CC BY
9УДК 37.013
§AGiRDL9R9 D9ZGAH 9M9LiYYATININ OYR9DILM9Si METODiKASI
M9MM9DOV iSRAiL MUSA OGLU
ADPU ,fizika uzra falsafa doktoru,Baki,Azarbaycan
QULiYEV 9DAL9T FiRiDUN OGLU
ADPU,9mayin texnologiyasi kafedrasinin ba§ muallimi, Baki,Azarbaycan
Annotasiya: Sanaye istehsalinda, ilk novbada, pe§akar umumi texniki bilik vd bacariqlar, xususan da muhandis-konstruktor, texnoloji muhandis, mexaniki muhandis, texniki, texnoloq, elaca da muxtalif pe§a va ixtisas i§gilari ugun lazimdir.
Texnologiya fanninin tadqiqi agac emali dazgahlarinin oyranilmasini ahata etdiyi ugun §aquli frez dazgahinda i§in oyranilmasina ehtiyac var, bu asasda maqalanin segilmi§ movzusu aktualdir. t§ obyekti §aquli frez ma§inidir.
Maqalanin movzusu agac emali ma§inlarinda agac emali texnologiyasinin oyranilmasidir. Maqsad §aquli frez ma§ininda agacin emali texnologiyasinin oyranilmasi ugun metodik usullarin ara§dirilmasidir.
Agar sozfor:dazgah,ma§in, metal,texnologiya,emal,politexnik
§agirdlara dazgah amaliyyatlarini oyradarkan va texnoloji ma§inlar haqqinda umumi malumatlar verdikda texnologiya muallimi texnologiya taliminin umumi tahsil vazifalarindan alava, a§agidaki asas vazifalara amal etmalidir: ma§in amayinin al amayi ila muqayisada ustunluklarini a§kar etmak;
qazma, torna va freze ma§inlarinin umumi qurulu§u ila tani§ olmaq va bu asasda texnoloji dazgah haqqinda tasavvur yaratmaq;
hissa, mexanizm, ma§in haqqinda asas anlayi§lari formala§dirmaq. Ma§inlarin tasnifatina fikir vermak;
agac emali va metal kasan dazgahlarda i§lamayi oyratmak. Qiplari 9ixararaq materiallarin emali haqqinda fikir vermak;
agac emali va metal kasan dazgahlar asasinda tipik dazgah hissalari, onlarin birla§ma novlari va mexanizmlari ila tani§ etmak;
dazgahlarin va ayri-ayri yigma aqreqatlarinin sokulmasi va yigilmasi prosesi ila tani§ etmak.
Didaktika sabablarina gora V-VII siniflarda Texnologiya fanni uzra kurikulum materiallarin ma§inlarda emal edilmasindan daha 9ox materiallarin al ila i§lanmasina daha 9ox vaxt ayirir. Bu asasda §agirdlarin muasir sanaye istehsalinda materiallarin al ila emalinin aparici rolu haqqinda yanli§ tasavvur formala§mamasi u9un muallim §agirdlara ma§in amayinin ustunluklari haqqinda tasavvur yaratmali va onun xalq tasarrufatinda yerini gostarmalidir. Bu maqsadla materiallarin ma§inlarda emali onun ustunluklarini yoxlamaga imkan veran gostaricilar baximindan materiallarin al ila emali ila muqayisa edilir, yani: amak mahsuldarligi, emal daqiqliyi, hissalarin hazirlanmasi prosesinin amak intensivliyi.
Materiallarin ma§inla i§lanmasinin al ila emal edilmasi ila muqayisada ustunluklarini uza 9ixarmaqla, eyni zamanda §agirdlara 9ilingar va dulgarlik pe§alarinin xalq tasarrufati u9un ahamiyyatini laziminca qiymatlandirmamak barada xabardarliq edilmalidir. Buna gora da muallim bir tarafdan al ila emalin uzun muddat oz mustaqil ahamiyyatini itirmadiyini va itirmayacayini vurgulayir, digar tarafdan da numunalarla gostarir ki, al ila i§lama texnikasini manimsamakla, dazgahlarda i§lamayi oyranmak daha asandir.
Politexnik tahsilin vazifalari §agirdlarda ma§in, hissa, mexanizm va s. haqqinda umumi anlayi§lara malik olmasini talab edir.Bu anlayi§lar asasinda §agirdlarin ma§in§unasliq uzra biliklarini sistemla§dirmak olar.
§agirdlar ilk dafa olaraq agac emali ila be§inci sinifda tani§ olurlar. ölbatta ki, be§inci sinif §agirdlari ma§ini ma§in kimi qabul etmaya hala hazir deyillar. Onlarin bu avadanliqla tani§ligi asasan tasviri xarakter da§iyir. Bununla bela, artiq burada §agirdlara biliklar vermak lazimdir ki, bu da sonradan "ma§in" anlayi§inin formala§masi ü9ün asas olacaqdir.
Bunun ü9ün, ilk növbada, har hansi bir dazgah ü9ün xarakterik olan agac emali va metal kasan dazgahlarin bazi keyfiyyatlarini qeyd etmak lazimdir: al i§lari ila müqayisada daha yüksak, amak mahsuldarligi va i§9inin i§inin sadala§dirilmasi. Be§inci sinifda §agirdlar oduncagin emali ila tani§ olur, onun üzarinda taxta va metallarin emalini hayata ke9irirlar.
VI sinifda yuxarida adlari 9akilan avadanliqlarin öyranilmasinin mazmununda keyfiyyat dayi§ikliyi ba§ verir: dazgahlar ma§in hesab edilir. Bu vaxta qadar ma§inlarin bela öyranilmasi ü9ün lazimi ilkin §artlar yaradilmi§di. §agirdlar kifayat qadar tacrüba toplami§ va dazgahlarda ba§ veran proseslari elmin asaslari nöqteyi-nazarindan dark etmak ü9ün lazim olan fizika üzra asas biliklara yiyalanmi§lar. Bela ki, §agirdlarda "ma§in" anlayi§inin formala§masina hazirlanir va bu, onlara avvalca torna timsalinda verilir, sonra isa §agirdlarin dazgah haqqinda anlayi§i geni§lanir. Siz §agirdlara ma§inlarin tasnifati haqqinda bir az fikir vera bilarsiniz. §agirdlarin tacrübasina va onlarin fundamental elmlar üzra biliklarina asaslansaq, bu vazifa kifayat qadar asaslandirilmi§ va hayata ke9irila bilar.
Hazirda avtomobillar adatan iki böyük qrupa bölünür. Bunlar ma§in-alatlar va ma§in-müharriklardir. Öz növbasinda dazgahlar arasinda texnoloji ma§inlar, habela naqliyyat va da§ima ma§inlari farqlanir. Darslarda §agirdlar texnoloji ma§inlarla kifayat qadar atrafli va darindan tani§ olurlar. Onlar elektromobillarla da tani§ olurlar. Buna biz §agirdlarin daxili yanma müharriklari haqqinda biliklarini, habela onlarin naqliyyat vasitalarinin tayinati va qurulu§u haqqinda hayat tacrübasina asaslanan biliklarini alava etmaliyik. Bütün bunlar nazara alinarsa, onda aydin olur ki, §agirdlar ma§inlarin tasnifati haqqinda müayyan fikir formala§dirmaga hazirdirlar.
Ma§inlarin tasnifati haqqinda fikirlarin formala§masi müxtalif ma§inlarin tayinatina va dizaynina göra müqayisasina asaslanir. Eyni zamanda, vazifa bütün müxtalifliyina baxmayaraq, ma§inlarin 9oxlu ümumi cahatlara malik oldugunu göstarmakdir. Mahz buna göra da onlar haqqinda tasavvür alda etmak ü9ün bütün ma§inlarla tani§ olmaq lazim deyil (bu, praktiki olaraq mümkün deyil). Maqsad va dizayn baximindan tipik ma§inlara yaxin olan alaqali ma§inlari mühakima etmak ü9ün an tipik ma§inlari nazardan ke9irmak kifayatdir. Masalan, torna dazgahinin konstruksiyasina dair biliklara asaslanaraq, siz §agirdlarin ümuman metal kasan avadanliqlar haqqinda anlayi§ini yarada bilarsiniz. Belalikla, ma§inlarin tasnifati haqqinda tasavvür formala§dirarkan, §agirdlari bütün ma§inlarla tani§ etmayi deyil, sinifda texnologiya, tabiat-riyazi dövrünün fanlari va maktabdan kanarda alda etdiklari biliklarin ümumila§dirilmasini nazara almaq lazimdir.
§agirdlari ma§inlarin kinematik diaqramlari ila tani§ etmaya böyük ahamiyyat verilir, 9ünki dizayn va tayinat baximindan farqli olan ma§inlara xas olan ümumi olani göstarmak an asandir. Müallimlarin tacrübasi bizi inandirir ki, kinematik sxemlarin istifadasi sayasinda ma§inlarin qurulu§unu, onlarin tanzimlanmasini va nasazliqlarin aradan qaldirilmasini öyranmak daha asandir.
§agirdlar §aquli frezenin ümumi qurgusu ila tani§ olur va onun idara edilmasi üsullarini, formali hissalarin emal üsullarini manimsayir. §agirdlarin ma§inin qurgusu haqqinda biliklari asasinda formala§an "detal", "mexanizm", "ma§in" anlayi§lari taqdim olunur. Bunun sayasinda §agirdlar ü9ün tipik hissalar haqqinda ilk tasavvürlari yaratmaq mümkün olur, 9ünki eyni hissalarin müxtalif ma§inlarda istifadasini tasvir etmak mümkündür. Eyni zamanda, bazi xüsusi tafarrüatlarla konkret misallarla tani§ olmaq mümkündür.
§agirdlarin avtomobil haqqinda anlayi§i geni§lanir. Onlar ma§in siniflari (motorlu ma§inlar va alat dazgahlari) ila tani§ olurlar.
§agirdlar agac emali va metal kasan alatlar va dazgahlar timsalinda alatlarin i§lanmasi ila tani§ olurlar. Onlarin qar§isinda texnoloji prosesin avtomatla§dirilmasi hesabina 9iplarin 9ixarilmasi yolu ila metal emalinin daha da inki§af etdirilmasi perspektivi a§kar edilir.
"Standart hissalar" anlayiçi taqdim olunur, birlaçmalarin va mexanizmlarin növlari nazardan keçirilir. Eyni zamanda §agirdlarin agac emali va metal kasan avadanligin quruluçu haqqinda biliklarindan istifada edilir.
Sökülma va yigma bacariqlari formalaçir. Torna dazgahinin montaj bölmalari i§ obyekti kimi istifada olunur.
Çagirdlarin dazgahlarda metal emali üzra biliklari ümumila§dirilir. Bu maqsadla müxtalif emal növlari va onlarin xarakterik kasici alatlari müqayisa edilir. §agirdlarin fizikadan alda etdiklari biliklar asasinda çipin amala galmasi prosesi nazardan keçirilir. §agirdlar metal kasan dazgahlarda dazgah hissalarinin hazirlanmasi üzra i§ növlari ila tani§ olurlar.
Metal kasan dazgahlar, onlarda texnoloji dazgah ^ün xarakterik olan xarakterik xüsusiyyatlari müayyan etmak ^ün müqayisa edilir. Belalikla, maçinqayirma elementlarinin öyranilmasi va dazgahlarda materialin emali ^ün tadris materiali bir-biri ila baglidir. §agirdlara ma§in texnologiyasi va amayin öyradilmasi ila bagli müallimin qarçisina qoyulan vazifalarin hallinda ugur isa tadris prosesinda bela münasibatin na daracada maharatla tamin olunmasindan asilidir.
Çagirdlarin sinifda agacin mexaniki emali ila tani§ligi asasan torna,burgu va frez maçinlarinin öyranilmasi ila mahdudlaçir. istehsalda bir çox baçqa maçinlar istifada olunur. Odur ki, tadris prosesi ela qurulmalidir ki, §agirdlar torna,burgu va frez maçinlarindan nümuna götürarak dazgahlar va onlarda materiallarin içlanmasi haqqinda ümumi tasavvür alda etsinlar. Bunun ^ün har bir dazgahi va emal növünü özlüyünda deyil, baçqa maçinlarla va digar emal növlari ila alaqalandirmak lazimdir.
Dazgahlarin müxtalif qruplarini müqayisa edarak, onlarin çoxlu ümumi cahatlara malik oldugunu görmak asandir. Bu onunla izah olunur ki, materiallarin müxtalif metal kasan dazgahlarda emali fizika, kimya va digar elmlarin eyni qanunlarina asaslanir. Buna göra da, metal kasan dazgahlarda materiallarin emalinda istifada olunan ümumi nümunalari manimsamakla, tanimadigi bir maçinin i§ prinsipini va dizaynini ba§a dü§a bilarsiniz.
Hissanin formasinin formalaçmasinda halledici rol oynayan asas harakatlardir. Bunu bir torna nümunasinda görmak asandir. Torna dazgahinin asas harakati firlanmadir, ona göra da onun üzarinda i§lanmi§ hissalar dairavi gövdalardir. Bununla bela, onlarin eksenel bölmadaki formasi kasicinin trayektoriyasindan asilidir. Kasicinin trayektoriyasindan asili olaraq, hissa silindr, konus va ya top §aklinda düzaldila bilar.
Belalikla, hissaya verilmi§ forma va ö^ü vermak ^ün maçinin asas harakatlari olmalidir. Bununla birlikda, tabiatina göra, ham harakatlarin özlari, ham da birlaçmalari müxtalif qruplarin dazgahlari üçün farqlanir. Bela ki, dairavi daçlama dazgahlarinda har iki asas harakat firlanma, çarpaz planyalama dazgahinda düzxatli, tornada hissanin firlanma harakati, kasici isa translyasiya, frezeda isa aksinadir. burgu maçininda har iki asas harakat alat tarafindan hayata keçirilir. Hissanin verilmi§ formasinin formalaçmasi bütün hallarda harakatlarin alava edilmasi ^ün eyni qaydadan istifada etmakla izah olunur.
Görünü§ünda metal kasma maçinlari çox müxtalifdir. Bu, müxtalif formali va ölçülü hissalari emal etmali olduqlari ila izah olunur. Bununla bela, har bir ma§in, dizaynindan asili olmayaraq, eyni maqsadi yerina yetirir. Buna göra da har bir metal kasan dazgahin hissalarini tayinatina göra açagidaki dörd qrupa bölmak olar: hissa va alatin barkidilmasi ^ün; asas (asas) harakati tamin etmak; yem harakatini tamin etmak; maçinin bütün hissalarini bir bütövlükda birlaçdirmak.
Tanimadigi bir maçinin cihazini ba§a dü§mak ^ün onun içarisinda qeyd olunan hissalari tapmaq lazimdir. Ma§ini bu nöqteyi-nazardan tahlil edarkan xarici farqlar onu digar dazgahlarla birlaçdiran ümumiliyi gizlada bilmayacak va bunun sayasinda siz tornanin öyranilmasi zamani alda etdiyiniz bilik va bacariqlarinizi torna dazgahina tatbiq eda bilarsiniz. masalan, planer, frez va digar maçinlarda içlamak.
Çagirdlari stolüstü burgu maçininin cihazi va içlamasi ila tani§ edarkan onlarin diqqatini ilk növbada dazgahin asas hissalarina va tipik mexanizmlarina yönaltmak, çagirdlarin yaddaçini ikinci daracali masalalarla yüklamamak lazimdir.
Çaquli frez maçininin cihazinin izahini açagidaki plana uygun aparmaq maslahatdir:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
a) çaquli frez maçinlarinin tayinati va tatbiqi haqqinda hekaya;
b) maçinin asas hissalarinin quruluçunu göstaran va izah edan: yataq, stol, elektrik müharriki, i§a salma qurgusu;
c) ötürma mexanizminin va onun hissalarinin quruluçunun va içinin nümayi§i va izahi: elektrik müharrikinin idaraedici mili; kamar sürücüsü kasnagi; kamar; bir kamar sürücüsünün idara olunan kasnagi; mil (idara olunan mil);
d) kasicinin qidalanma mexanizminin nümayi§i va izahi;
e) çaquli frezenin cihazi va içlamasi haqqinda malumatlarin ümumila§dirilmasi: hissanin barkidilmasi; kasicinin barkidilmasi; kasma harakatinin ötürülmasi; yemin harakatinin ötürülmasi; frezlema.
Torna va frez dazgahlarinin quruluçu va içinin öyranilmasi da eyni çakilda qurulur. Torna dazgahinin timsalinda alatlarin inkiçafini maraqli va inandirici çakilda göstarmak olar. Bunu etmak ^ün §agirdlar ov yayininin sürücü kimi xidmat etdiyi daçdaki deliklari emal etmak ^ün qadim zamanlardan bari istifada olunan an sada cihazlarla tani§ olmalidirlar. Bu cihazin asasinda al §üa sürücüsü olan bir torna meydana galdi. Bu dizaynlar texnologiya tarixina dair adabiyyatda tasvir edilmiçdir.
Müallim §agirdlarin diqqatini ona yönaldir ki, tir ötürücülü torna çox alveriçsiz idi, çünki vaxtin yarisi kamanin tars (bo§) harakatina sarf olunurdu, fahlanin bir ali isa yayi harakat etdirmakla maçgul idi. Torna dazgahinin sonraki inkiçafi avvalca ayaq sürücüsünün, sonra isa lunettenin görünü§ü ila ifada edildi. Ayaq ötürücüsü, öz növbasinda, dazgahdan kanarda yerlaçdirilan sürücü ila avaz edildi: transmissiyanin al çarxi kômakçi i§çi tarafindan firlandi va harakat kabel ötürülmasi vasitasila mila ötürüldü, belalikla dönarin diqqatini tornaya yönalda bildi.
ömak alatlarinin içlanmasinin nazardan keçirilmasi §agirdlarin texnoloji proseslarin avtomatlaçdirilmasi haqqinda tasavvürlarinin formalaçmasi ila ba§a çatir. ömayin mexaniklaçdirilmasi ila çagirdlar dafalarla emalatxanalarda sinif otaginda görü§ürlar. §agirdlar avtomatlaçdirma ila tani§ deyillar; çox vaxt onlarin bu sahada biliklari qazli su ^ün avtomatlar, açiqcalar va s. haqqinda ümumi fikirlarla mahdudlaçir. Bu fikirlara asaslanaraq, tornada i§in avtomatlaçdirilmasinin na oldugunu göstarmak maslahatdir. Bunu etmak ^ün siz bolt va konturun istehsal texnologiyasini çagirdlarla birlikda maçin operatorunun içinin hansi elementlarinin avtomatlaçdirila bilacayini nazardan keçira bilarsiniz va sonra ümumi olaraq an sada avtomatik torna dazgahinin cihazini izah eda bilarsiniz. Ekskursiyada va ya filmin kömayi ila çagirdlara avtomatik maçinin harakatda olmasini göstarmak maslahatdir. §agirdlarin burgu va torna dazgahlarinin quruluçu va istismari haqqinda biliklari dazgahlarin va onlarin komponentlarinin sökülüb yigilmasi üzra praktiki i§ prosesinda onlarin konsolidasiyasi va müayyan qadar geniçlanmasi hesabina möhkamlanir.
Çagirdlari yigma va sökma amaliyyatlari ila tani§ edan zaman i§ obyekti kimi metal kasan dazgahlarin hissalari va birlaçmalari, xüsusan da quyruq, sabit dayaq, patron, yem qutusu, önlük va tornanin digar hissalari tövsiya olunur.
Adatan, i§ obyektlarinin sayi mahduddur, buna göra da öndan praktiki montaj va sökma içlarini aparmaq mümkün deyil. Bu zaman §agirdlar bölmalara bölünür va müallimin tartib etdiyi qrafika uygun olaraq növba ila içlayirlar. Bir linkin maçinqayirma üzra praktiki içlari yerina yetirdiyi, ikincisi - dazgahlarda materiallarin emali üzra, qalanlari isa tadris planinda nazarda tutulmu§ digar i§ növlarini yerina yetiran darslari da ta§kil etmak olar. Düzdür, bu zaman müallim eyni vaxtda bir neça növ i§in icrasina rahbarlik etmali olur ki, bu da müayyan metodiki çatinliklar yaradir. Bu çatinliklari çagirdlarin müstaqil çakilda praktiki içlari yerina yetirdiyi va müallimin onlarin faaliyyatina nazarat etdiyi yazili göstari§lardan istifada etmakla aradan qaldirmaq olar.
Yazili göstari§lardan istifada çagirdlarin faalligini va müstaqilliyini artirmaga, tadris emalatxanalarinda darslari istehsalat çaraitina yaxinlaçdirmaga imkan verir. Talimat qisa olmali va eyni zamanda praktiki i§i yerina yetirmak üçün bütün lazimi malumatlari ehtiva etmalidir.
Sökülma va montaj içlarini yerina yetirarkan talabalar bir sira xüsusi tahlükasizlik qaydalarina amal etmalidirlar. ilk növbada, onlar istismara yararli alatlardan istifada etmali va onlardan ciddi §akilda tayinati üzra istifada etmalidirlar. Bazan taassüf ki, müallim özü çagirdlara nasaz al at verirsa va ya onlardan ba§qa maqsadlar ^ün istifada etmayi qadagan etmirsa, masalan, talab olunan ö^ülarda açarlar yoxdursa, bu talabin pozulmasina öz töhfasini verir, naticada açar hissani qirir va yaralanmaya sabab ola bilar. Sökülma va yigilma prosesinda çagirdlar maçinlarin, mexanizmlarin va s. yigilan aqreqatlari qaldirmalidirlar.Müallim uçaqlar üçün icaza verilan normalarin açilmamasini tamin edir. í§ yerinin rasional ta§kili montaj va sökma içlarinin ugurla hayata keçirilmasina kömak edir. Tacrüba göstarir ki, §agirdlar tez-tez barkidicilari va digar kiçik hissalari avvalcadan hazirlanmi§ qutulara deyil, lazim olan yera qoyurlar, buna göra da onlarin ümumi kütlasinda düzgün hissani tapmaq çatindir. Müallim bu sahvi §agirdlara göstarir va yalniz i§ yerinin neca ta§kil olundugunu yoxladiqdan sonra onlara içlamaya icaza verir.
Obyektin birbaça sökülmasindan avval onun strukturu va i§ prinsipi ila taniçliq aparilir. §agirdlar çox vaxt için bu marhalasinin ahamiyyatini düzgün qiymatlandirmirlar va an asasi, onlar öz harakatlarini neca istiqamatlandirmayi, öz qarçilarina konkret tapçiriqlar qoymagi bilmirlar. Ona göra da mahz burada müallimin aparici rolu mühümdür. Müallim izah edir ki, obyekti sökmazdan avval hissalarin bir-birina münasibatda neca yerlaçdiyini yaxçi xatirlamaq lazimdir. Parçalari tars qaydada yigmaq üçün sökülma ardicilligi yadda saxlanilir. Bazan hissalari xüsusi qeyd etmalisiniz ki, montaj zamani onlari orijinal yerinda quraçdirmaq daha asan olsun.
Çagirdlara montaj prosesinin elementlarini öyratmak üçün istifada olunan amak obyektlari uzun müddat emalatxanalarda xidmat etmalidir, çünki onlari dayiçdirmak çox vaxt çox çatindir. Buna göra da müallim diqqatla nazarat edir ki, i§ prosesinda alvan metal vurucular va ya alvan metal astarli çakiclardan istifada, montajdan avval hissalarin yaglanmasi kimi qaydalara amal olunur.
Maçinlarin, mexanizmlarin va s. sökülüb yigilmasi vardiçlarinin formalaçdirilmasi politexniki tahsil üçün mühüm ahamiyyat kasb edir, çünki bu, hazirda mamulatlarin yigilmasinin geni§ yayildigi müasir istehsalin asaslari haqqinda çagirdlarin anlayiçinin geniçlandirilmasina xidmat edir. Bundan alava, yigma va sökma bacariqlarinin formalaçmasi talabalarin maçinqayirma elementlari ila daha darindan tani§ olmasi ila baglidir.
9D9BÍYYAT:
1. Т.И.Кругликов «Методика преподования тежнологии с практикумом» уцебное посовия студентов 2010 г.
2. http://referatwork.ru/category/tehnologii/view/485250_metodika_prepodavaniya_tehnologii_s_ praktikumom
3. http://referatwork.ru/category/tehnologii/view/485250_metodika_prepodavaniya_tehnologii_s_ praktikumom
4. Бодрова Е.В., Калинов В.В. Развитие отечественного станкостроения как отражение процессов деиндустрилизации и демодернизации страны на рубеже XX-XXI ВВ // Наука и современность. 2016. № 42.
5. Петрешин Д.И., Федонин О.Н., Хандожко A.B., Прокофьев А.Н. Модернизация систем управления металлорежущих станков с ЧПУ для расширения функциональных возможностей станков // Фундаментальные и прикладные проблемы техники и технологии. 2014. №3.
