CC BY
152УДК 372.856
FÍZÍKANIN T9DRÍSÍ PROSESÍND9 ÍKT-D9N ÍSTÍFAD9
F9T9LIYEVA S9MRA H9BIB QIZI
ADPU-nun Ümumi fizika kafedrasinin magistr, Baki, Azarbaycan H9S9NOV OQTAY MAYIL OGLU
ADPU-nun Ümumi fizika kafedrasinin dosenti, Baki, Azarbaycan
Annotasiya: Bela qanaata gdlmdk olar ki,müallimin §ablon §akilda §agirdlara verdiyi malumatdansa,§agirdlarin ozlarinin axtari§lar yolu ila har hansi bir malumati alda etmalari daha yax^idir.Bu zaman alda olunmu§ biliklar onlarin yadindan gixmir.Takca slaydlardan deyil, hamginin Tahsil Nazirliyi tarafindan maktablara verilan multimedia darsliklarindan da geni§ istifada etmak mümkündür.Bu darsliklarda movzulara uygun tacrübalarin video §aklinda izahi, movzulara aid testlarin olmasi gox ahamiyyatlidir va müallimin i§ini xeyli yüngülla^dirir. Müallim kompüterdan istifada edarak kegacayi movzunu avvalcadan slaydlar §aklinda hazirlasa, daha yax§i olar.Son illar tacrübadan bu qanaata galmak olar ki, IKT-dan istifada müallim va §agirdlari azbarlayici xarakter da§iyan,onlaripassivla§diran darslardan uzaqla§dirir.
Agar soz: elm,fann,fizika,kompyuter,resurs,model,ikt
Müasir dovrda tahsilin maqsadlari koklü suratda dayi§ib. Maktab qar§isinda duran asas masalalar §agirdlarda bilik, bacariq va vardi§larinin formala§dirilmasi ham9inin boyümakda olan naslin talim-tarbiyasi va elaca da inki§afidir. 9vvallar maktab ü9ün ananavi metod sayilan dani§ma metodundan qeyri-ananavi metodlara va yaradici tap§iriqlara maraq daha da artmaga ba§landi. Ham9inin da laboratoriya i§larina sarbast tadqiqat9iliq eksperimentinin elementlarini daxil etdirildi. Talim prosesi zamani müallim va §agirdlar arasinda müxtalif metodlara rast galmak mümkündür. Masalan: Müallim yeni darsi izah edir: bu, aydinla§dirma va ya dani§ma metodudur. Maktablilar masala hall edirlar-bu masala halli metodudur.§agirdlar laboratoriya i§lari yerina yetirirlar- bu talimin laborator metodudur.Fizikanin tadris olunma tarixinin ya§i qadim olsada, bir elm kimi fizikanin tadrisi XIX asrdan ba§lami§dir.Fizikanin tadrisinda bir sira metodlardan istifada olunur. Onlardan an onda olani modella§dirma metodudur. Modela§dirma metodu elmin an güclü vasitalarindan biridir.Modella§dirma metodunun tarixina nazar salsaq gorarik ki, bu metodun asasini Nyuton qoymu§dur.Nyuton ozünün "Natural falsafanin riyazi ba§langici" kitabinda cisimlarin maye mühitlarda harakati zamani müqavimatlarini hesablamaga imkan veran tacrübanin naticalarinin uygunlugu haqqinda 2 teorem vermi§di. Hal hazirda modella§dirma metodunun indiki §araitda 9ox boyük ahamiyyati vardir. Bas model ozü nadir? Model oyranilan obyektin §arti obrazi va ya nümunasi kimi izah olunur.Fizika fannin tadrisinda model anlayi§i iki aspektda 9ixi§ edir: ilk onca model-darketma obyekti kimi; daha sonra isa model-darketma vasitasi kimi. Modellar ozlari 2 boyük sinfa bolünür:birincisi maddi modellar ,ikincisi isa ideal modellar. Modela idraki vasita kimida baxmaq olar.Bu zaman modellari maddi va nazari kimi iki qrupa bólürlar.^ox az hallarda ixtiyari fiziki eksperiment-ela modeldir (maddi). Nazari modela misal olaraq isa maktab kursundan harmonik elektromaqnit raqslari modeli misal gostara bilarik.Ma§hur rus tadqiqat9isi Razumovskinin fikrinca yalniz §agirdlar deyil,9ox vaxt müallimlar da nazari biliklarin "model" xüsusiyyati haqqinda unudur. Bu da §agirdlarin idraki va yaradici bacariqlarinin inki§afinin zaiflamasina sabab olur.§agirdlarda idraki maraqlarin formala§dirilmasi ideyasi an vacib masalalardan biridir.Mahz Fizika elmi-§agirdlarin yaradici bacariqlarini,elmi dünyagorü§ünü va aqidasini formala§diran bir elmdir.Bela ki,Fizika elmi ham9ininda u§aqlarin yüksak manaviyyatli bir §axsiyyat kimi tarbiya olunmasinda va formala§masinda boyük rol oynayir. Fizikanin tadrisinda an asas masala canli mü§ahidalarin hacminin geni§landirilmasi va darinla§dirilmasidir.Bunun ü9ün fiziki hadisalari §agirdlara süni va tabii §araitda (maktabda, sinifda, tabiatda, istehsalatda) gostarmak lazimdir.Nazara alsaq ki,biz informasiya asrinda ya§ayirq mahz maktablarin faaliyyatini tadris prosesina kompüter
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
texnologiyalarinm tatbiqi olmadan tasavvür eda bilmarik.Hal-hazir ki,vaxtda maktablarin kompüterla§masinin müxtalif talim formalari vardir.Onlara missal olaraq fakultativ,darnak va s. götarmak olar. Maktabaqadar müassisalardan tutmu§ tahsilin müxtalif pillalarinda,informatika ila yana§i müxtalif fanlarin tadrisi zamani da müxtalif variantlardan istifada olunur.Fizikanin tadrisi prosesinda kompüterlardan istifada köhna ananavi talim metodikasini tamami ila dayi§dirir^ünki,müasir dövürda Fizikanin tadrisinin kompüterla§dirilmasi prosesi talimin interaktiv formasi üzarinda qurulmasi çox vacibdir. Fizikanin ananavi tadris sisteminin asas vacib komponenti fiziki hadisa va proseslarin modellaçdirilmasi hesab olunur va bu vacib komponenta, interaktiv kompüter sistemi §araitinda çox böyük imkanlar açilir.Kompûter modellarinin interaktiv xüsusiyyatlari idaraetma daracasindan asili olaraq masçtabi, zamanin gediçatini dayiçmaya imkan verir,eyni zamanda hadisalarin bütövlükda deyil, ham da ba§ veran prosesin ayri-ayri marhalalarini qrafik illüstrasiya etmaya imkan verir.Fizikanin tadrisi prosesinda internet resusrlarindan istifada da böyük ahamiyyat da§iyr.
internetdan istifadanin asas 3 istiqamati vardir ki, bunlar açagidakilardir:
1. Çagirdlarin, talim prosesinda an yeni informasiyalarla tani§ olmasi.
2.§agirdlarin fizikanin tadrisi prosesinda ayanilik yaradan müasir texniki vasitalardan, asasan tadris filmlarindan istifada etmasi
3. §agirdlarin biliklarinin geniçlandirilmasi ^ün dünya adabiyyati ila yaxindan tani§ olmasi Müasir fizika darsinda kompüterdan istifadanin perspektivliyi va pedaqoji maqsadyönlülüyünün müayyan aspektlari vardir. Onlara açagidakilari missal göstara bilarik:
1. Fiziki kamiyyatlarin qiymatlarinin birba§a ö^ülmasi real ölçü cihazlarinin bir hissasi kimi;
2. Natural fiziki eksperimentin naticalarinin emali, saxlanmasi va vizuallaçdirmasi.
Fizikanin tadrisi zamani istifada edilan iKT vasitalarina inteqralla§dirilmi§ riyazi proqram
paketlarini, qrafiklarin qurulmasini, riyazi vasitalarla fiziki proseslarin modellaçdirilmasina SPSS, Dynamic, BMDP, Systat va s göstarmak olar Fizika darslarinda hamçinin elektron cadvallardan da istifada olunur va elektron cadvallardan istifada metodik cahatdan çox böyük ahamiyyat daçiyir. (mas: Microsoft Excel). Onlarin kömayila fiziki proseslarin riyazi modellaçdirilmasi; - adadi verilanlarin emali; - qrafik va diaqramlarin qurulmasi kimi faaliyyat növlari hayata keçirilir. Fizikanin tadrisi prosesinda informasiya Kommunikasiya Texnologiyalari vasitalardan istifada bir çox naticalara gatirib çixarir:
a) biliklarin taqdim olunmasi zamani yeni formalarindan istifada edilmasi;
b) kompüter modellaçdirma;
c) tadris nümayi§ avadanliqlarindan düzgün §akilda istifada olunmasi;
d) eksperimentin naticalarinin vizuallaçdirilmasi; e) birga telekommunikasiya layihalarinin taçkili.
Fizikanin öyranilmasi prosesinda informasiya Kommunikasiya Texnologiyalarinin proqram va texniki vasitalarindan istifada olunmasi hamçinin onlar asasinda yaradilmi§ §abaka tadris resurslari bir sira metodiki aspektlari reallaçdirmaga kömak edir. Onlara açagdakilari missal göstara bilarik:
a) müxtalif tipli masalalarin halli imkanlarinin tamin olunmasi;
b) fiziki hadisalarin öyranilmasi zamani riyazi ifadalardan istifada etmak bacariqlarinin formalaçdirilmasi va inkiçaf etdirilmasi;
c) informasiya texnologiya vasitalarila öyranilan obyekt va proseslarin qrafik tasvirlarinin içlanilmasi va hazirlanmasi;
d) fiziki eksperimenti hayata keçirmak va onun naticalarini tahlil etmak bacariqlarinin formalaçdirilmasi. Fizikanin tadrisi prosesinda informasiya Kommunikasiya Texnologiyalari vasitalarinin istifadasi açagidaki didaktik prinsiplarin hayata keçirilmasina imkan yaradir:
a) fardi va differensialla§dirilmi§ yanaçmalar (adaptasiyaliliq)
b) ayanilik
c) interaktivlik
d) aks alaqa.
Fizikanin tadrisi zamani mövzuya uygun kinofilmlardan istifada etmak olar. Lakin bazi tadris müassisalarinda kinoavadanliqlar artiq siradan çixmi§, kinolentlar isa xarab olublar. Bela oldug halda yeni informasiya texnologiyalarina aid olan talim vasitalarindan istifada etmak daha maqsada uygundur.Masalan: videofilmlar va kompüter modeli.Fizikanin tadrisi zamani tadris videofilmlari böyük ahamiyyat daçiyir va onlar yüksak daracali ayaniliya malikdirlar.Son zamanlar mahz tadris videofilmlarinin istehsali xeyli artim§dir.Natica olaraq onu qeyd eda bilarik ki,müasir §araitda camiyyatin informasiyalaçdirilmasi maktab tahsilinda mütlaq kompüterlardan istifada olunmasini bir talab kimi qarçiya qoyur bu isa çagirdlarin kompüter savadlarinin artirilmasi va informasiya madaniyyatlarinin tamin olunmasina §arait yaradir.§agirdlarin talim va digar faaliyyatlari prosesinda meydana çixan maslalarin halli üçün iKT savadliliginin mühüm bacariqlarina §agirdlarin yiyalanmasi iKT sariçtaliliyi adlanir.iKT sari§taliyina daxil olan bacariq va vardiçlari müayyan etmak ^ün açagidaki tapçiriqlardan istifada edila bilar.
a) alyetarlilik - elektron ünvanda olan maktubun axtarilib tapilmasi va açilmasi;
b) idaraetma - elektron poçtdan müvafiq maktubun asasinda informasiyani tapmaq va taçkil etmak;
c) qiymatlandirma - müayyan saytlardan alda edilan informasiyalar asasinda tahlillar aparmaq va qarar abul etmak;
d) yaradilma - müayyan masala atrafinda takliflar formalaçdirmaq. Elektron maktub formasinda müayyan ünvana göndarmak.
Çagirdlarin raqamsal dünyada içlamasi va dü§ünmasi maqsadila §agirdlarin iKT sariçtaliyini tamin edan testlar hazirlanmali va çagirdlar kompüter vasitasila bu testlara cavab verarak müstaqil §akilda öz iKT sariçtaliyini müayyan eda bilacaklar.ösas vardiçlarin diaqnostikasi üçün bir neça tapçiriq taqdim edilir,naticada çagirdlarin iKT sari§taliliyi saviyyasi tayin edilir. Diaqnostik qiymatlandirma iKT sariçtaliyi taçkil edan konkret texniki va idraki vardiçlari tadqiq etmaya imkan yaradacaq.Malum oldugu kimi istanilan yoxlamanin nazarat formasinin obyektivliyi tartib edilmiç tapçiriqlarin müvafiq sariçtaliliyin mazmuna uygun olmasi ila alaqadardir.iKT savadliligi va iKT sari§taliliyi anlayiçlari farqlandirilir.Bu maqsadla iKT sariçtaliliyini taçkil edan bacariginin formalaçdirilmasi metodikasi içlanilmali va bu maqsadla xüsusi tapçiriqlar sistemi hazirlanmalidir.Internet indi artiq çoxdilli dünyavi bir kitab hesab olunur. Internetin bu xüsusiyyati onun yalniz ali va orta maktablarda deyil,ailalarda özüna yer tapmasina imkan yaratmi§dir.Müasir dövrda internetda tahsil, o cümladan fizika ila bagli olan masalalar da öz yerini tapmaqdadir.Fizika elmina dair informasiyalar har gün, har an artmaqdadir.Yeni informasiyalarin meydana çixmasi va onlarin operativ §akilda camiyyata çatdirilmasi interneti kitabdan farqlandirir, onun effektivliyini daha da artirir.Fizikanin tadrisi prosesinda internetdan istifadanin 3 istiqamatini qeyd etmak lazimdir:
1. Çagirdlarin dünyada ba§ veran fizika ila bagli olan elmi,texniki,madani inki§afla,yani an yeni informasiyalarla tani§ olmasi.
2. §agirdlarda fizika elminin aid biliklar alda etmak ^ün müxtalif tip eksperimentlardan,qrafik va ayani vasitalardan maksimal ayanilik yaradan müasir texniki vasitalardan,asasan tadris filmlarindan istifada edilmasi.
3. §agirdlarin biliklarinin generializasiyasi üçün dünya adabiyyati ila tani§ olmasi Maktablarimizin interneta qoçulmasinin an vacib masalalarindan biri ham müallim,ham da talaba kollektivinin an yeni malumatlarla silahlanmasidir.Interneti indi darin quyuya banzadirlar,onun suyundan na qadar götürsak azalmir,aksina çoxalir.Ham müallimlarin ,ham da talabalarin bilik dairasi geniçlanir.Internet indi hayatin güzgüsü hesab olunur.Bu güzgüda biz hayatin müxtalif çalarlarini görür, dark edir,dü§ünca tarzimizi ona uygun yönaldir va formalaçdiririq. Tahsilin informatlaçmasi son 15 ilda tahsil praktikasina yönalmi§ iri hacmli ahatali innovasiyadir. informasiya Kommunikasiya Texnologiyalarinin tahsilda tatbiqlarinin açagidaki asas istiqamatlari mövcuddur:
1. Kompüter texnikasindan talim vasitasi kimi istifada
2.Kompüter texnikasindan talim alati kimi istifada ^ün
3.informasiya Kommunikasiya Texnologiyalarinin talim obyekti kimi öyradilmasi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
4.Talabalarin yaradiciliginin inki§afinda informasiya Kommunikasiya Texnologiyalarindan istifada
5.informasiya Kommunikasiya Texnologiyalari ila biliklara nazarat,testla§dirma, psixodiaqnostika,korreksiya proseslarinin avtomatlaçdirilmasi
6. informasiya Kommunikasiya Texnologiyalari asasinda pedoqoji tacrübanin,tadris-metodik adabiyyatin öyranilmasi,yayilmasi,mübadilasi maqsadila kommunikasiyalarin qurulmasi
7. 9qli inkiçaf asasinda asuda vaxtin samarali ta§kili,intellektual,aylancali maçgalalarin taçkilinda informasiya Kommunikasiya Texnologiyalarindan istifada.
Müasir informasiya Kommunikasiya Texnologiyalari vasitalarinin imkanlari tahsilin taçkilati pedoqoji va metodik tal ab va ehtiyaclarina müvafiqdir:
Hesablama imkanlari - hesabi imkanlar,istanilan növ informasiyanin (raqamsal,matn,qrafik,sasli va s.) süratli va daqiq içlanilmasi, emali
Transdyusers imkanlari-müxtalif formada olan informasiyanin kompüter tarafindan qabulu va ötürülmasi(müvafiq periferiya qurgulari vasitasila)Kombinator imkanlari,irihacmli informasiyalarin saxlanilmasi,strukturla§dirilmasi,sortla§dirilmasi va lazim olduqda zaruri informasiyanin tez alda edilmasi
Qrafik imkanlar-i§in naticasinin aydin ayani formada tasvir edilmasi,naticanin qrafik,§akil va audio formada tasviri
Modellaçdirma imkanlari-real obyekt va hadisalarin informasiya modellarinin qurulmasi Kompüterin bu imkanlari talabalarin çaxsiyyatinin ilkin formala§masina,onun qabiliyyatinin müayyanla§masi va inkiçaf etmasina,öyranma istayinin va bacariginin formala§masina,bilik va bacariqlarinin tam hacmda manimsanilmasi üçün çaraitin yaradilmasina imkan verir.Bu texnologiyalarin tahsilda tatbiqinin asas maqsadi informasiya camiyyatinda talabalarin intellektual imkanlarini güclandirmak talm prosesinin,humanistla§dirilmasi,fardila§dirilmasi, intensivlaçdirilmasi va tahsil sisteminin bütün pillalarinda talimin keyfiyyatinin yüksaldilmasina nail olmaqdir.Tahsilin informatlaçmasinin müasir tendensiyasi müxtalif tahsil yönümlü kompüter vasitalarinin inteqrasiyasindan ibaratdir. Elektron tadris resurslari va naçrlari tahsil yönümlü kompüter vasitalarina asasan elektron malumat sorgu vasitalari, öyradici proqramlar, elektron ensklopediya,§agirdlarin biliklarina nazaratin avtomatla§dirilmi§ vasitalari, elektron darsliklar, elektron trenojorlar va s.daxildir.Tahsil yönümlü elektron na§r anlayiçi dahageniç olan elektron na§r anlayiçi ila avaz olunur.Elektron na§r (EN) qrafik,matn,raqamsal,audio,video,foto va s. informasiyalarin küllüyatindan ibaratdir.EN-elektron daçiyicida va ya elektron kompüterlar çabakasinda yerlaça bilar.Tahsil yönümlü elektron na§r biliyin müayyan saviyyasinda elmi-praktik malumatlarin sistemlaçdirilmasindan ibaratdir.Bunun naticasinda talabalar hamin bilik sahasina dair malumatlar alda edir, bacariq va vardiçlar formalaçir.Tahsil yönümlü elektron naçrlar yüksak saviyyada icra olunmali,yüksak saviyyada badii tartibata malik olmali,informasiya bollugu tamin edilmali, texniki icrasi keyfiyyatli olmali,tadris materialinin §arhinin ayaniliyi,ardicilligi, mantiqliyi tamin edilmalidir.Elektron tahsil na§ri adi kitab variantindan alava xeyli funksiyalara malik olur.Lakin bununla bela ananavi pedaqoqikanin,metodikanin,didaktikanin va tadris metodikasinin bütün klassik talablarina cavab vermalidir.Tahsil yönümlü elektron maçinlar vizual va audio informasiyalarin keyfiyyatini ahamiyyatli daracada yüksaldir,rang koloritliyi va dinamikliyi ila seçilir.Bu istiqamatda müasir multimediya texnologiyalarinin imkanlari daha böyükdür.
9D9BIYYAT SIYAHISI 1.Axundov Э. Orta maktabda fizika praktikumunun aparilmasi metodikasi. Baki, 1984. 2.imanov S. Maktabda talimin texniki vasitalari. Baki,1972. 3.imanov S. Orta maktabda fizika tadrisi metodikasi. Baki, 2004.
4.ismayilov i.Ümümtahsil maktablarinda fizika taliminin müasir texnologiyalari. Baki, 2012. 5.ismayilov.i.Ümumtahil maktablarinda fizikadan masala hallinda komputer texnologiyasindan istifadanin bazi masalalari. Baki, 2009
