalari muayyan edir, §agirdlari tahsilin sonraki pillasina hazirlayir. Mazmun standartlari inteqrativ talim naticalari olub, §agirdlarin muvafiq bilik, bacariq va dayarlara nail olmaqla saviyyaca dayi§masini tamin edir.

Ana dili fanninin mazmun standartlari siniflar uzra sistemla§dirilmi§ va yuxarida gostarilan dord mazmun xatti uzra tamsil olunmu§dur. Yuxarida vurgulandigi kimi, har bir standart ibtidai, orta va tam orta tahsil saviyyalarina uygun muayyanla§dirilmi§ bir ne9a gozlanilan talim naticasini ahata edir, umumtahsilin gozlanilan umumi naticalarina yonalmi§ olur, bununla da idraki darketma va problemlarin halli kimi qabiliyyatlarin balansi gozlanilir. Ana dili fanninin tadrisinin va manimsanilmasinin tarkib hissalari bir-birindan tacrid olunmami§dir, aksina, onlar bir-biri ila baglidir va bir-birini tamamlayir.

9sas standartin funksiyasi muayyan olunan talim naticalarini mazmun xatlari uzra umumi §akilda izah etmakla baglidir. Alt standartlarin funksiyalarina aid edilir: 1)Talim maqsadlarinin daqiq muayyan olinmasi u9un etibarli zamin yaradir; 2)Talim strategiyalarinin duzgun se9ilmasinda muhum rol oynayir; 3)Talimda inteqrativliyi tamin edir; talimin mazmununun davamli inki§afini tamin edir; 4) Sinif va fanlar uzra summativ qiymatlandirmanin aparilmasini tamin edir.

Ana dili fanni uzra mazmun standartlarinin realla§dirilmasi a§agidaki faaliyyat xatlari uzra hayata ke9irilir: 1) problemlarin halli; 2) muhakimayurutma va asaslandirma; 3) unsiyyat; 4) tadqiqetma; 5) tatbiqetma.

Faaliyyat xatlari mazmun xatlarindan farqlanmakla yana§i, onlarin har biri ila alaqalidir. Bu xatlar mazmun uzra biliklarin alda edilmasi va istifadasi yollarini muayyanla§dirmak, onlari tasvir etmak maqsadi da§iyir va §agirdlar tarafindan ana dili fanninin ahamiyyatinin dark edilmasina, ona kompleks bacariqlarin toplusu kimi baxilmasina xidmat edir. Faaliyyat xatlari tahsilalanin faaliyyat sisteminin alt sistemlari kimi dark olunmali, onlarin tatbiqinda "ehtiva edan sistem"in emercent tabiati va alt sistemlar arasindaki munasibatlarin dialektikasi diqqat markazinda saxlanilmalidir.

§agird ana dili fannindan manimsayacayi mazmuna muxtaif faaliyyatlar vasitasila nail ola bilar. Mazmunun manimsanilmasi prosesinda §agird faaliyyatinin muxtalif marhalalari qazanilmi§ bilik va bacariqlarin daha mohkam va uzunmuddatli olmasini tamin edir. Faaliyyyat standartlari kurikulumun hayata ke9irilmasi u9un mazmun standartlarinin §agirdlara manimsadilmasini tamin edir. Har bir

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

faaliyyat standarti tahsil pillasinda nayin ahata olundugunu va mazmun standartina nail olmaq ифип muallimin rolunun nadan ibarat oldugunu ifada edir. Qeyd etmak lazimdir ki, har bir faaliyyat standarti butun siniflarda istifada olunmaqla tahsil saviyyalari va siniflar uzra getdikca dayi§ir. Ona gora da bu standartlarin umumi §akilda qabul edilmasi alveri§lidir.

Mazmun standartlarinin bilik komponentinin tasnifati beladir: (bax: sxem 6)

Kurikulum nazariyya9ilari standart tartibat9ilarina (ham da tahsilin hayata ke9irilmasi prosesina taraf kimi daxil olan pedaqoqlara) komak maqsadila tahsil u9un yararli hesab edilan har U9 taksonomiyanin (idraki, emosional, psixomotor) butun marhalalarini ifada edan feillari muayyanla§dirmi§lar. Feillar bacariqlarin ifada edilmasinda 9ox muhum gostaricidir. Feil bacarigin taksonomiyasinin hansi marhalasina aid oldugunu aks etdirir. Sozugedan taksonomiyalarin marhalalarinin sxematik tasvirini a§agidaki kimi ifada etmak olar: [8; 41](bax: Sxem7)

Sxem 7

Taksonomiyalar

/-

idraki

v J

Г

Emosional N

V J

Psixomotor

v

Bilme; Anlama; Tetbiqetme; Tehliletme; Sintezetme; Deyerlend irme.

V-

V

d

Msqbulsayma;

Reaksiyaverms;

Dsysrlsndirms;

Tsjkiletms;

Dsysr vs ya dsys rlsr sisteminin

\t

Hiss etmsk; Hazir olmaq; Bsnzstmsk; Mexanizm; Müksmmsl icra;

Taksonomiyalar talimi daha ardicil va samarali qurmaga zamin yaradir. Taksonomiyalar talim prosesinda böyük rol oynayir. Bunlar a§agidaki imkanlari yaradir: 1)talim maqsadlarini düzgün müayyanla§dirmak; 2)problemlari düzgün müayyanla§dirmak va §agirdlar ü9ün tap§iriqlari tartib etmak; 3)qoyulmu§ maqsadlara uygun qiymatlandirma vasitalari se9mak; 4)talim naticalarina asaslanaraq refleksiyani düzgün ke9irmak; 5)bu va ya digar materialin öyranilmasinda §agirdlarin hansi 9atinliklarla qar§ila§diqlarini müayyan etmak.

Tahsil prosesinda §agirdlarin qazanib gündalik hayatlarinda tatbiq eda bilacaklari bilik, bacariq va vardi§larin formala§dirilmasi ham bu fanlarin, ham da onlarin ahata etdiklari mövzularin alaqali-inteqrativ §akilda tadrisini talab edir. inteqrasiya-müayyan tahsil sistemi 9ar9ivasinda §agirdlarin tafakküründa dünyanin bütöv va bölünmaz obrazini formala§dirmaq, onlari inki§afa, özünüinki§afa istiqamatlandirmak maqsadila talimin bütün mazmun komponentlari arasinda struktur alaqalari qurmaq va onlari sistemla§dirmakdir. Özlüyünda bu proses atraf alami ayri-ayri aspektlardan öyranan elmlar vasitasila dünyanin bütöv va tam obrazinin yaranmasina xidmat edir.

Mövcud dünya tacrübasi göstarir ki, talim prosesinda müxtalif inteqrasiya üsullarindan istifada etmadan he9 bir fannin, o cümladan ana dili fanninin tadrisinda istanilan (arzuolunan) naticani alda etmak mümkün deyil. Bela ki, talimin stimulla§dirilmasinda, §agirdlarin faalliginin tamin edilmasinda, nazarda tutulan mazmunun atrafli manimsadilmasinda va tahsilalanlarin elmi dünyagörü§ünün formala§dirilmasinda inteqrasiyanin rolu inkarolunmazdir. Ümumiyyatla, inteqrasiya talimin mazmun komponentlarinin struktur alaqalar asasinda sistemla§dirilmasidir ("tam-hissa münasibatlarinin" (dialektikasinin) diqqat markazinda saxlanilmasidir). Tahsil sahasinda inteqrasiyanin bir ne9a növü tatbiq edilir.

Fandaxili inteqrasiya har bir fann üzra anlayi§, bilik va bacariqlarin alaqalandirilmasini nazarda tutur. Ba§qa sözla, bu növ inteqrasiya fann daxilinda alaqalarin yaradilmasi, talim naticalarinin alda edilmasi ü9ün bilik, bacariq va vardi§larin sistemla§dirilmasidir. Fandaxili inteqrasiya tadris materialini ayri-ayri tadris vahidlarinda camla§dirmakla, fannin mazmun strukturunu müayyan edir. Bununla da mazmunun informasiya cahatdan tutumlu olmasi, §agirdlarda daha ahatali bacariqlarin formala§dirilmasi tamin olunur.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

Ana dilinin tadrisinda fandaxili inteqrasiya daxili imkanlar hesabina uygun mazmun va faaliyyatlarin alaqalandirilmasini nazarda tutur. Tadris olunan materiallarin §uurlu va daha mohkam manimsanilmasina imkan yaradir. Fandaxili ufuqi va §aquli olmaqla iki yera ayrilir. Ana dili fanninin fandaxili inteqrasiyasi mazmun xatlari, asas standart va alt standartlarin qar§iliqli alaqasi yolu ila tamin olunur, ba§qa sozla, burada "sistem-struktur munasibatlar" gozlanilir. Alt sistemlar va elementlar ehtiva olunduqlari tamin tabiatina tabe olmaqla yana§i oz aralarinda dialektik munasibatlarla movcud olur, "imkanda§iyiciliq funksiyalari"ni realla§dirmi§ olur. Mazmun xatlari arasindaki munasibatlari sxematik formada a§agidaki kimi tasvir etmak olar: (bax: Sxem 8)

Sxem 8

Ana dili uzra ufuqi inteqrasiya fann uzra mazmun xatlari arasindaki alaqalari, §aquli inteqrasiya isa standartlarin siniflar uzra alaqalarini ahata edir (ham da bilik, bacariq va vardi§larin sinifdan-sinfa geni§lanarak inki§af etmasini izlamaya imkan yaradir).

Malumdur ki, fanlararasi inteqrasiya - bir ne9a fannin ahata etdiyi ortaq anlayi§, bilik va bacariqlarin sintezi olmaqla, bir fanna aid anlayi§larin va metodlarin digar bir fannin oyranilmasinda istifadasini nazarada tutur. Bu zaman muxtalif fanlara aid, lakin bir-birini tamamlayan, o cumladan ox§ar olan movzularin tadrisi muayyan 9ar9ivaya salinir. Odur ki muxtalif fanlar va movzular arasindaki alaqalarin muayyanla§dirilmasi, bu alaqalarin fanlararsi anlayi§ va bacariqlarin formala§dirilmasinda yaradiciliqla istifada olunmasi muhum ahamiyyat kasb edir.

Tadqiqat i^inin elmi yeniliyi va nazari ahamiyyati. l.Dialektikanin muhum qolu kimi formala§mi§ "sistem-struktur" yana§ma metodu, onun tatbiqinin ana dili fann kurikulumunun mahiyyatinin a9ilmasi va naticaya 9atmagin samaraliliyinda oynadigi rol diqqata 9atdirilmi§dir; 2.Maqalada umumtahsil pillasinda ana dili fann kurikulunun mahiyyatinin §arhi va onun optimal §akilda tatbiqi probleminin hallini §artlandiran idrak masalalarindan biri kimi - "Fannin mazmunu bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi" taqdim edilmi§dir.

Tadqiqat i^inin praktik ahamiyyati. inaniriq ki, taqdim olunan bu tadqiqat i§i ana dili fann kurikulunun umumtahsil pillasinda tatbiqi prosesinda onun mahiyyatinin duzgun anla§ilmasina va tatbiqinin samarali yollarla hayata ke9irilmasina yardim edacak, "Fannin mazmunu bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yana§ma asasinda interpretasiyasi"nin taqdim olunmasi tahsilveranlarin ana dili fann kurikulumunun tatbiqi ila bagli faaliyyatinda tazahur edan yanli§liqlarin aradan qaldirilmasi u9un alveri§li §araitin yaranmasina musbat tasir edacakdir.

Natica. Tadqiqat i§inin gedi§inda a§agidaki naticalar alda edilmi§dir:

l.Obyektiv alamdan müxtalif istiqamatlarda faydalanmanin naticalari onun darkolunma saviyyasindan ciddi çakilda asilidir.

2.Ümumtahsil pillasinda ana dili fann kurikulumunun tatbiqinda tahsilveranlarin faaliyyatinda yol verilan yanliçliqlar bu fannin tadrisi prosesinin samaralilik saviyyasini açagi salir;

3.Ana dili fann kurikulumunun mahiyyatinin tahsilveranlar tarafindan dürüst dark edilmamasi tadris prosesinda yol verilan yanliçliqlarin kökünda dayanan asas sabablardandir;

4."Sistem-struktur" yanaçma an etibarli dialektik metod kimi istanilan mövcud olanin dark edilmasini, mahiyyatina varmagi çartlandirir;

5.Ana dili fann kurikulumunun mahiyyatinin açilmasi va onun tatbiqi yollarinin müayyan olunmasi ila bagli "sistem-struktur" yanaçma dialektik metodundan nazari va texnoloji istiqamatlarda istifada olunmamiçdir;

6."Ümumtahsil pillasinda Ana dili fann kurikulunun "Fannin mazmunu bloku elementlarinin" "sistem-struktur" yanaçma asasinda interpretasiyasi" ana dili fanni üzra kurikulumun tatbiqi prosesinda yol verilan yanliçligin aradan qaldirilmasi, qarçiya qoyulmuç maqsada nail olmagin tamin edilmasina yönalan idrak masalalalarindan biridir va bu tadqiqat i§i ana dili fanninin tadrisi prosesinda göstarilan istiqamatda xüsusi ahamiyyat kasb edir.

9D9BiYYAT:

1.Azarbaycan Respublikasinda ümumi tahsilin Konsepsiyasi (Milli Kurikulumu),"Azarbaycan maktabi" jurnali, 2007, № 2.

2.Abbasov A.N., Mammadzada R.R., Mammadli L. A. Pedaqogika: Müntaxabat (Ali tahsil müssisalari üçün dars vasaiti). Baki: "Mütarcim", 2021.

3.Abbasov Э.М., Cavadov i.A., ibadova B.O., Quliyeva K.R., Sultanova i.N., Cavadova S.E. Kurikulum baladçisi: izahlar va tatbiqlar. Baki: Elm va tahsil", 2019.

4.3hmadov A., ö.Abbasov. Ümumtahsil maktablarinin I-IV siniflari üçün fann kurikulumlari. Baki: "Tahsil", 2008.

5.9hmadova M.,9liyev M.,Qasimli M. va baçqalari. Müallim hazirliginin va orta tahsilin yeni perspektivlari (Qarb tahsil sisteminin tacrübasi asasinda) Baki: "Adiloglu", 2005.

6.9lizada Э.Э. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: "Pedaqogika",

2004.

7.Ibrahimov F.N. Talimda alqoritmik va evristik faaliyyatin optimal nisbatlarinin asaslarina dair oçerklar. Baki; "Mütarcim", 1998.

8.ibrahimov F.N., Hüseynzada R.L. Pedaqogika. (Darslik). 2 cildda, I cild. Baki:"Mütarcim",

2014.

9.Karimov Y.§. Kurikulum islahati tahsilimizin asasidir. //ibtidai maktab va maktabaqadar tarbiya, 2008, №1.

10.Qasimova L.N., Mirzayeva Ç.i. Azarbaycan tahsilinda kurikulum konsepsiyasi (Dars vasaiti). Baki, "Elm va tahsil", 2016.

11.Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki: "Mütarcim", 2010.

12..Mirzacanzada A. X. ixtisasa giri§ (Dars vasaiti). Baki: Baki Universiteti Naçriyyati, 1990.

13.Veysova Z. Faal/interaktiv talim.(Müallimlar ^ün vasait). Baki, 2007.