CC BY
10УДК 372.856
FiZiKA TaCRUBa NUMAYi§LaRiNiN APARILMASI ZAMANI MUASiR TEXNOLOGiYALARDAN iSTiFADa
FaTaLIYEVA saMRA HaBIB qizi
ADPU-nun Umumi fizika kafedrasinin magistr, Baki, Azarbaycan
HasaNOv oqtay mayil oglu
ADPU-nun Umumi fizika kafedrasinin dosenti, Baki, Azarbaycan
Annotasiya: Bela qanaata gala bildrik ki, hal hazirda umumtahsil maktablarinda fizika darslarinda tacruba numayi^larinin aparilmasi muasir texnologiyalarin inki§afi ila baglidir. Tacruba numayi^lari texnologiyalardan istifada edilarak tahlil edilmi§dir. Umumtahsil maktablarinda aparilan fiziki tacrubalar bilik manbayi hesab olunmaqla fannin oyranilmasinda gox boyuk ahamiyyata malikdir. Bildiyimiz kimi, §agirdlarin ilk tam^ligi tacruba numayi§inin aparildigi darslardan ba§layir.
Agar soz: tacruba, fiziki eksperiment, muasir texnologiyalar, §agird, tacruba numayi^lari
Mu§ahidalar gostarir ki, orta maktabda tahsil alanlarin galacak pe§a se9imi onlarin fanlarin tadrisinda apardiqlari mustaqil i§lar, bu i§larin hacmindan, fann uzra biliklarin ara§dirilmasi, mustaqil biliklara yiyalanmak imkanlari gora bilmak bacariginin hansi saviyyada ta§kilindan da asilidir. Fizikanin tadrisinda muxtalif movzular uzra taqdimatlarin hazirlanmasina tahsilalanlarin calb olunmasi, alaqadar informasiya va digar resurslarin axtari§i va istifadasi bacariqlarinin inki§af etdirilmasi daha vacibdir.Son illarda tacruba numayi§larinin texnika va texnologiyasi ahamiyyatli daracada dayi§ilmi§dir:
-tacruba numayi§i u9un avadanliqlar,xususan da texnika va texnologiya muasirla§arak daha da takminla§mi§;
-tacruba numayi§i u9un alat va materiallarin tematik dastlari elektron vasitalar bazasinda meydana galmi§;
-tacruba numayi§i avadanliginin bir hissasi olaraq eksperimental malumatlarin ol9ulmasi,emali va eksperimentin idara edilmasi u9un komputer sistemlari yaradilmi§dir.
Tadris vasitalarinin hazirki inki§af marhalasinda tacruba numayi§inin yax§ila§dirilmasinin asas istiqamatlarindan biri komputer texnologiyasindan istifadadir.Muasir elmi fiziki eksperiment ilk novbada muasir texnologiya,yani iKT vasitalarinin faal §akilda istifada olundugu tacrubadir.Malum oldugu kimi,fizika muallimlarinin tacruba numayi§larinin aparilmasi muasir usullarla aparilmalidir.£unki,muasir usullarla aparilan tacruba numayi§lari daha effektli va samarali olur.iKT-nin dastayi ila numayi§ etdirilan eksperiment ananavi usullar ila muqayisada daha geni§ imkanlara malikdir.Ona gora da fizika muallimlari tacruba numayi§larinin muasir usullarla aparilmasinin metodologiyasi va texnikasina darindan yiyalanmalidirlar.Bununla alaqadar olaraq,onlar a§agidaki sahalarda alava pe§akar bilik va tacruba alda etmalidirlar:
1.Fizika numayi§larinin aparilmasi u9un yeni usullar va texnologiyalar uzra
2.Fizikadan tadris resurslari uzra
3.iKT vasitasila demonstrativ fiziki eksperimentlarin numayi§i §araitinda §agirdlarin eksperimental bacariqlarinin formala§dirilmasi va inki§afi metdologiyasi uzra
4.Talim ma§galalarinin,o cumladan tacruba numayi§inin tartibi va ke9irilmasi uzra
5.iKT muhitinda tacruba numayi§inin aparilmasinin metodologiyasi ve texnikasi uzra
6.Tadris vasaitlarinin dizayni va i§lanib hazirlanmasi uzra
Fiziki numayi§larin aparilmasi u9un yeni usullar va texnologiyalardan istifada etmak bugunun talablarina uygunla§malidir.
-müasir elmi tacrüba,kompüter texnikasi va fiziki eksperiment ü9ün proqram taminatinin inki§af ananalari haqqinda geni§ tasavvüra malik olmalidirlar;
-eksperimental malumatlarin toplanilmasi ü9ün nazarda tutulmu§ sensor va telemetriya sistemlarinin tarkibini va tayinatini yax§i bilmalidirlar;
-sensor va telemetriya sistemlarindan istifada etmakla tacrüba nümayi§inin layihalandirilmasi va aparilmasi metodologiyasina va texnikasina malik olmalidirlar;
-eksperimental malumatlarin emali ü9ün standart va xüsusi proqram taminatindan istifada texnologiyalarini manimsamalidirlar.
Bununla alaqadar ya§ xüsusiyyatlarindan asili olaraq tahsilalanlara orta maktab pillasinda har hansi mövzu üzra materialin toplanmasi, sistemla§dirilmasi, ox§ar va farqli cahatlara diqqat yetirilmasi, taqdimatlarin hazirlanmasi va hazirladiqlari materiali taqdim etmak bacariqlari a§ilanir. Tahsilalanlarin bu sahada i§lari qiymatlandirilir, toplanir, maktabin ümumi tadris resurs bazasinda saxlanilaraq, lazim olduqda istifada olunur. Bu zaman biliyin yoxlanmasinda ÍKT imkanlardan istifada darsin vaxtina qanaat etmakla onun samarali ta§kilini tamin edir.
Nümayi§lar talabalar ü9ün maraqli va aylancali ola bilar, öyranmak ü9ün motivasiya verir. Qeyri-pe§akar müallimlar ü9ün nümayi§i mü§ayiat edan izahatin §agirdlarin fizikadaki anlayi§lari dark etmalarini tamin etmak 9atin ola bilar. Resurslarin bu siyahisi elmi anlayi§larin aydin izahatlari va avadanligin etibarli va tahlükasiz §akilda neca istifada edilmasina dair praktiki maslahatlar ila bir sira fizika nümayi§lari ü9ün ideyalari ehtiva edir.
Tam orta va ümumi orta maktabda elm fanlari, biologiya, kimya va fizika fanlari üzra proqramlar onlarin asas falsafalari, maqsadlari, va tabiatin tadrisinda taninmi§ ahamiyyati baximindan müqayisa edilir. Bütün tadris proqramlari eyni 9ar9ivada hazirlansa da, praktiki i§a aid proqramlar arasinda böyük farqlar göz qabagindadir.Kimya va fizika fanlarinin proqramlarinda praktiki i§a daha 9ox önam verilir, burada asas metod kimi taninir, biologiya proqraminda isa anlayi§larin qurulmasi daha yüksak qiymatlandirilir. Bir 9ox talabalar fizikani 9atin fann hesab edirlar ki, bu da tahsilin bütün saviyyalarinda a§agi nailiyyatlarla naticalanir.Bu problemi artirmaq ü9ün müallimlar fizika anlayi§larini va elmi bacariqlari ara§dirmaq ü9ün talabalari öz kurslarina neca havaslandirmak va calb etmak yollarini axtarirlar. Tabiat elmlarinin tadrisinda inteqrasiyani inki§af etdirmak ü9ün har cür imkan vardir. Burada inteqrasiya a§agidaki §akilda aparilir: har bir tadris fanninin mazmununa qon§u elmlarin elementlari va tatbiqi biliklar alava edilir. Belalikla, §agirdlarda fandaxili va fanlararasi alaqalar haqqinda tasavvürlar geni§lanir. Masalan, biologiyada fiziki va kimyavi anlayi§larin tatbiqi ü9ün imkanlar yaranir, §agirdlarin elmi dünyagörü§ü inki§af edir.Fanlararasi alaqanin axira qadar aydinla§dirilmasi §agirdlarin talim-tarbiyasi va inki§afi ü9ün optimal §arait yaradir. Buna göra da fanlararasi alaqaya talimin tarkib hissasi kimi baxilir. Fannin strukturasinin tayin edilmasi da, elmin asaslari haqqinda §agirdlarin sistematik va möhkam biliklar almasi da bu problemin halli ila alaqadardir.
Fizika, kimya va biologiya elmlari arasindaki alaqanin öyranilmasi xüsusila vacibdir. £ünki,bu elmlarin asas mazmununu ta§kil edan bir sira qabaqcil elmi fikirlar, masalan, molekulyar-kinetik nazariyya, elektron nazariyyasi, elektroliz va bir sira ba§qa anlayi§lar tabiat elmlarinda özüna möhkam mövqe tutmu§dur. Onlarin bir sira asas masalalari hamin anlayi§lar asasinda izah edilir
£.K.Maksvel, A.Q.Stoletov, P.N.Lebedev, A.S.Popov, S.i. Vavilov va ba§qa alimlarin i§lari dünyagörü§ün yaranmasinda böyük rol oynami§dir. Bu haqda §agirdlarda geni§ tasavvür yaratmaqda «Madda va saha» mövzusunda §agird konfransinin ke9irilmasi yax§i natica vera bilar. Atomun nüvasi, «Elementar hissaciklar» mövzularini öyrandikda §agirdlar materiyanin daha da darinliklarina daxil olurlar. Fizikanin bu mövzulari ila yana§i §agirdlar kimyadan, «Üzvi birla§malarin qurulu§ nazariyyasi», «Qeyri-üzvi maddalarin sintezindan üzvi maddalarin alinmasi» kimi mövzulari öyranirlar. Yaxin fanlarda öyranilan bu masalalar bir tarafdan maddi alamin darkedilmasi, onun tükanmazliyini, digar tarafdan, canli va cansiz tabiatin maddi birliyini, tabiati 9evirmakda onu dark etmayin rolunu göstarir.
«Elementar hissaciklar» mövzusunda elektron-pozitron cütünün iki fotona va aksina çevrilmasina xüsusi diqqat yetirilir^ünki burada madda va sahanin çevrilmasi qabariq §akilda özünü göstarir. Kütla anlayiçindan istifada edarak materiya bizim §üurumuzdan, duygularimizdan asili olmayaraq ayriliqda mövcud olan obyektiv realliqdir. II.Fizikadan tadris resurslari üzra:
-raqamsal tahsil resurslarinm,habela xüsusi hazirlanmi§ va ya talimin müxtalif marhalalarinda,o cümladan tacrüba nümayi§larinda istifada oluna bilan internet resurslarinin tarkibi,növ müxtalifliyi va mazmunu haqqinda geni§ tasavvüra malik olmalidirlar.
-tacrüba nümayi§inin müxtalif marhalalarinda raqamsal resurslardan istifada metodologiyasina sahib olmalidirlar.(rasm,foto§akil,maket,video va s.)
III.ÍKT vasitasila demonstrativ fiziki eksperimentlarin nümayi^i $araitinda $agirdlarin eksperimental bacariqlarinin formala^dirilmasi va inki^afi metodologiyasi üzra:
-ÍKT vasitalarindan istifada etmakla ümumila§dirilma§ eksperimental sariçta va bacariqlarin formalaçdirilmasi metodologiyasina sahib olmalidirlar.
-tacrüba nümayi§inin aparilmasi prosesinda çagirdlarin eksperimental bacariqlarinin formalaçdirilmasi üzra müxtalif üsullari,o cümladan ümumila§dirilmi§ talim bacariqlarini,bu bacariqlarin formalaçdirilmasi üçün ÍKT vasitalarindan istifada texnologiyasini bilmalidirlar.
-eksperimental idrak metodunda §agirdlarin müstaqilliyinin formalaçdirilmasi metodikasini bilmali va manimsamalidirlar.
IV. Talim ma$galalarinin,o cümladan tacrüba nümayi^inin tartibi va keçirilmasi üzra. -ÍKT vasitalarindan istifada etmakla tacrüba nümayi§inin daxil oldugu darslarin taçkili
metodologiyasini bilmali,o cümladan tacrüba nümayi§inin darsin strukturunda yerini nazara alaraq yeni tadris vasaitlarindan seçma va samarali istifada etmayi bacarmalidirlar.
-tacrüba nümayi§i üzra raqamsal illüstrativ materiallardan istifada etmakla distant tahsil sessiyalari keçira bilmalidirlar.
V. ÍKT mühitinda tacrüba nümayi^inin aparilmasinin metodologiyasi va texnikasi üzra: -ÍKT mühitinda nümayi§ etdirilan eksperiment üçün talablar sistemini bilmalidirlar. -müasir tacrüba nümayi§inin talablarina riayat etmalidirlar.
-fiziki nümayi§larda ÍKT vasitalarindan optimal istifadani qiymatlandirmak va tamin etmak bacarigina malik olmalidir.
VI. Tadris vasaitlarinin dizayni va i^lanib hazirlanmasi üzra
-fiziki demonstrasiya eksperimentinin mazmunu üzra §agirdlarin müstaqil i§i ^ün müallif raqamsal didaktik materiallari hazirlanmagi bacarmali;
-didaktik materiallarin mazmununda §agirdlarin ümumila§dirilmi§ eksperimental bacariqlarinin,o cümladan virtual informasiya mühitinin obyekt va vasaitlarindan istifada etmak bacariginin formalaçdirilmasi texnologiyasini hayata keçira bilmalidir.
Fizika müallimlarinin bu sahalar üzra alda etdiklari peçakar bilik va tacrüba müasir fiziki eksperimentin metodikasi va texnologiyasi sahasinda onlarin xüsusi pe§a sariçatsinin formalaçmasini müayyan edir.Fiziki nümayi§lar apararkan ÍKT eyni vaxtda bir neça mühüm metodoloji va didaktik funksiyalari yerina yetirir.
Tacrübanin mazmunu,nümayi§ etdirma üsullari müayyan ya§da olan §agirdlara fiziki hadisaninin mahiyyatini va onun gediçatini qanunlarini açmaga lazim olan va ba§a dü§ülan daracada imkan verirsa,tacrüba nümayi§i didaktik cahatdan uygundur.
Fizikaya eksperimental elm deyilir.Bir çox fizika qanunlari tabii hadisalari mü§ahida etmak va ya xüsusi olaraq qurulmu§ tacrübalar vasitasila kaf edilir.Tacrüba fiziki nazariyyalari ya tasdiq edir,ya da takzib edir.insan na qadar tez fiziki tacrübalar aparmagi öyransa,bir o qadar da tacrübali bir fizik olmaga ümid eda bilar.Fizikanin tadrisi mövzunun tabiatina göra,fizika kursundan bari sustem-faaliyyat yanaçmasinin tatbiqi üçün alveriçli mühitdir.§agirdlarin motivasiyasini yalniz tahsil fizikasi sahasinda elmi biliklar prosesina calb etmakla artirmaq mümkündür.Tacrüba i§i §agird motivasiyasini artirmagin vacib yollarindan biridir.Bütün bunlardan sonra sinaq qabiliyyati an vacib
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
bacariqdir.Fizika tacrübasi kursun praktiki va nazari problemlarini vahid bir bütövlüya baglamaga imkan verir.Dinlayarkan tadris materialindan maktablilar yorulmaga ba§layir va onlarin maraqlari zaman keçdikca azalir.Fiziki bir sinaq,tacrüba uçaqlarin beyninin taxayüllünün daha da inki§af etmasina tasir göstarir.Tacrüba zamani §agirdlar maraq göstarmaya baçlayir va i§da faal içtirak edirlar.Bu çagirdlarin mûçahida etmak,müqayisa etmak,ümumilla§dirmak,tahlil etmak va içdan natica çixarmaq kimi qabiliyyatlarida inki§af edir.
Bir dars zamani §agirdlarin mütlaq aksariyyati yalniz bir eksperimental tapçirigi yerina yetira bilir. Buna göra kiçiklari seçdim eksperimental tapçiriqlar vaxt 5-10 daqiqadan çox çakmir. Tacrüba göstarir ki, frontal laboratoriya içlarinin aparilmasi, eksperimental problemlarin halli, qisamüddatli fiziki tacrüba aparmaq suallara cavab vermakdan va ya darslik tapçiriqlari üzarinda çaliçmaqdan bir neça dafa daha effektivdir. Ancaq taassüf ki, bir maktab fizika kabinetinin çaraitinda bir çox fenomen nûmayiç etdirila bilmaz. Masalan, bunlar mikro dünyadaki hadisalar va ya süratli proseslar va ya laboratoriyada olmayan alatlarla tacrübalardir. Naticada talabalaronlari zehni olaraq tasavvür eda bilmadiklari ûçûn onlari öyranmakda çatinlik çakirlar. Bu vaziyyatda, yalniz bela hadisalarin bir modelini yarada bilmayan, ham da imkan veran bir kompüter kömaya galir.
Müasir tahsil prosesi özünü inkiçaf etdirma va özünütahsil vardiçlarinin formalaçmasina töhfa vermak ûçûn hazirlanmi§ yeni, daha tasirli texnologiyalar axtarmadan tasavvür etmak mümkün deyil. Layiha faaliyyati bu talablara tam cavab verir.Talimin maqsadi çagirdlarin yeni tacrübaya yiyalanmaya yönalmi§ mûstaqil faaliyyatini inkiçaf etdirmakdir.Uçaqlarin idrak faaliyyatini aktivlaçdiran tadqiqat prosesina calb edilmasidir.
Tadqiqat ham qisamüddatli, ham da uzunmüddatli ola bilar. Ancaq har halda, onun tatbiqi §agirdlarda bir sira bacariqlari safarbar edir va açagidaki universal tahsil faaliyyatlarini formalaçdirmaga va inkiçaf etdirmaya imkan verir:
1.Talim prosesinda iKT -dan istifada tacrübasinin sistemlaçdirilmasi va ümumila§dirilmasi;
2.faaliyyatin naticasina fardi amillarin tasirinin qiymatlandirilmasi (ö^ülmasi);
3.Planla§dirma - yekun naticani nazara alaraq araliq maqsadlarin ardicilliginin müayyan edilmasi
4.standartdan kanarlaçmalari va farqlari açkar etmak üçün harakat üsulunu va naticasini müayyan bir standartla müqayisa etmak çaklinda nazarat;
5.tahlükasizlik qaydalarina riayat edilmasi, faaliyyat formalarinin va metodlarinin optimal birlaçmasi.
6.qrupda içlayarkan ünsiyyat qurma bacarigi;
7.faaliyyatlarinin naticalarini tamaçaçilara taqdim etmak bacarigi;
8.pe§a faaliyyati ûçûn lazim olan alqoritmik tafakkûrûn inkiçafi müasir camiyyat. Laboratoriya maqsadi:
1.müasir texniki vasitalardan istifada etmakla fizika, kimya va biologiyanin daha darindan öyranilmasina çarait yaratmaq;
2.içarisinda talaba faalliginin artmasi idrak faaliyyati va öyranilan fanlara maragin artmasi;
3.yaradiciligin inkiçafi va Çaxsi keyfiyyatlar;
4.Müasir texniki vasitalardan istifada edarak öyranilan mövzu üzra bütün talabalarin eyni vaxtda içlamasi ^ün mahdud büdca ila §arait yaratmaq;
5.tadqiqat va elmi i§lar.
Fiziki nûmayiçlar apararkan iKT eyni vaxtda bir neça mühüm metodoloji va didaktik funksiyalari yerina yetirir.Metodoloji funksiyalar tabiat hadisalarinin eksperimental tadqiqinda kompüter texnologiyalarindan istifadanin açagidaki sahalari vasitasila hayata keçirilir,yani:
-fiziki eksperimentin avtomatlaçdirilmasi
-fiziki hadisanin modellaçdirilmasi va hadisanin kompüter modelinin öyranilmasi
-eksperimental qurgunun va onun i§ rejimlarinin modellaçdirilmasi va kompüter modelinin öyranilmasi
-eksperimentin kompüter verilanlar bazalarindan istifadasi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Virtual mûhitin didaktik funksiyalari adatan açagidaki maqsadlar ^ün tadrisda tacrüba nûmayiçlari zamani müxtalif media formatlarinin raqamsal obyektlarindan istifada etmakla hayata keçirilir:
-cihazin tasvirlari va i§ prinsipi
-fiziki obyektin va ya hadisanin kompüter modelinin tadqiqi
-hadisanin kompüter modelinda eksperimental qurgunun müxtalif i§ rejimlarinin öyranilmasi -tacrübanin mazmunu üzra bilik va bacariqlara nazarat -fardi eksperimental bacariqlarin formalaçdirilmasi
Raqamsal laboratoriyalar maktab elm laboratoriyalarinin yeni naslidir. Bir fürsat verirlar:
1.frontal va ya nümayi§ tacrübasi hazirlamaq va keçirmak ^ün sarf olunan vaxti azaltmaq; tacrübanin görma qabiliyyatini va naticalarinin vizualizasiyasini artirmaq, tacrübalarin
siyahisini geniçlandirmak;
2.sahada ölçma aparmaq
Raqamsal mikroskopun kömayi ila har bir çagirdin sirli va füsunkar dünya burada bir çox yeni va maraqli çeylar öyranirlar. Uçaqlar, mikroskop sayasinda bütün canlilarin bu qadar kövrak oldugunu daha yax§i anlayin va buna göra da sizi ahata edan har §eya çox diqqatli olmalisiniz. Raqamsal mikroskop asl adi dünya ila mikrokosmos arasinda asrarangiz, qeyri-adi va buna göra da taaccüblandirici bir körpüdür. Va heyratamiz har §ey diqqati calb edir, u§agin zehnina tasir edir, yaradiciligi, mövzuya olan sevgisini inkiçaf etdirir. Raqamsal mikroskop müxtalif obyektlari 10, 60 va 200 dafa böyütmak imkani verir. Onun kömayi ila yalniz maraqlandiginiz obyekti nazardan keçira bilmaz, ham da raqamsal bir fotoçakil çaka bilarsiniz. Obyektlari qeyd etmak va qisa filmlar çakmak üçün mikroskopdan da istifada eda bilarsiniz.
Çagirdlar hipotez irali sürür, sensorlar vasitasila malumat toplayir, hipotezin düzgünlüyünü müayyan etmak üçün alinan malumatlari tahlil edir. Apararkan istifada edin elmi tacrübalar sinifda kompüter va sensorlar ö^malarin düzgünlüyünü tamin edir va prosesi davamli olaraq izlamaya, hamçinin malumatlari saxlamaga, nümayi§ etdirmaya, tahlil etmaya va çoxalmaga va onlarin asasinda qrafiklar qurmaga imkan verir. Vernier sensorlarinin istifadasi elm darslarinin tahlükasizliyina kömak edir. Kompüterlara qoçulan temperatur sensorlarini §agirdlarin civa va ya qira bilacak digar §ü§a termometrlardan istifada etmasinin qarçisini alir. Avadanliqlardan ham fizika, kimya, biologiya, informatika darslarinda, ham da istifada edilir.§agirdlar açagidaki faaliyyat növlarinin metodlarini manimsayirlar: idrak, praktiki, taçkilati, qiymatlandirma va özünü idaraetma faaliyyatlari. Raqamsal laboratoriyalardan istifada edarkan açagidaki müsbat tasirlar mü§ahida olunur: maktablilarin intellektual potensialinin artmasi; müxtalif mövzulara, yaradiciliq yariçlarina, dizayn va tadqiqat faaliyyatlarina qatilan çagirdlarin faizi artir va effektivliyi artir.
Belalikla,har bir fizika müallimi tacrüba nümayi§i zamani açagida göstarilan faaliyyat sistemlarini yerina yetirmalidir:
-bütün §agirdlarin fikirlarini camlayib motivasiyani yaratmagi bacarmali; -tafakkür masalasinin formalaçdirilmasini nazarda saxlamali; -fiziki eksperimentin naticalarinin qeyd olunaraq içlanmasini taçkil etmali; -alda edilmi§ naticalar tahlil olunaraq müzakiranin aparilmasi hayata keçirilmalidir
9D9BIYYAT SIYAHISI
1. Axundov Э. Orta maktabda fizika praktikumunun aparilmasi metodikasi. Baki, 1984.
2. R.Abdurazaqov,R.öliyev,Q.§arifov.Fizika.Ümumtahsil maktablarinin X sinfi üçün metodik vasait.Baki,2018
3. ismayilov i. Fizikanin tadrisi metodikasinin müasir problemlari.Baki-2019.378s
4. ismayilov i.Ümümtahsil maktablarinda fizika taliminin müasir texnologiyalari. Baki, 2012.
5. Ümumtahsil maktablarinin 7-11-ci siniflari üçün fizika fannindan metodik vasaitlar .
