CC BY
14Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
ÜMUMT9HSÍLÍN M9ZMUNUNDA ЭНАТЭ OLUNAN B9§9R T9CRÜB9SÍNÍN PAYLA§ILMASI PROSESÍNÍN DEMOKRATÍK ЭSASLARLA FORMALA§DIRILMASI
FiRЭDUN NADÍR OGLU ÍBRAHÍMOV
ADPU-nun §aki filiali, pedaqoji elmlar doktoru, professor https: //orcid org/0000-0002-0775-1048
ЭLiYEVA GÜNEL OKTAY
ADPU-nun §aki filialinin müallimi, https://orcid.org/0000-0002-6613-8227
FORMATION OF THE PROCESS OF SHARING HUMAN EXPERIENCE COVERED IN THE CONTENT OF GENERAL EDUCATION ON A DEMOCRATIC BASIS
FIRADUN NADIR IBRAHIMOV
Sheki branch of ADPU, doctor of Pedagogical Sciences, professor https: //orcid org/0000-0002-0775-1048
ALIYEVA GUNEL OKTAY Teacher of Sheki branch of ADPU https://orcid.org/0000-0002-6613-8227
Xülasa. Mdqalddd ümumtdhsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tdcrübdsinin payla§ilmasi nin demokratikla§masi prosesinin IV sanaye inqilabmin gagiri§larina adekvat tahsilin mazmun va formalarindan, maktabdaxili mühitdan, ananalardan, tahsil prosesi i§tirakgilarinin alaqalarini va münasibatlarini aks etdiran normalarindan, özünüidaradan, u§aqlarin va böyüklarin birga idaragi liyi prinsiplarina asaslanan sinifdanxaric va maktabdankanar i§larin mazmununundan, maktabin tahsil sisteminin atraf sosial sfera ügün agiqligindan, tahsilveranlarin va tahsilalanlarin aid olduq lari camiyyatin digar üzvlari ila bilavasita alaqasindan asililigi diqqat markazina gakilir va sada lanan elementlar üzra pedaqoji faaliyyatin nizamlanmasi yollarina alda edilmi§ tadqiqat material larinin ümumila§masi asasinda elmi baxi§lar taqdim olunur.
Agar sözlw. tadris faaliyyati; amakda§liq; ünsiyyat; amakda§liq formalari; demokratik yana§ma; ba§ar tacrübasi; ictimai yönümlü faal maktab; §agird biliklari; §aquli va üfuqi istiqamatli idaraetma formalari; dayar.
Summary. The article describes the process of democratization of the sharing of human experience covered in the content of general education from the content and forms of education adequate to the challenges of the IV Industrial Revolution, the intra-school environment, traditions, norms reflecting the connections and relationships of participants in the educational process, self-government, the content of extracurricular and extracurricular work based, the dependence of educators and students on their direct relationship with other members of the society to which they belong is drawn to the focus of attention and scientific views on the ways of regulating pedagogical activity on the listed elements are presented on the basis of the generalization of the research materials obtained.
Keywords: educational activities; cooperation; communication; forms of cooperation; democratic approach; human experience; socially oriented active school; student knowledge; vertical and horizontal forms of management; value.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Tsdqiqat mövzusunun aktualligi. Mansub oldugumuz 9agda§ camiyyat "texno-demokratik-informasiyali" modela adekvatdir va onun faal üzvü olmaq ü9ün "yaradici §axsiyyat" saviyyasina yüksalmak garakdir. §axsiyyatin qeyd olunan keyfiyyatlari axz etmasi ü9ün bir 9ox amillar mövcuddur. Bunlarin sirasinda "demokratik tahsil makani"nin formala§masi, §axsin bela bir tahsil makanina transformasiyasinin maxsusi yeri vardir va bu yönümda pedaqoji aspektli tadqiqatlara ehtiyac vardir. Odur ki, "Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin payla§ilmasi prosesinin demokratik asaslarla formala§dirilmasi" mövzusunda pedaqoji aspektli tadqiqatin aktualligini iddia edirik.
T9dqiqat materiallari üzr9 interpretasiya. Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin payla§ilmasi prosesinin bütün altsistemlarinda demokratik yana§malarin hayata ke9irilmasi vatanda§ camiyyatinin formala§masinin vacib §artlarindan sayilir. Bu, eyni zamanda ümumtahsil maktabinin özünüidarasinin inki§afina §arait yaradir.
Toplanmi§ materiallar üzra formala§dirilmi§ qanaatimiza göra, ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin payla§ilmasi prosesinin demokratikla§masi proqramini hayata ke9iran tahsil müassisasi bir sira yeni elementlara malik olan madani-tahsil makanini formala§dirir. Bu elementlara aid edilir: IV sanaye inqilabinin 9agiri§larina adekvat tahsilin mazmun va formalari; maktabdaxili mühit, ananalar, tahsil prosesi i§tirak9ilarinin alaqalarini va münasibatlarini aks etdiran normalar; özünüidara formalari; u§aqlarin va böyüklarin birga idara9iliyi prinsiplarina asaslanan sinifdanxaric va maktabdankanar i§larin mazmununu; maktabin tahsil sisteminin atraf sosial sfera ü9ün a9iqligi, tahsilveranlarin va tahsilalanlarin aid olduqlari camiyyatin digar üzvlari ila bilavasita alaqasi.
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin payla§ilmasi prosesinin demokratikla§masi ü9 ba§lica istiqamatda ehtiva oluna bilar: 1) tadris faaliyyatinin demokratikla§masi; 2) tarbiya prosesinin demokratikla§masi; 3) maktabin idaraetma sisteminin demokratikla§masi, hansi ki, yuxarida sadalanan elementlar bu istiqamatlarda ehtiva olunur.
Tadris faaliyyatinin demokratikla§masi, ilk növbada, mahiyyat baximindan konservativ olan prosesin (müallimin avtoritar pedaqoji faaliyyati va §agirdin tadris prosesinda idraki faalliginin mahdudlugu-müayyan daracada passiv manimsama faaliyyatinin subyekti qisminda qalmasi) §agird ü9ün yaradici mühiti özünda ehtiva edan, ba§qa sözla, onun davamli idraki faalliqla manimsama faaliyyatinin realla§masina adekvat sistemla avaz olunmasini nazarda tutur. Tacrübada sübut olunmu§dur ki, tadrisin avtoritar üslubu sözügedan prosesinin demokratikla§masi ü9ün ciddi angaldir va bu, taassüfla qeyd olunmalidir. Tabii ki, ümumtahsilin hayatake9irilma prosesinda §üursuz itaatlilik va ya itaatsizliya gatirib 9ixaran avtoritarizm - pedaqoji §art kimi aradan götürülmali, onu §agirdlarda vatanda§ faalligini va masuliyyati tarbiya edan demokratik tahsil sferasi avaz etmalidir. Maqbul sayilaraq se9ilmi§ ta§kilat formasinda §agirdin har bir ta§abbüsü, yaradici faaliyyati ragbatlandirilmali va onun §axsiyyatina hörmat mövqeyindan dayarlandirilmali, §agirdin da sahv etmak hüququnun olmasi nazara alinmalidir.
Bir qadar ha§iya 9ixaraq qeyd edak ki, biz "tadris faaliyyati" anlayi§ini i§ladarkan onun 9oxcahatliliyini qabul edirik. Psixoloqlarin o fikrina tarafdariq ki, talim tadris faaliyyatinin mühüm xarakteristikasi olsa da, onun bütün taraflarini ahata etmir.Talim, sözün geni§ manasinda, yeni bilik, bacariq va vardi§larin manimsanilmasini nazarda tutur. Halbuki manimsama va tadris faaliyyati mahiyyatca müxtalif hadisalardir. Manimsama takca talim prosesinin deyil, har bir faaliyyat sahasinin ayrilmaz tarafidir. Tadris faaliyyati ictimai faaliyyatin bir növüdür, §axsiyyatin sosial aktivliyinin özünamaxsus formasidir. Tadris faaliyyati konsepsiyasi (D.V.Elkonin, V.V.Davidov va b.) tadris faaliyyatinin strukturunda onun a§agidaki tarkib hissalarini farqlandirir: 1) tadris situasiyasi (va ya tap§iriqlari); 2) tadris amaliyyatlari; 3) nazarat; 4) qiymat.[ 6 ;150]
Tadris prosesinin demokratikla§masi bir sira xüsusiyyatlarla xarakteriza oluna bilar: maraqli taraflarin har birinin faal i§tiraki; liderliyin ragbatlandirilmasi; demokratik mühitin yaradilmasi; §agirdlarin hartarafli inki§afi va tarbiya edilmasi; interaktiv talim metodlarinin geni§ tatbiqi; tahsilda yüksak naticalar alda etmak ü9ün har bir §agirda barabar imkanlarin yaradilmasi; a9iqliq va
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
amakda§liq; ugurlu öyranmanin §arti kimi özünüdayarlandirmanin üstün tutulmasi; tanqidi tafakkür; darsin strukturunun 9evik qurulmasi (5;46).
Tadris prosesinin demokratikla§masi müallimin taraf kimi (asas komponent qisminda) daxil oldugu prosesin mahiyyatini anlamasindan, ona yana§masindan asilidir. §agirdlarin öz aralarinda, müallimla, tadris materiali ila neca qar§iliqli alaqada olmasi masalasinin halli tadris prosesinin demokratikliyini §artlandirir.
Burada nazara almaq garakdir ki, tadris tap§iriginin mahiyyati tap§iriq anlaminda aks olunsa da, xarakteri "tadris" anlami ila baglidir. Tadris tap§iriqlari §agirdlarin özlarinin tadris faaliyyatinda müxtalif problemlarin va konkret praktik masalalarin ümumi hall üsullarini (prinsiplarini, qanunauygunluqlari) kaf etmasini va manimsamasini nazarda tutur. Tadris tap§iriqlarini irali sürmakla müallim §agirdlari özünamaxsus tadris situasiyasina daxil edir: bu situasiyada onlar bütün xüsusi va konkret variantlari nazara almaqla tadris tap§iriqlarinin ümumi hall üsullarinin mazmunu ila tani§ olurlar, müvafiq bilik, bacariq va vardi§lara yiyalanirlar. Tadris tap§iriqlarinin özünamaxsus xüsusiyyat lari 9oxdur, lakin bir cahat aydindir: onlari hall etmak ü9ün §agirdlar zaruri tadris amaliy yatlarina yiyalanmalidirlar.
Elmi manbalardan va pedaqoji mü§ahidar asasinda alda olunmu§ materiallarin tahlili sayasinda aparilmi§ ümumila§malardan görünür ki, müallimin faaliyyatinda ba§lica cahat bir qayda olaraq müayyan proqram materiallarinin öyranilmasindan ibarat olub. Fanlarin tadrisi metodikasi da müallimlari hami§a mahz buna istiqamatlandirib. Qabaq cil metodistlar va müallimlar §agirdlarda tadris amaliyyatlarinin, özünanazarat va özünü qiymatlandirma bacariqlarinin formala§masina müayyan daracada ahamiyyat versalar da bu, sistemli xarakter da§imayib. Danilmazdir ki, tadris faaliyyatinin tahsil texnologiyasi kimi nazardan ke9irilmasi fanlarin tadrisi metodikasinin inki§afinda keyfiyyatca yeni marhala a9ir.
Maxsusi olaraq vurgulayaq ki, ba§ar tacrübasinin payla§ilmasi prosesinin demokratik xarakter almasinin vacib §artlarindan biri bu prosesin tahsilveranlarla tahsilalanlar arasinda arzuolunan mühitin-demokratik tarzda qurulan pedaqoji ünsiyyat sisteminin mövcudlugudur. Xatirlayaq ki, L.S.Viqotski ünsiyyat talabatina u§agin inki§afinin asas va harakatverici qüvvasi kimi xüsusi ahamiyyat verirdi.[9; 107]
insan ictimai varliq oldugu ü9ün onun formala§ma saviyyasi da ictimai mühitin mahsuludur. "insan-insan", "insan-tabiat", "insan-camiyyat", "insan-Tanri" münasibatlari ela bir sistemdir ki, ba§ariyyat yalniz bunun asasinda inki§af edir. Normal münasibat normal ünsiyyatdan yaranir. insanin aqli va fiziki qabiliyyati onun münasibatlar sistemindaki yerini müayyanla§diran asas vasitadir. insanin inki§af saviyyasi na qadar yüksak olarsa, münasibatlar sisteminda onun yeri da bir o qadar qiymatli va yüksak olur. [8; 171]
Pedaqoji ünsiyyat "insan-insan" münasibatlarina söykanir va ancaq onun asasinda inki§af edir. "Müallim-§agird" münasibatlari "insan-insan" münasibatlari olduguna göra "subyekt-obyekt" terminlari ila saciyyalandirila bilmaz. Onlar "subyekt-subyekt" münasibati kimi amala galir va ancaq bu zaminda da psixoloji baximdan samarali inki§af eda bilar. "Müallim-§agird" münasibatlarini "subyekt-obyekt" münasibatlari kimi ara§dirmaq onlarin mahiyyatini ancaq tahrif etmak demakdir. "Subyekt-obyekt" münasibatlari daxilinda na müallimin, na da §agirdlarin bir §axsiyyat kimi inki§af etmasi ü9ün samarali §arait yaranmir. "Müallim-§agird" münasibati ancaq "subyekt-subyekt" münasibatlari kimi düzgün inki§af eda bilar. Yeni pedaqoji tafakkür bu önamli ideyaya asaslanir. Müasir tahsil konsepsiyasinda §agird sözü, neca deyarlar, böyük harflarla yazilir, onun maktab hayatindaki rolu insan öl9ülarila, pedaqoji ünsiyyatin banzarsiz xüsusiyyatlari ila manalandirilir. §agirdlarin maktab hayatinin obyekti deyil, mahz subyekti olmasi yeni pedaqoji tafakkürün asas müddaalarindan biridir. Zamaninin görkamli filosoflari, psixoloqlari va pedaqoqlari müallimlari hami§a humanizma saslasalr da ananavi didaktik sistem özünün birtarafli paradiqmalarinin ucbatindan bu i§iqli ideyalardan mahiyyatca faydalana bilmayib.[10; 168-175]
Pedaqoji ünsiyyat texnoloji planda yaradiciligin xüsusi növüdür. O, informasiyani vermak bacariginda, §agirdin vaziyyatini ba§a dü§mak bacariginda, u§aqlarla qar§iliqli münasibati qurmaq bacariginda, özünün psixi vaziyyatini idara etmak bacariginda ifadasini tapir. Pedaqoji ünsiyyatda
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
müallimin va çagirdlarin "normativ statusu" aks olunur. Pedaqoji ünsiyyat müallimlarin §agirdlarla qar§iliqli tasirinin sosial-normativ formalaridir "Müallim-§agird" pedaqoji sistemi müayyan madani bilik kimi çixi§ edir. Danilmazdir ki, pedaqoji ünsiyyatin marhalalari va onlarin hayata keçirilma texnologiyasi sözügedan prosesda xüsusi ahamiyyat kasb edir. Hamin marhalalar bunlardir: 1) pedaqoji ünsiyyatin modellaçdirilmasi; 2) pedaqoji ünsiyyatin bilavasita taçkili; 3) peda qoji ünsiyyatin idara olunmasi; 4) pedaqoji ünsiyyatin texnologiyasinin hayata keçirilma sinin gediçi va naticalarinin tahlili. [9; 109]
"Müallim-§agird" münasibatlarinda amakdaçligin pedaqoji asaslari çagirdlara humanist münasibatda öz aksini tapir. Müallimin çagirdlarla amakdaçligini bir pedaqoji prinsip va ya üsulu kimi, yaxud da yanaçma kimi ba§a dü§mak olar. Pedaqoji ünsiyyat pedaqoqlar va çagirdlar arasinda qarçiliqli faaliyyatin maqsad va mazmunundan irali galan çoxplanli prosesdir. O, kommunikasiyanin, qarçiliqli anlaçmanin va qarçiliqli tasirin yaradilmasi va inkiçafi ila xarakteriza olunur. Professor Z.i.Qaralov yazirdi ki, ünsiyyat-hayati zaruratdir. Ünsiyyat madaniyyati tarbiyanin mazmununun maxsusi komponentlara malik tarkib hisalarindan biridir. [8; 169]
"Müallim-§agird" münasibatlarinda tadqiqatçilar, asasan, bunun ^ növünü ayirirlar: a) dayiçmaz - müsbat ünsiyyat, b) passiv - müsbat ünsiyyat, c) dayiçan ünsiyyat. Bazan da dayiçan va dayiçmaz manfi ünsiyyat növlarina da rast galmak olur. Bela ünsiyyat zamani müallim özüna qar§i neqativ münasibat yaratmi§ olur. Bu isa o demakdir ki, hamin müallimlar maktabda camiyyata qar§i içlayirlar.
Qanaatimiz beladir ki, "müallim-§agird" amakdaçligi bütövlükla maktabin humanistlaçmasinin va demokratiklaçmasinin asasini taçkil edir. Çünki o mahiyyat etibari ila insani sevmak, ona darin hörmat va mahabbat ideyasi üzarinda qurulmuçdur.
0makda§ligin tayini humanizm va demokratiya iqliminda azad, hartarafli, bütöv, hamçinin takrarolunmaz çaxsiyyatlar yetiçdirmakdir. Bela maktabi uçaqlar sevir. Maktab da uçaqlari sevir. Müallimlarin mövqeyi uçaqlar üzarinda deyil, uçaqlarla birlikdadir. Onlar eyni bir kollektivin üzvlaridir.
0makda§liq uçaqlarin daxili alamina çox diqqatla va hassasliqla yanaçmagi talab edir. Onlarin arzu va maraqlari, fardi xüsusiyyatlari, qabiliyyat va bacariqlari daim müallimlarin diqqat markazinda olmalidir.
Çagirdlarla amakdaçliq öz mahiyyati ila macburetma, qadagalar va cazalar sistemini radd edir, ümumiyyatla, amakdaçliq maktabda güc, zor içlatmayin aleyhinadir.
Maktab tacrübalarindan, pedaqoji mü§ahidalardan malum olur ki, müallim §agirdlarla müxtalif formalarda samarasiz naticalarla sonuçlanan ünsiyyat va münasibatda olur, amakdaçliq edir. Bunlarin sirasinda açagida özüna yer alan növlari farqlandirmak olar:
1. Avtokratik amakdaçliq.
2. Avtoritar amakdaçliq (Kobud avtoritarliq Gizli va dolayi yolla avtoritarliq Demaqoq avtoritarliq, inzibati avtoritarliq va s.)
Qeyd edak ki, bunlarla yana§i liberal amakdaçliq, etinasiz amakdaçliq, qeyri-müayyan amakdaçliq növlari da farqlandirila bilar. Bunlari da maqbul saymaq düzgün olmaz.
Arzuolunan amakdaçliq növü demokratik amakdaçliqdir. Bela amakdaçliq yeni pedaqoji tafakkürün mahsuludur. Bu an düzgün, an humanist amakdaçliq hesab edilir. Bela amakdaçliqda müallim çagirdlarla i§güzar münasibatdadir. Müallim uçaqlarin arzu va maraqlarini, fardi psixoloji xü-susiyyatlarini ciddi nazara alir. O, uçaqlarin saviyyasina enmayi bacarir, «onlarin dilinda» dani§a bilir. Bela müallim, öz faaliyyatinda kollektiva arxalanir, onlarla maslahatlaçarak, uçaqlarin tanqidi qeyd-larina qulaq asir, onlarin faalliq va ta§abbüskarligini inkiçaf etdirir. [3;490-493]
Bela amakdaçliga malik olan müallimin hörmat va nüfuzu yüksakdir. О uçaqlarin talim va tarbiyasini daha yaxçi taçkil eda bilir. Bela müallim qayyumluqla, xirdaçiliqla maçgul olmur, o hamiça uçaqlarin inkiçafina fikir verir, onu lazimi samta istiqamatlandirir ki, onlar yaradici faaliyyata qoçulsunlar. Demokratik ruhlu müallimin sinfinda daha çox intizam va yüksak talim-tarbiya naticalari mü§ahida edilir.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Demokratik amakdaçliga malik müallim har bir §agirda böyük hörmat va ehtiramla yanaçir. О öz faaliyyati ila uçaqlarda azadfikirlilik, yaradiciliq, ta§abbüskarliq, tanqidi tafakkür, qeyri-standart dü§ünca formalaçdirir. Bela müallim, müasir maktabin müallimidir. Bela müallim yeni dü§üncaya, yeni pedaqoji tafakküra malik müallimdir. Maktabimiz yalniz bela müallimlarin sayasinda inkiçaf edir va yüksalir.
0makda§liq sistemi çoxçaxalidir, talim sisteminda talim edan va talim alanlarin amakdaçligi asas yer tutur. [13;69-87]. 9makda§liq texnologiyasinin tatbiqi zamani müsbat qarçiliqli asililiq, §axsi hesabat, qarçiliqli üz-üza faaliyyat, sosial vardiçlar, qiymatlandirma talimin asas elementlari olur. 9makda§liq §araitinda talim qruplarda i§ demakdir, lakin qruplarda har bir i§ - amakdaçliq çaraitinda talim demak deyildir.
Çagirdlar arasinda ünsiyyat qruplar üzra için taçkilinda daha yax§i tamin olunur. Malumdur ki, an ümumi çakilda ünsiyyat situasiyasinin iki tipi farqlandirilir. Onlara birga faaliyyatda ünsiyyat va §axsi (çaxsiyyata maxsus) ünsiyyat deyilir. Ünsiyyat faaliyyatla ayrilmaz vahdatdadir. [12; 224]
Kibernetik sistemlardan farqli olaraq ünsiyyat prosesinda informasiya nainki verilir, ham da o, ünsiyyat prosesinin özünda formalaçir, daqiqlaçir, inkiçaf edir. K —» i —>R (kommunikator -informasiya - resipient) sxeminda münasibat aslinda subyekt - obyekt (S —Ю) münasibati kimi nazarda tutulur. Halbuki ünsiyyat prosesinda adamlar subyekt kimi i§tirak edirlar. Bu o demakdir ki, ünsiyyat prosesi nainki kommunikatorun, ham da resipientin faalligi çaraitinda ba§ verir. insanlar ünsiyyat prosesinda takca informasiya mübadilasi ila mahdudlaçmirlar, onlar hamin informasiya asasinda ham da ümumi natica (mana) çixarmaga say göstarirlar. Bu isa yalniz bela bir §araitda mümkündür ki, informasiya sadaca olaraq qabul edilmasin, ham da ba§a dü§ülsün, dark olunsun. [8; 107-108]
Qar§iliqli tasir prosesinda söz, hiss va harakat özünamaxsus çakilda birlaçir. Bu zaman ünsiyyat birga faaliyyatin taçkilina xidmat edir. Tasadüfi deyildir ki, ünsiyyat talabati, insanlarin bir-birina söz demak talabati ela amak prosesinin özünda amala galmiçdir. Talim prosesi da çagirdlarin talim amayi prosesidir: talim faal yaradici prosesdir; talim qazanilmiç biliklarin birlaçdirilmasidir; talim -amakdaçliq demakdir; talim özünütanzimlama demakdir; talim maqsadyönlü olmalidir; talim kontekst va çaraitla baglidir.
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan baçar tacrübasinin paylaçilmasi prosesinin demokratiklaçmasi (bu prosesin takmillaçdirilmasi) istiqamatlarinin va modellarinin axtariçi ünsiyyat tiplari barada dü§üncalari safarbar edir. Ünsiyyatin imperativ (ananavi) tipinda maqsadin qoyuluçu va hayata keçirilmasi vasitalari imperativ, doqmatik, sart reqlamentasiyaya asasan müayyan edilir. Bu ünsiyyatin asasini pedaqoqun müayyan etdiyi maqsadlar taçkil edir. Maqsadlarin hayata keçirilmasi bir qayda olaraq talim olunanin çaxsiyyatina tazyiqlarin va zorakiligin göstarilmasi ila mü§aiyat olunur. Bu halda müallimin maqsadlari va onlarin hayata keçirilmasi üsullari çagirdin maqsadlari va faaliyyati ila ziddiyyat yaradir. Müallimin müayyan etdiyi maqsadlara çatmaq ^ün çagird macburi va ya könüllü olaraq özünün §axsi ahamiyyatli meyllarini kanara qoymali olur. Azad faaliyyat sferasi minimum saviyyasinda olur, talim-tarbiya sahasinda fardi inkiçaf variantlarinin seçimi qeyri-mümkündür. §agirdin faaliyyat sarbastliyi, güc va imkanlarin reallaçdirilmasi cahdlari müallima müqavimat göstarmakla va ya tabe olmaqla naticalanir.
Ünsiyyatin araliq, humanist çalarlardan tamamila mahrum olmayan tipinin asasini maqsadlara göra imperativ, lakin hayata keçirilmasi üsullarina göra kifayat qadar "yum§aq" ünsiyyat prosesi taçkil edir. §agirdin tabiati haqqinda biliklara asaslanan müallim mövcud olan ziddiyyatlari aradan qaldiraraq, lazimi talim maqsadlarina nail olur. §agirdin sarbast faaliyyat sferasi müayyan daracada artir, faaliyyatin seçimi, maraga göra ünsiyyat, güc va imkanlarin reallaçdirilmasi ^ün müayyan qadar çarait yaradilir. Ünsiyyatin humanist, sarbast tipi arzuolunandir. Bu sistemda tahsilalma va tarbiya maqsadlarinin qoyuluçu, onlarin hayata keçirilmasi üsullarinin seçimi humanizm, yaradiciliq va sarbastliya heç bir mahdudiyyatin qoyulmamasi asasinda müayyan edilir. Ünsiyyatin tipi çagirdin maqsadlari, fardi xüsusiyyatlari va yaçina uygun müayyan edilir. Ünsiyyatin bu tipinda çagirdin tabiatan harmonik olmasi, özünüinki§af va özünütanzimlama ^ün azad çaraitin olmasi asas götürülür. §agirdin sarbast faaliyyat sferasi talim-tarbiya sferasini bütövlükda özünda camlaçdirarak
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
ahata dairasini xeyli geniçlandirir. Ünsiyyatin bu tipi çagirdin iradasinin, güc va imkanlarinin sarbast olaraq reallaçdirilmasi, fardi inkiçaf variantinin seçilmasina imkan yaradir.
Humanist va neohumanist pedaqoji sistemlar mahiyyat baximindan alternativ modellara aid olmaqla bir sira inkiçaf etmi§ ölkalarda an populyar va aktual sistemlar hesab olunur. Bu sistemlarin asas ideyasi tahsilalma prosesinin çagirdlarin faaliyyat vasitasi ila qurulmasindan ibaratdir. §agirdlar sarbast olaraq talim maqsadlarini seçir, fardi problemlari formalaçdirir, faaliyyatlari barada qarar qabul edir, subyektiv tacrübalarini hayata keçirir va alda etdiklari naticalari dayarlandirirlar. Bu yanaçma "biheviorizm"a asaslanan yanaçmaya nisbatan daha rasional va effektiv hesab olunur. [6;46].
Sosial-rekonstruktiv istiqamati da qeyd etmak olar. Bu istiqamat neohumanist pedaqoji istiqamatla six alaqadardir, lakin burada tahsilin sosial çaraitina daha çox diqqat verilir. Vurgulamaq yerina dü§ar ki, XX asrin sosial çaraiti demak olar ki, bütün ölkalarda qeyri-stabil olmu§ va bu proses davam etmakdadir. Sosial-rekonstruktiv istiqamatda maktaba camiyyatin inkiçafina, ictimai proseslara real tasir eda bilacak bir vasita kimi baxilir. Galacaya yönalan bu pedaqoji sistemda müallimin asas vazifasi çagirdlara galacakda gerçaklaça bilan imkanlari görmak qabiliyyatini formalaçdirmaq, bu imkanlarin reallaçdirilmasi üçün onlarin fadakarligini va etibarini qazanmaqdan ibaratdir. X.Paqqa göra, yeni maktab proqrami keçmiçin ideallarina asaslanan ananavi proqramdan farqli olaraq davamli dayiçan camiyyatin bilavasita problemlari, durumu va xüsusiyyatlarina asaslanmalidir. Maktab hayati ham mazmun, ham da taçkilati baximdan humanizm, real dayarlandirma va rasional planlaçdirma prinsiplarina asaslanan sosial taçkilatin yeni formasinin yaranmasina yönaldilmalidir. Belalikla, sosial-rekonstruktiv pedaqogika camiyyatin daim dayiçan va mürakkab rekonstruksiya prosesinda faal i§tirak eda bilan insanlarin hazirlanmasini nazarda tutur. Yeni pedaqoji paradiqmaya asasan müasir pedaqogikanin asas masalasi insana tabiatin bir hissasi kimi baxilmasina asaslanan yeni tafakkürün formalaçdirilmasini, tarbiyasini neca xarakteriza etmakdan ibaratdir [14; 102-108].
Tarbiya prosesinin demokratiklaçdirilmasi maktabin demokratiklaçmasi prosesinin mühüm elementi olub, çagirda çaxsiyyat kimi yanaçmaq, tadris va sinifdankanar faaliyyatina dair masalalarin müzakirasinda, qararlarin qabul edilmasinda onun i§tirak hüququnu nazara almaq kimi konseptual prinsiplara asaslanir. Sinifdankanar faaliyyat zamani §agird bir komandada vahid maqsada çatmaq ugrunda faaliyyat göstarmak imkani alda edir, lideri düzgün seçmak va mühüm qararlari qabul etmak bacariqlarina yiyalanir. Diskussiya çaraitinda çagirdlarin öz fikirlarini ifada etmak va digarlarinin fikirlarina hörmatla yanaçmaq, ictimai içlarda faal olmaq, demokratiya vardiçlarini açilamaq kimi xüsusiyyatlar tarbiya olunur.
Çagirdlarin ictimai hayata calb olunmasinin samarali formalarindan biri çagirdlarin özünüidara orqanlaridir. Yerli xüsusiyyatlardan, talabatdan va s. asili olaraq tahsil müassisalarinda çagird özünüidarasinin müxtalif variantlari tatbiq oluna bilar. Bu özünüidara orqanlarinda çagirdlar seçkiqabagi kompaniyalarda va seçkilarda içtirak edarak bilavasita tacrübada demokratiyaya yiyalanirlar. §agird özünüidarasi onlara aid va maktabin inkiçafina dair masalalarla bagli qararlarin qabul edilmasinda çagirdlarin tasir etmak imkanlarina çarait yaradir. Belalikla, tarbiya içinda demokratik mühit va çagird çaxsiyyati ön plana çakilir.
Çagird özünüidarasi tarbiya sisteminin elementi olaraq, eyni zamanda maktabin demokratiklaçmasi proqraminin mühüm komponentina - maktabin idaraetma sisteminin demokratiklaçmasina da aid edilir.
U§aq birliklari çaraitinda uçagin sosiallaçmasi masalasinin hallina yönalmi§ tarbiyavi i§ çaxsiyyatin formalaçmasinin digar amillari ila qarçiliqli alaqada keçirilsa da, öz maqsadi, mazmunu va strukturu etibari ila onlardan xeyli farqlanir. Sosial münasibatlar dinamikdir. Bu, uçaqlarin müvaqqati birliklarda intensiv ünsiyyati zamani daha çox meydana çixir.
U§aq birliklari §agird §axsiyyatina ikitarafli tasir göstarir. Bir tarafdan, u§agin maqsad, maraq va talabatlarinin tamin olunmasina §arait yaradir, digar tarafdan, öz talabatlarini mahdudlaçdirma, ictimai normalari, dayarlari, sosial proqramlari korrekta yolu ila §axsiyyatin daxili imkanlarinin seçimi ba§ verir. [2; 509-512]
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin paylaçilmasi prosesinin müayyan olunmali vazifalarindan biri da ailada tahsil-tarbiyaya yardim etmakdir. Tabii ki, aila tarbiyasinin asasinda aila hüququ durur. Bu hüquq ölkanin konstitusiyasinda, nigah, aila, u§agin hüquqlari haqqinda qanunvericilik va normativ sanadlarda tasbit olunmuçdur. [4;320-328]
Müasir aila tarbiyasi praktikasinda valideynlarin öz uçaqlarina münasibatinda avtoritar, demokratik, sahlankar üslub tazahür edir. Demokratik üslubun mövcudlugu arzuolunandir. Demokratik üslub valideynlarin çevikliyi ila xarakteriza olunur. Maktabin bu i§da yönaldici tasiri faydalidir. Demokratik üslubun mövcudlugu naticasinda uçaqlar valideynlari yax§i ba§a dü§ür, agilli, sözabaxan, ta§abbüskar, §axsi layaqat hissi inkiçaf etmi§ insan kimi böyüyürlar. Uçaqlar valideynlarinda vatandaçliq, amaksevarlik, safliq nümunasi görürlar.
Tahsil müassisasi olaraq maktab üzarina dü§an vazifa dinamik inkiçaf edan demokratik camiyyat ^ün vatanda§ tarbiya etmakdir. Bu vazifanin hayata keçirilmasi ^ün maktab öz atrafinda ela fasilasiz vatanda§ tahsili mühiti yaratmalidir ki, tahsil prosesinin bütün içtirakçilari, maktabi ahata edan bütün icma bu prosesa calb olunsunlar. [3;212-215]
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin paylaçilmasi prosesinin reallaçdirilmasinda komponent qisminda valideynlarin öz faaliyyatina calb edilmasinin müxtalif formalarini yarada bilar.
Danilmazdir ki, maktablar takbaçina mövcud problemlari hall etmak iqtidarinda deyillar. Realligi nazara alaraq açagidaki qanaata galmak olar:
• maktab ictimaiyyatla birga i§in müasir texnologiyalarina yiyalanmalidir;
• kütlavi informasiya vasitalari ila six alaqalar yaradilmalidir;
• büdcadankanar vasaitlarin calb edilmasi mexanizmlari manimsanilmalidir;
• maktab faaliyyatinin planlaçdirilmasini va dayiçdirilmasini bacarmaq lazimdir;
• çagird va valideynlarla aparilan i§in ananavi forma va metodlarini interaktiv üsullarla avaz etmak garakdir.
Elmi manbalarda göstarilir ki, sadalanan üsullari va formalari manimsami§ va hayata keçirmak iqtidarinda olan maktab icma yönümlü faal maktablar sirasina aid oluna bilar. Yeri galmiçkan qeyd edak ki, icma yönümlü faal maktabin müxtalif modellarindan (masalan, tahlil va planlaçdirmaya asaslanan iYFM modeli, iYFM-in komponentli modeli) bahs etmak olar.[5-6]
Maktabin idaraetma sisteminin demokratiklaçmasi maktabin idaraetma prosesinin demarkazlaçmasi, maktab va icma ^ün ahamiyyatli olan masalalarin hallinda mühüm qararlarin qabul edilmasi prosesina tahsil prosesinin içtirakçilarinin va maraqli taraflarin mümkün qadar geni§ §akilda calb edilmasini va içtirakini nazarda tutur. [17]
Çagird özünüidara orqanlari ila yana§i maktabda digar özünüidara orqanlari- pedaqoji, valideyn va s. birliklar faaliyyat göstara bilar. Bu özünüidara orqanlari bir-birindan asili olmayaraq müstaqil, eyni zamanda alaqali §akilda faaliyyat göstararak maktabin vahid özünüidara sisteminin taçkili, tahsilalma prosesinin bütün içtirakçilarinin hüquq va maraqlarinin reallaçmasina §arait yarada bilar. Qeyd etmak lazimdir ki, idaraetmanin demarkazlaçmasi demokratiklaçmasi prosesini inkiçaf etdirmakla yanaçi, hakimiyyatin va masuliyyatin düzgün paylanmasina, maktabin ahata etdiyi arazida yaçayan icma üzvlarinin idaraetma prosesina calb edilmasina va (va ya) faal içtirak etmasina §arait yaradir. Demokratiyanin real hayatda gerçaklaçmasini mü§ahida edan va böyüklarla bu prosesda i§tirak edan §agirdlar nazari prinsiplarin neca real §araitda hayata keçirilmasinin çahidi olurlar.
Mühüm §artlardan biri §agird kollektivinin har bir üzvünün maktab özünüidaraetma prosesinda i§tirak etmasidir. Bu baximdan §agird özünüidara orqanlarinin müxtalif ya§ qruplari üzra taçkil edilmasi maqsadauygun hesab edilir. Bu halda kiçik yaçli çagirdlar böyüklarin tacrübasini öyranir, ananalari manimsayarak mazunlarin layiqli davamçilarina çevrilirlar.
Böyüklarin kömayi ila demokratiya vardiçlarina yiyalanarak uçaqlar faal hayat mövqeyina malik olan asl vatandaçlara çevrilir, alda edilmiç biliklari gündalik hayatda istifada edirlar.
Demokratik idaraetma ^ün siyasi liderlik, dairavi münasibatlar, çevik vazifalar, paylanmi§ masuliyyat, amakdaçliq, birga qiymatlandirma, nüfuz, samaralilik, etimad, digarlarin güclandirilmasi,
Impact Factor: SJIF 2G2G - 5.497 2G21 - 5.81
onlara dastak xarakterikdir. inzibati idaraetmada isa rahbarlik, vertikal münasibatlar, fiksa olunmu§ vazifalar, fardi masuliyyat, avtokratik münasibatlar, qiymatin elan edilmasi, status, mövqe, qanaatcillik, nazarat müayyanedici amillardir.
Demokratik paradiqma maktabda demokratiyanin içtiraka asaslanan modelinin güclanmasina §arait yaradir, §agird va müallimlarin açiq diskussiyalarinin keçirilmasini nazarda tutur. Bu halda maktab dinamik dayiçan bir sosial-madani markaz kimi daha samarali faaliyyat göstarmak va inkiçaf etmak imkani qazanir.
Maktabin idara olunmasinin demokratiklaçdirilmasi üçün demokratiya prinsiplari va proseslari talim-tarbiya i§ina daxil edilmali, tahsilin tacrübadan va tacrüba üçün modelina istinad olunmali, vatandaçligin tarbiyasi prioritet olmali, açkarligin va amakdaçligin tamin edilmasi, ünsiyyat, fikir mübadilasi va inkiçafa say göstarilmasi diqqat markazina çakilmalidir.
ögar nazara alsaq ki, tahsilin naticalarina göra masuliyyati tak dövlat deyil, eyni zamanda camiyyat daçiyir, bela bir naticaya galmak olar: tahsilin idara olunmasinda dövlat idaraetma sistemi ila yana§i maraqli taraf kimi tahsilin ictimai idaraetma sistemi da formalaçmalidir. Bu baximdan, informasiya axininin kaskin çakilda artmasi, qloballaçma va camiyyatimizda ba§ veran dinamik siyasi, sosial-iqtisadi, madani va manavi dayiçikliklarla mü§ahida olunan çaraitda tahsil sisteminin samarali idara olunmasi optimal dövlat-ictimai idaraetma mexanizminin formalaçmasini talab edir. Tahsil sisteminin idara olunmasinda iki istiqamatin - §aquli (dövlat) va üfüqi (ictimai-özünüidara) istiqamatlarinin mövcud olmasi idaraetmanin yeni, daha adekvat formalarinin axtarilmasi zaruratini yaradir. Tahsilin dövlat-ictimai idaraetmasinin asas ideyasi tahsil problemlarini hall etmak ^ün dövlatin va camiyyatin saylarini birlaçdirmak, tadris prosesinin mazmununu, forma va metodlarini, müxtalif tip tahsil müassisalarini seçmakda müallimlara, §agirdlara, valideynlara hüquqlar va azadliqlar vermak ta§kil edir.
Tahsil sisteminin idara olunmasinin dövlat xarakteri tahsil sahasinda dövlat siyasatinin prinsiplarinda tasbit olunmuçdur. Hamin prinsiplar "Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu"nda ifada olunmuçdur. 9sas prinsiplar bunlardir: humanistlik, demokratiklik, barabarlik, millilik va dünyavilik, keyfiyyatlilik, samaralilik, fasilasizlik, vahdatlik, daimilik, varislik, liberallaçma, inteqrasiya. [ 1;8-9]
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasini paylaçilmasi prosesinin davamli yenilaçdirilmasi açagidakilari ahata edir: maktab taçkilatinda va strukturunda dayiçikliklar; yeni va ya alava tadris materiallari; müallimlar yeni bilik alda edirlar; müallimlar yeni davrani§ üsullarini manimsayirlar; maslaklar dayiçilir [6; 31].
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin paylaçilmasi prosesinin takmillaçmasina tasir göstaran madani normalara aid etmak olar: 1) mü§tarak maqsadlar; 2) nailiyyata göra masuliyyat; 3) kollegialliq; 4) fasilasiz takmillaçma; 5) bütün hayat boyu tahsil saviyyasinin yüksaldilmasi; 6) risk etmak; 7) kömak göstarmak; 8) qarçiliqli hörmat; 9) samimiyyat; 10) tarif va yumor.
F.Vaniskotun fikrinca, biz XXI asrda galacak ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin paylaçilmasi prosesini hayata keçirmali olan tadris müassisalarinin be§ inkiçaf ssenarisi ila üzla§a bilarik. Bunlara aid edilir: Öyradan maktab; Seleksiya aparan maktab; Sosiomadani sistemda maktab; Texnoloji maktab; Diferensialla§dirilmi§ maktab. [5-6]
Yuxarida göstarilan pedaqoji sistemlarda va modellarda maktabin inkiçafi bir-biri ila alaqada olan açagida taqdim edilan faktorlardan asili çakilda nazardan keçirilir: Maktabda insanlar (müallimlar va §agirdlar, özlarinin baxiçlari, imkanlari, istaklari va cahdlari ila); Maktab tahsil sistemi va tahsil proqrami (maqsadlar, tadris planlari, metodlari, resurslari, çagirdlarin qruplaçdirilmasi modellari, çagird çuralari va s.); Müallimlarin qruplaçdirilmasi sistemi (maktabin mövcud madaniyyati, personalin müvafiq mövqelari, idaraetma strukturu, vazifa bölgüsü); Maktabi ahata edan atraf mühit.
Maktabin idaraetma sisteminin demokratiklaçmasi maktab rahbarinin idaraetma madaniyyati ila six baglidir. idaraetma madaniyyati pe§a-pedaqoji madaniyyatin bir hissasidir. Maktab rahbarlarinin idaraetma madaniyyati özünü müxtalif növ idaraetma faaliyyatinda, maktabi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
idaraetmada dayarlarin va texnologiyalarin manimsadilmasinda, ötürülmasinda va yaradilmasinda göstarir. Bu manada, idaraetma madaniyyatina aksioloji, texnoloji va §axsiyyatyaradici komponentlar daxildir.
Maktabi effektli idara etmak ^ün hazirda böyük ahamiyyat kasb edan biliklar, ideyalar, konsepsiyalar pedaqoji dayarlar kimi çixi§ edir. Pedaqoji sistemlarin idaraetma dayarlari müxtalifdir. [12;428]
Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan ba§ar tacrübasinin paylaçilmasi prosesini hayata keçiran tadris müassisasinin rahbarinin idaraetma madaniyyatinin texnoloji komponenti idaraetma qaydalarini va priyomlarini özünda birlaçdirir. Müassisadaxili idaraetmanin texnologiyasi spesifik pedaqoji vazifalari hall etmayi nazarda tutur. Bu vazifalarin halli pedaqoji prosesin tahlili va planlaçdirilmasi, taçkili, nazarat va tanzimlama sahasinda rahbarin bacariqlarina asaslanir. Rahbarin idaraetma madaniyyatinin saviyyasi yuxarida göstardiyimiz tipda olan vazifalari hall etmak priyomlarina va qaydalarina yiyalanmak saviyyasindan asilidir.
Çaxsiyyat-yaradiciliq komponenti müassisa rahbarinin idaraetma madaniyyatini yaradici akt kimi açib göstarir. idaraetmanin alqoritmik olmasina baxmayaraq, maktab direktorunun faaliyyati yaradici xüsusiyyatlidir. Rahbar - menecer idaraetma dayarlarina va texnologiyalarina yiyalandikca onlari yenilaçdirir, onlari interpretasiya edir. Bu, ham rahbarin §axsiyyat xüsusiyyatlari, ham da idaraetmanin obyektinin xüsusiyyatlari ila müayyan olunur. Maktab direktoru idaraetma faaliyyatinda bir §axsiyyat, bir rahbar kimi, bir taçkilatçi va tarbiyaçi kimi özünü realizasiya edir.
Tadris müassisasini idaraetma sisteminin strukturunda dörd saviyyali idaraetma vardir: birinci saviyya - dövlat orqani va ya kollektiv tarafindan seçilmiç maktab direktoru, maktab §urasinin, §agird komitasinin, ictimai taçkilatlarin rahbarlarinin funksiyalari ila baglidir. Bu saviyya maktabin inkiçafinin strateji istiqamatlarini müayyan edir; ikinci saviyya - maktab direktorunun müavinlari, maktabin psixoloqu, sosial pedaqoqu, ictimai faydali amayin taçkili ^ün masul §axs, inzibati-tasarrüfat i§lari üzra direktorun köma^isi, hamçinin özünüidarada i§tirak edan orqanlarin va birliklarin funksiyalari ila reallaçir; üçüncü saviyya - müallimlar, tarbiyaçilar, sinif rahbarlari ila baglidir (onlar §agirdlara va valideynlara, u§aq birliklarina va darnaklara münasibatda idaraetma funksiyasini yerina yetirirlar); dördüncü saviyya - §agirdlar, sinif va ümummaktab §agird özünüidarasi ila baglidir. Qar§iliqli tasir obyekti olan §agird burada, eyni zamanda öz inkiçafinin subyekti kimi çixi§ edir.[12;427]
T9dqiqatin elmi yeniliyi vd praktik 9h9miyy9ti. Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan baçar tacrübasinin paylaçilmasinin demokratiklaçmasi prosesinin samaralilik saviyyasini çartlandiran parametrlar müayyan olunmuç va bunlarin sözügedan prosesa daxil edilmasi yollari barada ümumila§malar edilmiçdir. Belalikla, pedaqoji biliklar sistemina yeni element alava olunmuçdur. §übha yoxdur ki, sözügedan parametrlarin müayyan olunmasi, praktik pedaqoqlarin bu istiqmatda faaliyyatina müsbat tasir göstara bilar. Bu isa için praktik ahamiyyata malik oldugunu söylamaya asas verir.
Nstics. Ümumtahsilin mazmununda ahata olunan baçar tacrübasinin paylaçilmasinin demokratiklaçmasi prosesinin samaralilik saviyyasini çartlandiran parametrlar sirasinda maxsusi yeri vardir: 1) tahsilin mazmun va formalarinin IV sanaye inqilabinin çagriçlarina adekvatligi; 2) maktabdaxili mühit, ananalar; 3) tahsil prosesi içtirakçilarinin alaqalarini va münasibatlarini aks etdiran normalar; 4) özünüidara; 5) uçaqlarin va böyüklarin birga idaraçiliyi prinsiplarina asaslanan sinifdanxaric va maktabdankanar içlarin mazmununu; 6) maktabin tahsil sisteminin atraf sosial sfera ^ün açiqligi; 7) tahsilveranlarin va tahsilalanlarin aid olduqlari camiyyatin digar üzvlari ila bilavasita alaqasindan asililigi.
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 2021 - 5.81
9D9BÎYYAT
1.Tahsil haqqinda Azarbaycan Respublikasinin Qanunu. Baki, Qnun, 2010, 57 s.
2.Abbasov A.N.,Mammadzada R.R., Mammadli L.A. Pedaqogika:Mûntaxabat(Ali tahsil mûassisalari ûçûn dars vasaiti) Baki, Mûtarcim, 2021, 608 s.
3.Abbasov A.N.Aila pedaqogikasi.Ali tahsil müassisalari ûçûn darslik. Baki,Mûtarcim,2019,s.212-215
4.Abbasov A.N.Pedaqogika(Orta ixtisas maktablari ûçûn dars vasaiti.Baki,Mûtarcim,2015s.320-328.
5.Abdulov R. Maktabda sosial-pedaqoji i§in asaslari. Baki, Adiloglu, 2005, 208 s.
6.Bagirov 0.N. Azarbaycan maktabi: realliq va yenila§ma imkanlari. Baki, ADPU, 2008, 263 s. 7.0lizada 0. Mûasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari.Baki, Prdaqogika, 2004, 432 s. 8.Qaralov Z.i.Tarbiya (prinsiplar, mazmun, metodika).3 cildda. I cild. Baki, Pedaqogika,2003, 268 s. 9.ibrahimov F.N. Pedaqoji anlayiçlarin interpretasiyasi "sistem-struktur" rakursda. Baki,Mûtarcim,2012, 744 s.
10.ibrahimov F.N., Hûseynzada R.L.Pedaqogika (Darslik) Icild. Baki, Mûtarcim, 2013, 708 s.
11.Ümumi psixologiya.Pedaqoji institutlarin talabalari ûçûn darslik Prof.B. Petrovskinin redaktorlugu ila. Baki, Maarif, 1983, 494 s.
12.Pa§ayev 0.X., Rûstamov F.A. Pedaqogika, Nurlan, 2007, 462 s.
13.Rasulov S.Ç., 0zizov R.Z. Orta ûmumtahsil maktabin idara edilmasinin asas istiqamatlari. Baki, Mûallim, 210, s.69-87.
14.Акинфиева Н.В. Становление государственно-общественных отношений и взаимодействия в образовательных системах. Материалы научно-прак-тической интернет-конференции 11 мая 2001 года. Саратов: Приволжск. КН. изд-во, 2001, стр. 22-26.
15.Веселова В.В. Традиционные и новые ценности в системе образования США. // Педагогика. 1996, N2, стр. 102-108.
16.Вульфсон Б.Л. Заподноевропейское образовательное пространство XXI века: прогностические модели. // Педагогика. 1994, N2, стр. 103.
17.Роджерс К. Вопросы, которые бы я задал сам себе, если бы был учителем. // Семья и школа, 1987, N10.
