CC BY
9УДК 372.853
ORTA M9KT9BD9 FÍZÍKANIN T9DRÍSÍNÍN H9YATLA, 9M9KL9 9LAQ9L9NDÍRÍLM9SÍND9 ELMÍ TEXNÍKÍ T8R8QQÍNÍN ROLU
9LÍYEVA DÍLB9R ZÍR8K QIZI
p.ü.f.d., ADPU-nun fizika fakültasinin dosenti, Баку, Азербайджан
C9LÍLOVA SEVÍNC XAZAY QIZI
p.ü.f.d., ADPU-nun fizika fakültasinin dosenti, Баку, Азербайджан
Xülasa. Fizika kursunda ETT-nin vacib istiqamdtldrinin oyradilmasi talimda mohkamlik, §üurluluq, fdalliq, bilik vd bacariqlarin tamligi, alaqaliliyi prinsipldrinin realla§dirilmasina imkan verir. Fizikanin tadrisi zamani çagirdlar aldiqlari biliyi maiçatda, tacrüba sahdldrindd, istehsalatda, maktab emalatxanasinda va s. müxtalif situasiyalarda tatbiq edirlar. Fizikanin tadrisi zamani "Eksperimental fizika va müasir hayat" mazmun xattini realla§dirilmaq va uygun peçalari seçmaya istiqamatlandirmayi hayata keçirmak ûçûn müasir istehsalatin elmi asasini, elmi texniki taraqqinin istiqamatlarini mahz fizikanin taçkil etdiyini çagirdlar tarafindan manimsanilmasini tamin etmak lazimdir. Maqalada mahz fizikanin müxtalifsahalarindaki ugurlarinin yeni materiallarin alinmasi, enerjinin yeni nov çevrilma üsullarinin yaranmasina sabab olmasi masalalari i§iqlandirilmi§dir.
Açar sôzlsr: texnika, elektromaqnit hadisalari, termonüva, avtomatla§dirma, nüva fizikasi, tranzistor, yarimkeçirici, ifratkeçiricilik.
Çagirdlarin tabiat fannlarindan almi§ olduqlari biliya istinad edarak istehsal qüvvalarinin koklü keyfiyyat dayi§ikliklarini eda bilan, elmin, texnikanin, istehsalatin texnologiyasini vahid proses kimi ahata edan va bir-biri ila alaqasi olan ûç sistemi: amayin alatlari, amayin predmeti va insanlarin maqsadyonlü faaliyyatini taçkil edan elmi-texniki inqilab anlayiçinin manasini açmaq, misallar asasinda nümayi§ etdirmak lazimdir.
ETÍ an çox amak va maiçat çaraitini dayiçdirmakla çaxsiyyatin formalaçmasina tasir edir. 9n vacib dayiçiklik isa insanin amak faaliyyatinda ba§ verir. Fizikanin texnika va istehsalatin qarçiliqli alaqasinin xarakterina baxmaq lazimdir. Onlardan birincisi texniki taraqqinin vacib §artlarindan olan fiziki araçdirmalarin bazasi asasinda texniki qurgularin yaradilmasidir. Müqayisa ûçûn texnikanin inkiçafi tarixindan bir neça misali gostarmak faydalidir: XVIII asrda buxar müharriki empirik hesablamalar asasinda yaradilmiçdi va yalniz bir neça onillikdan sonra S.Karnonun içlari meydana çixdi; M.Faradey XIX asrda elektrik müharriklarini yaratdi ki, bu da Maksvelin elektromaqnit hadisalarindan avval idi.
9lbatda ki, avvallar bir sira texniki qurgular fiziki tadqiqatlarin bazasi asasinda yaradilmiçdir, ancaq cihaz va qurgularin çox hissasi empirik yolla, "yoxlama va sahvlar" metodu ila yaradilmiçdir. indi bu cûr hal maqsadauygun deyil. Masalan, kosmik gami qurucularini oz hesablamalarini nazari mexanikadan olan içlardan istifada etmadan aparmalari, atom elektrik stansiya qurucularinin nûva yanacaginin bohran kûtlasi barada biliyinin olmamasi mûmkûn deyil. Empirik yolla tranzistorlar, lazer, elektron hesablama maçinlarini yaratmaq olmaz. Sozsûz galacakda fizika mühandis hesablamalarini qabaqlayacaq va texnikanin daha da inkiçafini stimullaçdiracaq. indiki dovrda fizika va texnikanin qarçiliqli alaqasinin ikinci xüsusiyyati ondan ibaratdir ki, onlarda ba§ veran dayiçiklik bir prosesda birlaçir. Bu xüsusiyyati araçdiraraq çagirdlarin diqqatina çatdirmaq lazimdir ki, indi hansi kaçfin fizika va ya texnika etdiyini tayin etmak çatindir. Bu kaçfin harda faydali olacagi - sirf elmda va ya tatbiqi sahalarda - vacibdir. Masalan, lazer yalniz fizika yox, eyni zamanda texnika ûçûn yeni bir cihaz hesab edilir, bel a ki, onun yaradilmasi materiallarin texniki emalinin texnologiyasini, texnikada lokasiya energetikanin mühüm problemi - termonüva reaksiyalarinin alinmasini tamin etmiçdir.
Nahayat, fizika va texnikanin bir-birina qar§iliqli tasirini gostarmak lazimdir. Masalan, elektron hesablama ma§inlarinin yaranmasi halli mümükün olmayan bir 9ox mürakkab fizika masalalarinin hallina imkan yaratdi; órbita süni peyklarin 9ixarilmasi fizikada kosmik zarraciklarin (malumdur ki, onlarin 9oxu atmosfer tarafindan udulur) eksperimentina yol a9di; güclü süratlandiricilarin yaradilmasi yeni elementer zarraciklari qeyd etmaya va onlarin qar§iliqli tasir qanunlarini müayyan etmaya imkan yaratdi; radioteleskoplarin yaradilmasi yeni ulduz va kosmik obyektlarin kafina gatirdi ki, bu da asrofizikanin inki§afini süratlandirdi.
Bütovlükda fizikanin sózsüz ki, texnika va texnologiyaya tasiri 9ox bóyükdür. Fizikanin müxtalif sahalarindaki ugurlari yeni materiallarin (masalan ferritlar, ifratke9iricilar va s.) alinmasi, enerjinin yeni nov 9evrilma üsullarinin yaranmasina sabab oldu.
Müasir elmi texniki taraqqinin asas istiqamatlari: avtomatla§dirma, yeni materiallarin alinmasi, enerji 9evrilmalarinin yeni yollarinin kafi, elektron hesablama texnikasinin geni§ inki§afi, biotexnologiyadir. Bütün bu istiqamatlarda fizikanin tasiri 9ox güclüdür. Orta maktab fizika kursunda bu istiqamatlara hokman nazar yetirmak vacibdir. Bu ham §agirdlarin pe§a va ixtisas se9iminda, elmi dünyagórü§ün formala§masinda ham da vatanparvarlik hissinin yaranmasinda, ózüna güvan va ozünü dayarlandirma qabiliyyatlarinin inki§afinda avazsizdir.
X-XI siniflarda fizikanin tadrisi zamani avtomatla§dirmanin prinsiplari ara§dirilmi§, avtomat güclandiricilar, transformatorlar, tanzimlayicilarin bir sira nóvlarina baxilmi§dir. §agirdlarin aksariyyati ela bilir ki, avtomatla§dirmanin inki§afi bu yaxinlarda ba§lami§dir, ona góra da avtomatla§dirmanin tarixindan bir ne9a soz demak faydali olar. Malumatlara gora ilk avtomatik qurgu b.e.a. 230-cu ilda Pilon tarafindan yaradilmi§ yag lampasinda saviyyani tanzimlayan qurgu olmu§dur. Avtomatla§dirmada inqilab XVIII asrin sonunda C.Uattin markazaqa9ma tanzimlayicisi olan buxar turbininin ixtirasi ila ba§ladi va bu bir 9ox ixtiralara takan verdi. £ox geni§ yayilmi§ avtomatlardan biri mexaniki saatlar oldu. Saatlarin sonraki takmilla§dirilmasi texnikanin inki§af saviyyasini aks etdirirdi (malumdur ki, indi elektron, kvars, atom va s. saatlar móvcuddur). 9lbatda ki, avtomatikanin inki§afi ü9ün elektrotexnika va elektronikanin meydana galmasi halledici rol oynadi.
Avtomatla§dirma bir 9ox sahalarda insan amayini dayi§dira bilan müasir istehsalatin aksidir. Ümimila§dirici darslarda avtomatik qurgularin istifadasina misal olaraq marten pe9larinda temperaturu, buxar turbinlarinda dovrlar sayini, radioqabuledicida sasin avtomatik olaraq tanzimlanmasini 9akmak olar. indi ela amaliyyatlari avtomatla§dirilmi§ hesab etmak olar ki, bütün proses insan i§tiraki olmadan hayata ke9irilir. insanin amak faaliyyatinin maksimal avtomatla§dirilmasi müasir ETi-in mühüm hissasini ta§kil edir.
istehsalatin müasir avtomatla§dirilmasinin asas xarakterik xüsusiyyati onun kibernetik xarakteridir. Avtomat sistem va komplekslarin qurulmasinda kibernetikanin ideyalarindan istifada olunur. Kibernetika mürakkab idaraetma sistemlarinda informasiyanin qabulu, emali va saxlanmasinin ümumi qanunlari haqqinda elmdir. idaraetma kompleksinin keyfiyyat baximdan asas elementi elektron-hesablama idaraetma ma§inlari ta§kil edir. Hansi ki, bunlar texnoloji prosesin gedi§inda informasiyani toplayir, qoruyur va verimi§ proqram asasinda idaraetma siqnallarini tartib edir. Avtomatikanin inki§afinin asas istiqamati - ma§in va avtomatlarin texniki diaqnostikasi ü9ün yeni avtomatik vasitalar seriyasinin hazirlanib istifadaya verilmasidir. Müasir avtomatik qurgu va sistemlarin hazirlanmasi elektronika, mikroelektronika, bark cisimar fizikasi üzra inqilabi iralilayi§lara, idaraetmada yeni ideya va metodlara asaslanir. 9yar ilkin avtomatla§dirma mexanika, elektromexaniki avtomatika - sabit carayan qanunlari va elektromaqnetizm qanunauygunluqlarina asalanirdisa, müasir texniki qurgularin avtomatla§dirilmasinda fiziki qanun va qanunauygunluqlarin geni§ spektrindan istifada olunur. Müasir avtomatik sistem va komplekslarda ü9 tip informasiya da§iyicilari 9ox geni§ yayilmi§dir: elektrik, hidravlik va pnevmatik siqnallar. Son zamanlar qurgu va vasitalarda avtomatla§dirma lazer va lifli-optik texnikanin tatbiqi ila hayata ke9irilir.
Müxtalif maqsadlar ûçûn tayin olunan avtomatik qurgu va sistemlarin maçinqayirma, radiotexnika, yüngül sanaye ûçûn xarakterik olan ümumi prinsiplari vardir. Bu sart proqram idaraetma (açiq sistem) prinsipi va aks alaqa idaraetma (qapali sistem) prinsipidir.
Belalikla, texnika va istehsalatin inkiçaf istiqamatlarindan biri insanin amak funksiyasinin texniki avadanliqlara ötürülmasi prosesina xidmat edir, bu da amayin mahsuldarligini kifayat qadar yûksaldir. Avtomatlaçdirmanin inkiçaf tendensiyasi bunlardir: avtomat - maçinlardan, avtomatik xatlardan keçarak avtomat - zavodlara.
Qeyd etmak lazimdir ki, avtomatlaçdirmanin inkiçafi kibernetika, bionika, va digar elmi-texniki sahalarin yaranmasini tamin etdi.
Fizika kursunda energetika masalalarina ciddi diqqat yetirilir. §agirdlar hidroenergetika, istilik va atom energetikasinin elementlari ila tani§ olurlar. Dars prosesinda mûallim fizika va energetikanin alaqasi masalalarindan bahs edarak, müxtalif enerji növlarinin isehsalinda çatiçmayan sahalari va inkiçaf perspektivlarini göstara bilar.
Energetikanin inkiçaf marhalalari fizika elminin inkiçaf tarixi ila mûayyan daracada uzla§ir. ilk energetik qurgular (külak va su dayirmanlari) mexanikanin inkiçaf etdiyi bir dövrda tikilmiçdi. XIX asrda termodinamika va elektrotexnikanin süratli inkiçafi istilik va hidroelektrik stansiyalarinin yaranmasina sabab oldu, indiki zamanda enerjinin çox hissasi bu yolla alda edilir. Nûva fizikasinin inkiçafi ilk atom elektrik stansiyasinin yaranmasinin sababi oldu, bir daha qeyd etmak lazimdir ki, prinsipca atom elektrik stansiyasi istilik elektrik stansiyasinin analoqudur, yalniz istilik manbayi kimyavi reaksiya yox zancirvari reaksiyadir (agir nüvalarin bölünmasi). Getdikca enerji istehsalinin böyük bir hissasi atom enerjisinin payina dü§ür. Üzvü yanacaqlari (da§ kömür, neft, qaz) va nûva yanacagi ehtiyatlarinin mahdud oldugundan istilik nüva enerjisini inkiçaf etdirmak lazimdir. Nüva va istilik nüva qurgularinin üstünlüyünü qeyd etmak vacibdir. Atom elektrik stansiyalari düzgün çaraitda içlayarsa, istilik elektrik stansiyalari ila müqayisada atraf alami daha az çirklandirir, onlar atmosfera oksidlar, karbon va kimyavi reaksiyanin digar zararli mahsullarini tullamir. Bu nöqteyi nazardan termonüva qurgulari daha perspektiv sayilir va atraf mûhit ûçûn daha az zararlidir. istilik nüva energetikasi galacakda yalniz insanlari uzun müddata enerji ila tamin etmayacak, eyni zamanda biosferi zararli maddalardan tamizlayacak. Bununla yanaçi AES-nin tahlûkasiz içini tamin etmak lazimdir, çünki kiçik bir qaza bö^k tahlûkaya sabab ola bilar. §agirdlar bilmalidirlar ki, energetika müasir istehsalatin asasini taçkil edir.
Nûva enerjisi masalalarina orta maktabin XI sinfinda baxilir. §agirdlari nûva va istilik nûva energetikasi ila tani§ etmak lazimdir. 9n yüngül va an agir elementlarin nüklonlari an kiçik xûsusi rabita enerjisina malikdir va onlar Mendeleyev cadvalindaki digar elementlara nazaran nûvada daha six "qabla§dirilmi§dir". Bu, enerjinin nüvadan iki yolla buraxilmasini müayyan edir: agir nüvalarin bötonmasi va yûngûl nûvalarin birlaçmasi hesabina. Nüva reaktorlarinin istifadasinin texniki çartlarindan daniçarkan mûallim izah etmalidir ki, bu çartlar üçdür: 1)neytronlarin artma amsali vahiddan kiçik olmalidir; 2)alinmi§ ikinci neytronlar yanacagin nüvasini bölmayi bacarmalidirlar; 3)nûva yanacaginin kütlasi kifayat qadar olmalidir. Hamin çartlari 292^, 298^ va plutoniumun 2%\Pu izotoplari ödayir.
Atom enerjisindan istifada ûzra energetik proqramda qoyulmuç masala ETT-nin inkiçafinin asas istiqamatlarindan an baçlicasidir. Tarixa nazar salsaq sovet dönaminda 1986-ci ilin avvallarinda ûmumi gûcû 28 milyon kVt olan AES-si faaliyyat göstarirdi. 1986-1990-ci illarda gûcû 2,5 dafa artirilaraq 41 milyon kVt olan AES-ri istifadaya veildi. Uygun olaraq elektrik enerjisinin AES-da istifadasina talabat yûksalir. istehsalatda elektrik enerjisina olan talabatda AES-nin çaki amsallarinin artmasi uzaq safarlarda damiryol naqliyyatinin yüklanmandan azad olmasina gatirib çixarir. Masalan gûcû 4 milyon kVt olan AES ila mûqayisada istilik elektrik stansiyasi ^ün 20 milyon ton da§ kömür daçimaq lazimdir. AES ^ün isa cami taxminan 60 ton zanginla§dirilmi§ uran lazim galir.
ilk dafa 1954cû ilda keçmiç Sovetlar Birliyinda Kaluqa vilayatinin Obninsk çaharinda istifadaya verilan AES-larinin tatbiqi gûnû-gûndan daha geni§ vüsat alir. Hal-hazirda dünyanin 31 ölkasinda 500-a yaxin AES vardir. Mütaxassislarin proqnozlarina göra bu say 2030-cu ilda 700-û
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
keçacakdir. AES-larin zalzalalar naticasinda qazali vaziyyata dü§masi isa ondan istifada edan ölkalari ciddi suratda narahat edir. Yaponyada ba§ veran zalzala naticasinda "Fukusima" AES-i qazali vaziyyata dü§arak öklani ikinci dafa Çernobil qazasi ila üzla§ma tahlükasinda qoymuçdur. Qazanin tasirlarini aradan qaldirilmasina göstarilan cahdlara baxmayaraq arazida radiasiyanin saviyyasi artmaqdadir. Hamçinin, AES-larin yerlaçdiyi arazilarin radiasiyaya maruz qalmasi da qlobal problemlardandir. Bela ki, uran, torium va aktinium kimi radioaktiv elementlarin parçalanmasi zamani amala galan, dadi va iyi olmayan radon qazi insan saglamligi ûçûn ciddi tahlüka dogurmaqdadir. Ela bu sababdandir ki, son 60 ila yaxin zamanda baçda xarçang olmaqla, bir çox sagalmayan xastaliklar geni§ yayilmi§dir. Sadalanan hallar AES-lardan istifada edan ölkalari ta§vi§a salir. Hatta Almaniya kimi bazi ölkalar arazilarinda olan AES-larinin bir qisminin faaliyyatini dayandiracaqlarini bayan etmi§dirlar. Lakin, taqribi hesablamalara göra dünyada mövcud olan bütün AES-lar birlikda 400 qiqavatta yaxin, külak enerjisi va güna§ enerjisi isa uygun olaraq 120 min meqavatt va 300 meqavatt enerji hasil etmakdadir. AES-larin kafindan sonra elm va texnika daha böyük süratla inkiçaf etmi§, kosmosa çixi§ ûçûn geni§ perspektivlar açilmi§dir. Tabii enerji manbalarinin günü-gündan tükandiyi dövrda dünyamizi AES-lar olmadan tasavvür etmak mümkün deyildir. AES-lar iES-lar va su-elektrik stansiyalarindan bazi üstün cahatlari ila seçilir. Bela ki, bu stansiyalarin tikilmasi ^ün mahsuldar torpaqlarin su altinda qalmasi va ya iri su bandlarinin çakilmasina ehtiyac yoxdur. insanlarin günü-gündan artan elektrik enerjisi ehtiyacinin böyük bir qismini AES-lar qarçiladigindan yarada bilacayi bütün tahlükalara ragman yeni AES-larin in§asi hala da davam edir.
Hazirda atom energetikasi yava§idilmi§ neytronlarin tatbiqi ila içlayan reaktorlara asaslanmiçdir, yanacaq kimi uran-235 götürülür (tabii uranda onun miqdari 7,14 kq-dir). Baxmayaraq ki, uran ehtiyatlari kifayat qadar çoxdur, atom elektrik stansiyalarini nüva yanacagi ila tamin etmakda problemlar var. Bununla alaqadar süratli neytronlarla içlayan reaktorlar yalniz enerji alda etmir, eyni zamanda özlari nüva yanacagi istehsal edir. Canubi Ural va Beloyasrk AES-da gücü 800MVt olan enerji bloklarina malik reaktorlar vardir. Bunlar reaktorlarinin gücü 1600MVt olan enerji bloklarinin prototiplaridir.
idara olunan termonüva reaksiyalari camiyyatin istehlak qüvvalarinin keyfiyyatca dayiçmasina imkan yaradir va bu sahada tadqiqatlar aparilir. idaraolunan termonüva reaksiyalari sovet alimlari tarafindan taklif olunmu§ tokamakdir. Bir sira tokamak nasli qurulmu§ va alimlar onlarin takmillaçdirilmasi üçün öz töhfalarini vermiçlar. Masalan T-10 tokamakinda plazmanin temperaturu 90 milyon daracaya çatmiçdi, saxlanma müddati 0,1 saniya olmuçdu. T - 15-da plazmanin temperaturu 100 milyon daraca, saxlanma parametri isa 104 C/m3 -dur. Daha takmil termonüva reaktorlarinin layihalandirilmasi masalasi qarçida durur.
ETT-nin mühüm istiqamatlarindan biri yeni materiallarin alinmasidir. Fiziki tadqiqatlarin asasinda yeni konstruksiyali, yarimkeçirici, maqnit va s. materiallar yaradilir. Masalan, maçinqayirmada poladin möhkamliyini artirmaqla alaqadar olan bir problemin halli böyük ahamiyyat kasb edir. Fiziki tadqiqatlar müayyan etmiçdir ki, metallarin möhkamlik xassalari poladda olan müxtalif cür defektlarin olmasindan asilidir, möhkamlik xassasinin yüksaldilmasinin konkret xüsusiyyatlari müayyan edilmiçdir ki, bu da mahsulun istehsali prosesinda metallarda mexaniki va istilik qarçiliqli tasiri ila baglidir.
Yarimkeçirici materiallarin istehsal inkiçafina da toxunmaq lazimdir. 9sas yarimkeçirici materiallarinin düzülü§ va strukturunun öyranilmasi tatbiqi elektron texnikasinda köklü dayiçiklik edan yeni yarimkeçirici materiallarin alinmasina imkan verdi. Yarimkeçiricilarin texniki istifadasi ila xalq tasarrüfatinin vacib masalalarindan biri dayiçan carayanin düzlandirilmasidir. Yaradilmi§ yarimkeçirici qurgular yalniz dayiçan carayani sabit carayana çevirmak yox, eyni zamanda sabit carayani dayiçan carayana çevirmaya imkan verdi. Faydali i§ amsalinin kiçik olmasina (10%) baxmayaraq yarimkeçirici istilik dayiçdiricilari geni§ istifada olunur, onlarin ölçülari va kütlasi çox kiçik oldugundan bir çox qurgularda tatbiq olunur. Qeyd etmak lazimdir ki, elektrik-vakuum
cihazlarinin yarimkeçirici cihazlarla avaz olunmasi sarf olunan gücün azalmasi va qurgunun etibarliliginin yüksalmasina sabab olmuçdur.
1911-ci ilda ifratkeçiricilik hadisasinin kafi bu fiziki effektin texniki taraflarinin axtariçini mûayyan etdi. ifratkeçiricilarin elektrik enerjisinin ötomlmasinda va gûclû maqnit sahasinin yaradilmasinda (süratlandiricilar va generatorlarda) istifadasi perspektiv hesab edilir.
ifratkeçirici materiallarin tatbiqi ila elektrik enerjisinin ötomlmasi istilik itkisi olmadan bö^k enerji gûcûnû ötürmak mûmkûndûr. Bu ûsulla elektrik enerjisinin ötürülmasi ûçûn eksperimental xattlar (onlarin uzunlugu on metrlarladir) yaradilmiçdir.
1986-1987-cí illarda yeni arintilarin sintezini almaq mûmkûn oldu, onlarda ifratkeçiricilik yûksak temperaturda - бО-ЮОК-da mü§ahida edilir. ifratkeçirici materiallardan istifada bö^k gûca malik ifratkecirici elektrik maçinlarinin yaradilmasina gatirib çixardi. Malumdur ki, elektrik generatoru va mûharriklarinin gücünün artmasi hesabina onlarin ö^üsü kaskin artir, bela ki, verilmiç gûc ûçûn maqnit sahasi induksiyasinin yaranmasi ila tayin olunur. 9yar çox gûclû generatorlarda polad içlikli sargac avazina ifratkeçirici sargacdan istifada olunarsa onda takca carayan çiddatinin artiminda yox, eyni zamanda ö^ülarda da qazanmaq mûmkûndûr. Masalan 2,5 QVt gûca malik ifratkeçirici generatorlarin ö^ülari adi generatorlarin ö^ülarindan iki dafa kiçikdir. Bela generatorlarda itki 3 dafa, rotorun kûtlasi isa 10 dafa azalir.
ifratkeçiricilarin texniki tatbiqinin üsullarini araçdirarkan çagirdlarin diqqatina çatdirmaq lazimdir ki, hal-hazirda biz texnikanin fizikaya verdiyi töhfalara istinad edirik. ifratkeçiricilarin texniki talabati bir sira fiziki tadqiqatlarin istiqamatini mûayyan edir. Burda bir daha mûasir elmi-texniki taraqqi çaraitinda fizika ila texnikanin qarçiliqli alaqasi gömn^.
Fizika darslarinda elmi-texnoloji taraqqinin asaslarinin öyranilmasi bütövlükda talim-tarbiya prosesinin samaraliliyini yûksaldir, çagirdlarin fanna olan maragini artirir, texniki masalalarin hallinda fiziki biliklari tatbiq etma bacariqlarini formalaçdirir, onlara pe§a va ixtisas seçiminda dûzgûn istiqamat verir.
ETT-nin har bir istiqamatinin asas xarakteristikalari fizika kursunun uygun bölmalarinin giriçinda içiqlandirilir. Ela buradaca hamin istiqamatin müasir inkiçaf marhalasi haqqinda qisaca §arh verilir, onun daha mûhûm sahalari açiqlanir. Fiziki anlayiçlar, qanunlar va onlarin praktiki, texniki tatbiqlarinin manimsanilmasi ila çagirdlarda politexnik biliklar formalaçir va bu biliklar darinlaçir. Fizika kursunun bölmasi öyradildikdan sonra yalniz fiziki nazariyyanin yox, eyni zamanda i§ prinsipi bu qanunlara asaslanan texniki qurgularin ümumila§dirilmasi aparilir.
Fizika kursunda "Fizika va elmi-texniki inqilab" mövzusunda ümumila§dirici dars mûhûm yer tutur. Darsin asas maqsadi çagirdlarin politexnik biliklarini sistemlaçdirmakdir. Bela darslarda açagidaki masalalara diqqat yetirilmalidir:
- Elmi-texniki inqilab çaraitinda fizika va texnika arasindaki qarçiliqli alaqanin gûclandirilmasi: fiziki tadqiqatlarin naticalarina asaslanib texniki qurgularin yaradilmasi; texnikanin fizikanin inkiçafina tasiri.
- ETT-nin asas istiqamatlarinin yaradilmasi va inkiçafina fizika elminin tövhasi: istehsalatin avtomatlaçdirilmasi va mexaniklaçdirilmasi; enerjinin yeni metodlarla alinmasi; mühüm texniki xûsusiyyatlara malik materiallarin alinmasi; elektron hesablama texnikasinin inkiçafi; atraf mûhitin mûhafizasi.
9D9BÍYYAT:
1. Azarbaycan Respublikasinin Nazirlar Kabineti, Qarar №9, Baki, 13 yanvar 2009.
2. Azarbaycan Respublikasi Tahsil Nazirliyi, Azarbaycan Respublikasinin Ümumtahsil maktablari ûçûn nazarda tutulmuç fizika fann kurikulumu, Baki, 2013.
3. öliyeva D., Abdullayeva A. "Elmi-texniki taraqqinin asas istiqamatlarinin öyradilmasi orta maktab fizika kursunda politexnik tahsilin asasini taçkil edir", Baki, 2021.
4. öliyeva D., Calilova S., "Çagirdlarin yaradici bacariqlarinin inkiçafini va politexnik prnsipin reallaçmasinda fakültativ maçgalalarin rolu", Baki, 2022.
5. Xalilov S. "Elm haqqinda elm", Baki, 2011.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
