CC BY
1M9KT9B9Q9D9R YA§LI U§AQLARIN RIYAZI QABILIYY9TL9RININ iNKl§AFINDA KONSTRUKTiviziM N9Z9RlYY9SiNiN 9H9MiYY9Ti
MEHRIBAN NURM9MM9D QIZI K9RIMOVA
ADPU-nun §aki filiali, ba§ müallim, §aki, Azarbaycan
Xulas3 :Faza tdsdvvürteri faza tdfdkkürünün inki§afi ügün bazadir. Faza tafakkürnnün olmasi riyazi qabiliyydtldrin vacib xarakteristikalarindan biridir. Maktabaqadar ya§li u§aqlarin konstruktiv tdfdkkürünün formala§dirilmasi masalasinin hdllindd konstrukla§dirma dedikda müxtalif obyekt, anlayi§ vd münasibdtldrin hdqiqi modella^dirilmasi nazardd tutulur.
Konstruktivizm nazariyyasinin asas ideyasi öyranana biliyin hazir formada verilmasinin aksina olan, pedaqoji falsafanin asasinda durur.
Konstruktiv talim sistemi mütarraqidir, proqresivdir. Konstruktiv talimin tatbiqi tadris faaliyyatinin darindan ba§a dü^ülmasinda va prosesin strukturla§dirilmasinda halledici rol oynayir. Konstruktiv talim, eyni zamanda yaradiciliq mühitinin formala§masinda xüsusi rol oynayir. Eyni zamanda konstruktiv talimin tatbiqi tadris faaliyyatinin darindan ba§a dü^ülmasinda va prosesin strukturla§dirilmasinda halledici rol oynayir.
Maqalada konstruktiv bacariqlarin kömayi ila maktabaqadar ya§li u§aqlarin faza tasawürnnün formala§dirilmasi va inki§afi haqqinda malumat verilir.
Agar sözlsr: konstruktivist öyranma, faza tasawürü, konstruktiv bacariqlar, modella^dirma, konstruktiv tafakkür
Summary: Spatial imaginations are the base for the development of spatial thinking. The presence of spatial thinking is one of the important characteristics of mathematical abilities. Constructionism in solving the issue offorming constructive thinking of children of preschool age means the actual modeling of various objects, concepts and relationships.
The main idea of the theory of Constructivism underlies pedagogical philosophy, which is the opposite of giving knowledge to the learner in a ready-made form.
The system of constructive training is progressive. The application of constructive learning plays a decisive role in a deep understanding of educational activities and structuring the process. Constructive training also plays a special role in shaping the creative environment. At the same time, the application of constructive training plays a decisive role in the deep understanding of educational activities and structuring the process.
The article provides information on the formation and development of the spatial imagination of children of preschool age with the help of constructive skills.
Key words: constructivist learning, spatial imagination, constructive skills, modeling, constructive thinking
Müasir günümüzda müxtalif faaliyyat sahalarinda texnologiyalarin geni§ yayilmasi, "i§ bacariqlari" va "oxumu§ (tahsilli) insan" anlayi§larina yeni tariflarin verilmasina sabab olmu§dur.
Bu dayi§ikliklarin qar§iya 9ixardigi 9atinliklara sina galmak ü9ün müallimlar getdikca daha cox texnologiyalarin kömayindan istifada edir. Bir talim nazariyyasi olan konstruktivizm kompüterlardan va digar texnologiyalardan samarali va maraqli §akilda istifada edilmasi ü9ün 9ox dayarli bir struktur taklif edir. Texnologiya §agirdlarin istifada etdiyi resurslarin 9e§idini zanginla§dirmakla yana§i, onlara ya§adiqlari dünyani dark etmakda kömak edir. Özlarinin müstaqil va fardi öyrananlar kimi inki§afinda müallimlari va hamya§idlari tarafindan dastaklanan §agirdlar texnologiyalardan öz faaliyyatlarini güclandirmak va maktabdan kanarda olan resurslarla alaqa yaratmaq ü9ün istifada edirlar.
Koqnitiv psixologiyadan tahsila dair tadqiqatlardan va nevrologiya elmindan qidalanan talim haqqinda kontruktivizm nazariyyasi, öyranma hadisasini tacrübanin va sosial münasibatlarin mahsulu kimi görür. Kontruktivistlar öyranmani fardi va §axsi hadisa hesab edir. A§agidaki
prinsiplar müxtalif konstruktivist nazariyya9ilarin elmi i§larina asaslanir va bu masalanin müzakirasi ü9ün bir asas kimi taklif olunur:
- Öyrananlar özlari ila öyranma prosesina daha önca topladiqlari nadir bilik tacrüba va fikirlari gatirir. Har bir öyrananin onun dünyani neca dark etmasina tasir edan avvalki taassüratlari, tacrübalari vardir. Bu nadir taassüratlar öyranmanin özünü ta§kil edir va bunlar fardi müstavida yeni mazmunlu alaqalar qurmaga imkan verir.
- Öyranma daxildan idara olunur va alaqalandirilir. Öyrananlar malumatlari qabul edir, malumatlari onlarin §axsi baxi§larina uygun §akilda emal edir va yeni dü§ünca formala§dirir. Bu bilik quruculugu prosesi daxilda, har bir fardin §axsi maraq dairasi 9ar9ivasinda ba§ verir.
- Bilik quruculugu bir 9ox üsullarla, 9e§idli vasitalardan, resurslardan, tacrübalardan va kontekstl ardan istifada etmakla hayata ke9irilir. Konstruktivist öyranma nazariyyasi öyranmanin 9e§idli yollarla hayata ke9irildiyini bildirir. imkanlarimiz artdiqca va biz bu prosesa daha faal suratda calb olunduqca dü§üncamiz da zanginla§ir. Pe§akar müallimlar tacrübadan har zaman qiymatli bir vasita kimi istifada etmi§lar: mahz bu sababa göra bizlar praktik layihalar, ekskursiyalar va s. ta§kil edirik.
Öyranma yeni konseptual strukturlarin, manali ifadalarin va ya yeni aqli modellarin qurulmasi maqsadila malumatlarin beyina yerla§dirilmasi,(qabul edilmasi) manimsanilmasi, (qavranilmasi) yaxud qabul edilmasi ( radd edilmasi) prosesidir. Har bir insani sonsuz sayda tasvirlar, ideyalar, malumatlar va ya digar stimullar ahata edir va bütün bunlar dü§ünca va anlayi§ ü9ün xammal rolunu oynayir. ögar yeni informasiya öyranan §axsin daha avvalcadan dü§üncasina uygun galirsa, o zaman bu yeni informasiya asanliqla manimsanilir. informasiya öyrananin dü§üncasina uygun olmadigi taqdirda öyranan bu informasiyani neca qabul etmayi özü ü9ün müayyanla§dirmali olur. O, ya yeni dü§ünca tarzi formala§dirir, ya da bu informasiyani qabul etmir.
Qeyd edak ki, konstruktivizm - asas ideyasi öyranana biliyin hazir formada verilmasinin aksina olan, pedaqoji falsafanin asasinda durur. Ona göra da tadris-talim prosesinda öyrananlar ü9ün öz biliklarini layihalandirilmayi va özünüinki§afi tamin edan pedaqoji mühit yaradilmalidir. Konstruktivizmi, eyni zamanda ümumi yana§malar mövqeyindan, har birimizin ömür boyu atraf alamin öz anlamimizda konstruksiya edilmasi kimi da ba§a dü§mak lazimdir. Bu baximdan öyrananlarin har birinin dünyani, atraf alami özünün dünyagörü§ü, aqidasi va maslaki asasinda dark etmasi öz unikalligi ila se9lir. Demali, konstruktivizm - asas ideyasi öyranana biliyin hazir formada verilmasinin aksina olan, pedaqoji falsafanin asasinda durur. Ona göra da tadris-talim prosesinda öyrananlar ü9ün öz biliklarini layihalandirilmayi va özünüinki§afi tamin edan pedaqoji mühit yaradilmalidir [5].
Konstruktiv talim, tahsilda falsafi yana§ma kimi, birinci növbada, na qadar «kasib» görünsada tahsil alanin, öyrananin har hansi bir hadisaya dair fikrini, asas münasibat hesab edir va dayarlandirir.
Tahsil konsepsiyasina tez-tez dayi§an va qloballa§an informasiya camiyyatinda tadris-talim prosesinin ta§kilina, yeni talim strategiyalarinin va texnologiyalarin dinamik harakatda olan konstruktiv axtari§i kimi baxmaq lazimdir. Ara§dirmalar göstarir ki, son zamanlar a§agidaki müayyanla§dirilmi§ sababalara göra talimda konstruktiv yana§manin tatbiqina maraq xüsusi olaraq artmi§dir:
* ilk növbada konstruktiv talim sistemi mütarraqidir, proqresivdir. Masalan, konstruktiv taffakür, har hansi bir nümuna haqqinda olan ilkin malumatlardan kanara 9ixmalar ba§ verdikda, nümuna haqqinda avvalki malumatlarin qeyri-kafiliyi dark olunduqda faaliyyat sxemi, taffakür tarzi va fikir dayi§dirilir. Yeni tafakkür tarzinin formala§masinda, camiyyat yüksak sarbastlik, masuliyyat va kreativlik talab edir. Bela §araita uygunla§maq ü9ün isa yeni konstruktiv bacariqlara, yaradiciliq qabiliyyatina malik §axsiyyatlarin yeti§dirilmasi zamanin talabi kimi qiymatlandirilir;
* Konstruktiv talim problemin özünüdark prosesini özünün tasir sferasina daxil edir. Talim prosesi müxtalif xarakterli pedaqoji masalalarin halli ila qar§iliqli alaqadar oldugundan, onlarin
qabaqcadan müayyan edilmasi, öyradilmasi va avvallar rast galinmiç masalalarla müqayisa olunmasi prosesin özü üçün çox böyük ahamiyyat daçiyir;
* Konstruktiv talimda öyrananin va öyradanin ümumi faaliyyati prosesinda yeni konstruktiv münasibatlarin (interaktiv formada) formalaçmasi halledici ahamiyyata malikdir. Bu halda konstruktiv tafakkür va peçakar konstruktiv bacariqlar öyradan va öyranan qar§iliqli münasibatlarinin i§güzar tanzimlanmasinin vasitasina çevrilir;
* Konstruktiv talimin tatbiqi tadris faaliyyatinin darindan ba§a dü§ülmasinda va prosesin strukturlaçdirilmasinda halledici rol oynayir. Bütün bunlar isa tadris materialinin seçilmasinda, tadris prosesinin taçkilinda, öyrananlarin korrekt idaraedilmasinda va s. öyradana (müallima), eyni zamanda öyrananlara planla§dirilmi§ materiallarin dark olunmasinda, qar§iya qoyulmuç maqsada çatmaq ^ün faaliyyatin alqoritminin strukturlaçdirilmasinda yaxindan kömak göstarir;
* Konstruktiv talim, eyni zamanda yaradiciliq mühitinin formalaçmasinda xüsusi rol oynayir. Müasir dünyada har bir insanin yaradiciliq prosesina daxil edilmasi ^ün geni§ imkanlar açilmiçdir. Yaradiciliqla bagli konstruktivlik dedikda elmi malumatlarin toplanmasi, ixtiraçiliqla bagli aktivlik, yeni texnoloji masalalarin halli va s. ba§a dü§ülmalidir. Peçakar konstruktiv yaradiciliq insandan yeni keyfiyyatlar talab edir: yeni ideyalara talabat; ba§qa insanlarin göra, hiss eda bilmadiyi problemlarin dark olunmasi; alternativlari seçmak, anlamaq bacarigi; istehsalat sahalarinda birinci yanaçmada görünmayan yeni sahalarin müayyan edilmasi; manealari tez a§maq bacarigi; ümumi qabul olunmu§ haqiqatlara va yeni ideyalara tanqidi yanaçmaq bacarigi; iKT texnologiyalari, kompüter realligi va s. ila içlamaya hazir olmasi ila bagli keyfiyyatlar.
Demali, talimda konstruktiv yanaçma (konstruktiv talim) inkiçafa va özünü takmillaçdirmaya yönalmi§ an qisa, insanparvar va insafli yoldur. Son daraca elmi, qabiliyyatli §axsiyyatlarin yetiçdirilmasi müasir tahsilin asas strateji maqsadi oldugundan, insanlarda faaliyyatin konstrukturlaçdirilmasi qabiliyyati hami§a diqqat markazinda saxlanilmalidir.
Araçdirmalarimiza göra konstruktivist öyranma nazariyyasi öyranmanin çe§idli yollarla hayata keçirildiyini qeyd edir. imkanlarimiz artdiqca dü§üncamiz da zanginlaçir.
insanlar arasinda ba§ tutan sosial alaqa zamninda mü§ahida olunan tanqidi münasibat, amakdaçliq, daniçiq va fikir mübadilasi vasitasila öyrananin qarçisinda çoxsayli perspektivlar açilir. Bir çox hallarda öyranma çifahi formada hayata keçirilan çixiçlar vasitasila daha da inkiçaf etdirilir - bu üsul har bir ideyani izah etmaya, prosedurlara aydinliq gatirmaya va ya har hansi bir nazariyyani dinlayicilara çatdirmaga kömaklik edir. Öyrananlar arasinda müxtalif nöqteyi-nazarlarin mübadilasi konkret fardin anlayiçini zanginlaçdirir [1].
Maktabaqadar yaçli uçaqlarin konstruktiv faaliyyatinin inkiçafi problemi pedaqoqlar va psixoloqlar tarafindan kifayat qadar ara§dirilmi§dir [2]. Onlarin inkiçafi üçün yaradici faaliyyat növlarinin (qurma, rasmçakma, yapma, quraçdirma, al amayi) manimsamasi xüsusi ahamiyyat kasb edir. Kiçik maktabaqadar ya§ dövründa bu faaliyyatlar oyunla six baglidir. Hamçinin yaradici faaliyyatin inkiçafi qavrama, nitq, darketma, taxayyül va s. bütün psixi proseslarla alaqalidir.
Maktabaqadar yaçli uçaqlarin konstruktiv tafakkürünün formalaçdirilmasi masalasinin hallinda konstruklaçdirma dedikda müxtalif obyekt, anlayiç va münasibatlarin haqiqi modellaçdirilmasi nazarda tutulur.
Qeyd edim ki, öyranma ham faal, ham da reflektiv bir prosesdir. Mananin bagliliginin tamin edilmasi ^ün öyranan öz tacrübasini (faaliyyat) va dü§üncasini (refleksiya) bir-biriyla alaqalandirir. Yeni biliyin formalaçdirilmasi üçün bu hissalarin har ikisi mövcud olmalidir.
Elmi manbalarin tahlili göstarir ki, konstruktiv tafakkür faza tafakkürü ila six qarçiliqli alaqadardir. Faza tasavvürlari faza tafakkürünün inkiçafi üçün bazadir. Faza tafakkürünün olmasi riyazi qabiliyyatlarin vacib xarakteristikalarindan biridir. Onu formalaçdirmaq va inkiçaf etdirmak müallim qarçisinda duran zaruri maqamlardan hesab olunur. Faza tafakkürünün formalaçdirilmasi isa uçagin konstruktiv tafakkürünü formalaçdirmaqla mümkündür. Tacrübamiza asasan qeyd eda bilarik ki, riyaziyyat fanninin taliminda konstruktiv tafakkürün inkiçafinin effektiv vasitasi kimi didaktik oyunlar, inkiçafetdirici qurma tapçiriqlari, modellaçdirma çixi§ edir. Konstruktiv tafakkürün formalaçdirilmasi konstruktiv (quraçdirma) bacariqlarin formalaçdirilmasina yönalan
tapçiriqlar vasitasila hayata keçirilir va bu zaman hamin obrazlarin yaradilmasi bu marhalada uçagin konstruktiv bacariqlari ila üst-üsta dü§ür.
Araçdirmalar göstarir ki, asas konstruktiv bacariqlara açagidakilari aid etmak olar:
• Obyekti tanimaq va farqlandirmak bacarigi ( mühüm olani görmak);
• Hazir hissalardan obyekti yigmaq bacarigi (sintez);
• Tarkib hissalarina ayirmaq bacarigi ( analiz);
• Verilmi§ xassali yeni obyekt olmaqla, verilmi§ parametrlara göra obyektin §aklini dayiçmak bacarigi.
Yuxarida qeyd etdiyimiz konstruktiv bacariqlar uçagin istanilan materilallarla i§i zamani konstruktiv faaliyyatini reallaçdirmaga imkan veran ümumi bacariqlardir. Bu isa maktabadar dövrda ananavi quraçdirmanin ( tabii materiallardan, tikinti materiallardan, adi konstruktorlar va s.) reallaçmasi zamani mümkündür. Öyranilan riyazi anlayiç va münasibatlarin modellaçdirilmasi prosesinda uçagin quraçdirma bacariqlarinin formalaçdirilmasi nazarda tutulur. Bu maqsadla maktabaqadar hazirliq dövründa olan uçaqlara verilan tapçiriqlardan nümunalar göstarak:
- Uçaqlarin ali altinda olan fiqurlardan yeni fiqurlar düzaltmaya aid çaliçmalar verilir. Fiqurlarin hissalari qabaqcadan ela seçilmalidir ki, onlardan uçaqlara malum fiqurlarin düzaldilmasi çatinlik yaratmasin. Masalan, iki üçbucaqdan yeni fiqurun, iki yarimdairadan bütöv dairanin alinmasi va s. Onu da qeyd edim ki, çaliçmaq lazimdir ki, uçaqlara verilan tapçiriqlarin bir hissasi aylancali va maraqli xarakter daçisin.
- Handasi konstruktor vasitasila uçaqlar dovçan, leylak, xoruz va s. baçqa mürakkab fiqurlar düzaldirlar. Bu cür konstruktiv (quraçdirma) içlarda uçaqlara müstaqillik vermak lazimdir.
- Bazan uçaqlara mürakkab fiqur göstarilir va onun nayi xatirlatdigini soruçmaq lazimdir. Uçaqlar mürakkab fiqurlari avvalca nümunaya asasan düzaldirlar, sonra isa yalniz müallimin göstari§i asasinda özlari müstaqil suratda düzaldirlar. Çatinlik meydana çixdiqda, müallim onlara kömak edir. Eyni zamanda onu da qeyd edak ki, tapçiriqlar uçaqlarin gücüna uygun §akilda verilmalidir, aks halda onlarin talim prosesina maragi azala bilar.[3]
Qeyd edak ki, eyni zamanda fiqurlarin va ya açyalarin formalarinin müallimin kömayi ila uçaqlar tarafindan tahlil edilmasi onlarin faza tasavvürlarini inki§af etdirir.Bu zaman müallim abstraktlaçdirmaya yer vermalidir. Bela ki, uçaqlar §akil va aplikasiya asasinda handasi fiqurlarin xassalarini müayyanla§dirir.
Sonraki marhala isa açyanin verilmiç hissalarina göra onu qurmaqdan ibaratdir.Ayri-ayri hissalarin xassalarina göra bütöv fiqur barpa edilir.
- Mü§ahidalar göstarir ki, çöplar vasitasila tapmaca xarakterli çaliçmalar uçaqlari daha çox calb edir. Masalan, 7 çöp vasitasila 2 kvadrat qurun, 7 çöpdan üç barabar ^bucaq düzaldin, 9 çöpdan dörd barabar ^bucaq düzaldin va ya hazir fiqurun neça ayri-ayri fiqurdan amala galdiyini tapmaga aid çaliçmalar va s.
Bildiyimiz kimi, handasa deduktiv elmdir va onun elementlari da deduktiv metodla öyradilir. Lakin maktabaqadar yaçli uçaqlarin ya§ va bilik saviyyalarini nazara alaraq, ayri-ayri fiqurlarin mühüm alamatlari haqqinda tasavvür yaradarkan induktiv metoddan da istifada olunur. Masalan, kvadratin xassalarini öyratmak ^ün müxtalif rangda, müxtalif ö^üda, müxtalif materiallardan hazirlanmi§ kvadratlar nazardan keçirilarak müqayisa edilir. Bundan sonra ümumi natica çixarilir: kvadratin bütün taraflari barabardir.
Bu cür taçkil edilmiç maçgalalarda uçaqlara daha çox müstaqillik vermak lazimdir.
Makatabaqadar yaçli uçaqlarda faza tasavvürlarini inkiçaf etdirmak maqsadila açagida nümunadaki kimi tapçiriqlar da yerina yetirilimalidir:
Kvadrati ela iki barabar hissaya ayirin ki, iki ^bucaq alinsin.Bu prosesda uçaqlar bütöv-tam, barabar hissalara bölma, yarim, ikidan biri, dörddan bir( daha sonra isa ikida bir va dörda bir kimi ifada olunur) kimi ifadalarla tani§ olurlar. Onlar da bu ifadalari içlatmali va hamin ifadalarin manalarini ba§a dü§malidirlar.
Elaca da, açyalarin hissalara bölünmasi, hissalarin müqayisa edilmasi, tam ila hissa arasinda miqdari münasibatin ayani §akilda a§kar edilmasi - uçaqlari kamiyyatlarin ölçülmasi prosesina va
onun dark edilmasina yaxinlaçdirir. Bu zaman ayri-ayri açyalari hissalarina göra tahlil edib, tani§ olan handasi fiqurlari tapmaga aid çaliçmalar verilmalidir.
Müxtalif çakillarda, mozaikada, handasi fiqurlari tapmaga aid çaliçmalar uçaqlarin faza tasavvürlarini inki§af etdirir. Eyni zamanda burada maftildan, plastilindan istifada etmakla müxtalif handasi fiqurlarin modellarinin hazirlanmasini da uçaqlara öyratmak lazimdir.
Maktaba hazirliq zamani uçaqlarin faza tasavvürlari konstruktiv bacariqlarin kömayila formalaçdirilir va inkiçaf etdirilir. Bununla da maktabaqadar yaçli uçaqlar maktabda handasa elementlarini Riyaziyyat fann kurikulumunun talablari saviyyasinda öyranilmasina hazirlanirlar.
1. Bünyatova F. Konstruktiv talim: mahiyyat, prinsip, vazifalar va darslardan nümunalar. Baki, Ziya-Nurlan, 2008
2. Haciyeva S.Q. Sada riyazi tasavvürlarin formalaçdirilmasi metodikasi. Baki: 2019
3. Hamidov S.S., Tagiyeva S.C. Bagça tarbiyaçilarinin riyaziyyatdan metodiki hazirliginin asaslari. Dars vasaiti, Baki: 2004
4. ibrahimov F.N. Riyaziyyat taliminda tapçiriqlarin asas arqumenta göra tatbiqi. Baki: Mütarcim , 1999
5. Mehrabov A.O. Müasir tahsilin konseptual problemlari. Baki, Mütarcim, 2010
9D9BIYYAT
