CC BY
29UOT 002.6:37:016
iNFORMATIKANIN T9DRÎSi METODiKASININ XUSUSi M9S9L9L9RÎ
9LiZAD9 CEYHUN B9ÇÎR OGLU
informasiya texnologiyalari kafedrasinin muallimi, Mingaçevir Dovlat Universiteti,
Mingaçevir, Azarbaycan
Annotasiya. Mdqalddd informatikanin tadrisi metodikasinin asas vazifalarina daxil olunan masalalarin halli va naticasi taqdim olunur. Kursun fanlararasi alaqalari aydin ifada edilir. Kursun fanlararasi alaqalarin iki aspekti muayyan edilir. Birinci aspekt-informatikani oyranarkan galacakda digar fanlarin oyranilmasi uçun zaruri olmasi, ikinci aspect-informatikanin asas ideya va metodlari maktab riyaziyyat va fizika kurslarinin ananavi masalalari uzarinda formala§dirildigi nazardan keçirilir. Maktablilarda masalanin komputerda hallinin ba§a duçmayi formalaçdirmaq uçun muhum moment, komputerda masala hallinin marhalalarinin-onun qoyluçundan, alinan naticalarin tahlil olunmasina kimi ara§dirmaqdan ibaratdir. Masala hallinin marhalalarindan biri olan riyazi modelin qurulmasi metodlari, istifada olunan metodlarin asaslandirilmasi masalasi araçdirilir. Muasir dovrda komputerlarin rolu va movqeyi haqqinda çagirdlarda duzgun tasavvuru formala§dirmagi, informatika fannina masuliyyatli munasibatin yaradilmasi nazardan keçirilir.
Açar sôzlsr: alqoritm, model, metod, proqram, komputer,alqoritmla§dirma, informasiya.
Giriç. Gorunduyu kimi, elm va texnikanin yuksak suratla inki§af etdiyi muasir marhalada butun dunyada dinamik inki§af edan qabaqcil texnologiyalardan biri informasiya-kommunikasiya texnologiyalari (iKT) hesab edila bilar. Gunbagun dayiçan, çox yuksak suratla inki§af edan bu texnologiyalar indiki mutaxassislardan boyuk çeviklik va daim bu texnologiyalara uygunlaçmagi, onlarla ayaqlaçmagi talab edir. Odur ki, son iki onillikda gozlarimiz qar§isinda ba§ veran sonuncu informasiya inqilabi kadr hazirligi ila alaqadar olan bir sahadan - tahsil sistemindan yan keça bilmazdi. Bu baximdan hazirda kadr hazirligi prosesinda, bir tarafdan, informatika fanninin tadris olunmasi, oyradilmasi, digar tarafdan isa baçqa fanlarin tadrisinda an vacib texniki talim vasitasi kimi informasiya kommunikasiya texnologiyalarindan geni§ istifada olunmasi tahsil sahasinda an muhum masaladir [5].
Muasir dovrda camiyyatin idara olunmasinda, inkiçafinda informasiya va elmi biliklar muhum rol oynayir. Qatiyyatla demak olar ki, bu gun informasiya texnologiyalarinin butun sahalarda tatbiqi zaruri va macburidir. Bu sahada bilik va bacariqlarin orta umumtahsil maktablarinda verildiyindan, umumtahsil maktablarinda "informatika" fanninin tadrisinin daim inkiçaf etdirilmasi çox vacib masaladir. Dunya olkalari iqtisadi raqabatda ugur qazanmaq uçun daim tadris proqramlarini inkiçaf etdirirlar ki, informasiya texnologiyalarini camiyyatin butun sahalarinda tatbiq eda bilacak mutaxassislari hazirlaya bilsinlar.
insanlarin raqamsal savadliligi camiyyatin inkiçafina birbaça tasir gostardiyina gora bu gun butun dunyada bu fannin mazmunu diqqat markazindadir. Bela ki, "informatika" fanninin umumtahsil maktablarinda tadris olunma marhalalari va mazmunu mubahisali va aktual problemdir.
Tabiatda ba§ vermi§ va galacakda ba§ vera bilacak hadisalarin riyazi modelinin qurulmasi, bu modelin asasinda alqoritm va nahayat, komputer proqramlarinin hazirlanmasi bir çox sahalarda tatbiq edilir. informatikanin bunovrasi ibtidai siniflarda qoyulur. Ona gora bu darsi tadris edacak muallimlar kifayat qadar geni§ elmi va metodiki potensiala malik olmali, informasiyali camiyyatin uzvlari sayilan çagirdlarimiza informatikanin asaslarini manimsatmak uçun duzgun usul va metodlardan istifada etmalidirlar [6].
Maqalada aparilan tadqiqat "informatika" fanninin tadrisinin taçkilinda problemlarin oldugunu, onlarin hall olunmasinin camiyyatin hayatina ahamiyyatli çakilda tasir edacayini gostarir.
Camiyyatda insanlarin tahsil, bilik va bacariqlarinin inkiçaf etdirilmasi vazifasi umumtahsil sisteminin uzarina duçur. Tahsilin keyfiyyatini artiraraq yuksakixtisasli kadrlar hazirlamaq vacibdir.
Hal-hazirda yüksakixtisasli kadrlarin hazirlanmasinda ÍKT-nin rolu 9ox bóyükdür. Bela ki, iKT-dan istifada, §agirdlarda alqoritmik va mantiqi dü§ünca bacariqlarinin formala§dirilmasi ümumtahsil maktablarinda, asasan, "informatika" fanninin üzarina dü§ür. Bu fann 9ar9ivasinda yalniz iKT-dan istifada deyil, ham da alqoritmla§dirma, modella§dirma va proqramla§dirma bacariqlarinin óyradilmasi 9ox vacibdir [2].
informatikanin oyradilmasi real dünyanin riyazi modellarda aks olunmasi xüsusiyyatlarini aydinla§dirir. Dünyanin dark edilmasinda insanin intellektual va tafakkür imkanlarinin geni§landirilmasinda EHM-lar bóyük rol oynayir.
informatikanin óyranilmasi insan faaliyyatinin müxtalif nóvlarinin alqoritmlar asasinda avtomatla§dirilmasinin mümkünlüyü haqqinda mühüm dünyagórü§ü tasavvürlarinin formala§masi ü9ün elmi bazanin tamalini qoyur [3].
informatikanin tadrisi nazariyyasi va metodikasi informatikanin tadrisi prosesinin harada ba§ vermasindan asili olmayaraq va bütün saviyyalarda óyranilmasini ahata etmalidir: maktabaqadar, maktab dóvrü, bütün nóv orta tahsil müassisalari, ali tahsil, informatika fanninin müstaqil oyranilmasi, distant tahsil va s. Bu sahalarin har biri hal-hazirda müasir pedaqoji elm qar§isinda ózünamaxsus problemlar yaradir. Bu halda bizi ilk nóvbada orta maktabda informatika fanninin tadrisini informatika fanninin ümumtahsil fanninin bir hissasi hesab edan informatika metodologiyasi sahasi maraqlandiracaqdir [8].
Maktab informatikasi informatikanin maktabda kompüter texnikasinin tatbiqi ila proqram, texniki, tadris-metodiki va ta§kilati taminatinin óyranilmasi masalalari ila ma§gul olan sahasidir. Maktab informatikasinin proqram taminati maktablarin informasiya sistemlarina asaslanir.
Maktab informatika fannina faal inki§af edan informatika elminin mazmununu ta§kil edan bütün müxtalif informasiyalar daxil ola bilmaz. Eyni zamanda, ümumi tahsil funksiyalarini yerina yetiran maktab móvzusu. Elmin mahiyyatini a9an an ümumi ahamiyyatli, fundamental anlayi§lari va malumatlari aks etdirmali, §agirdlari maktabda digar elmlarin asaslarini óyranmak ü9ün zaruri olan bilik, bacariqlarla tachiz etmali, elaca da ganclari müasir informasiya camiyyatinda galacak praktik faaliyyata va hayata hazirlamalidir.
Akademik fannin mazmununun pedaqoji mantiqi verilmi§ elmin asas kateqoriyalarinin, anlayi§larinin inki§af mantiqini nazara alir. Eyni zamanda, müallimlar va psixoloqlar maktablilar tarafindan tadris materialinin ya§ xüsusiyyatlarini nazara almaq, onu ham mücarraddan konkreta, ham da konkretdan mücarrada yüksali§ asasinda ta§kil etmak zaruratini rahbar tuturlar. Bu halla alaqadar qeyd etmak lazimdir ki, maktab informatika fanninin formala§masi prosesina informatikanin müstaqil elm sahasi kimi yaranmasi ila ona uygun galan yeni fannin kütlavi ümumtahsil tacrübasina daxil edilmasi arasindaki son daraca ki9ik zaman farqi tasir góstarir - taxminan 10-15 il. Bu sababdan informatika üzra maktab kursunun mazmununun müayyan edilmasi 9ox 9atin masaladir ki, onun hallina informatikanin an asas elminin formala§masi prosesi faal §akilda tasir etmakda davam edir. Problem ham da ondan ibaratdir ki, hatta maktaba ayrica informatika fanninin daxil edilmasinin maqsadauygunlugu da danilmaz deyil - bu yolun yegana va takzibedilmaz yol olmadigini góstaran arqumentlar (ham xarici, ham da yerli ekspertlar tarafindan irali sürülür) var [7].
Tadrisin ümumi maqsadlarina uygun olaraq informatikanin tadrisi metodikasinin asas vazifalarina a§agidakilari daxil etmak olar:
- kompüterlara xas olan imkan va mahdudiyyatlarin §agirdlar tarafindan ba§a dü§ülmasini tamin etmak;
- maktab riyaziyyat va fizika kurslarinda masalalarin materialina góra §agirdlari informatikanin asas ideya va metodlari ila tani§ etmak;
- kompüter savadliliginin asas rolunu oynayan, §agirdlarin müasir alqoritmik madaniyyatinin aparici komponentlarini maqsadauygun formala§dirmaq;
- §agirdlari müasir ictimai istehsalin bütün sahalarinda informatikadan istifada olunmasi ila sistematik tani§ etmak [4].
"informatika" fanninin proqramini diqqatla tahlil etmak bu i§da müallimlara böyük kömaklik eda bilar. Proqramda kursun asas anlayiçlari va aparici ideyalari seçilib ayrilmalidir. Bu da xüsusi qeyd edilmali olan masalalarin düzgün yerlaçdirilmasina tadris materialinda baçlica masalanin ikinci daracali va informatikanin asas ideyalarinin dürüst §arh edilmasina kömak edacakdir.
"informatika" fanninin asas metodik xüsusiyyatlarindan biri bu kursun fanlararasi alaqalari aydin ifada etmasidir. Kursun fanlararasi xarakteri iki aspekta malikdir. Fanlararasi alaqanin birinci aspekti- informatikani öyranarkan maktab fanlarinin öyranilmasi ^ün zaruri olacaqdir. Bu fanlarin öyranilmasi prosesina kompüter va tatbiqi talim proqramlari aktiv suratda kömak edacakdir. Burada fanlararasi alaqa öz talim faaliyyati zamani ba§qa fanlarda müvafiq informasiyanin içlanmasinda kompüterdan istifada ^ün müayyan ümumtahsil bilik va bacariqlarin minimumundan aktiv va cald istifada etmakla özünü göstarir.
Fanlararasi alaqanin ikinci aspekti informatikanin asas ideya va metodlari ila alaqadardir. Eyni zamanda bu aspekt maktab riyaziyyat va fizika kurslarinin ananavi masalalari üzarinda formalaçdirildigi üçün nazari va praktiki hazirliq asasli suratda asanlaçir. Riyaziyyat va fizika masalalarinin seçilmasi, bu masalalarin alqoritmik xarakterlari ayani ifada edila bilar. Prinsip etibarila informatikani, müayyan qaydalara göra ardicil amaliyyatlar aparilmasi zaruri olan tapçiriqlar üzarinda da öyranmak olar.
"informatika" fanninin tadrisinda masalanin rolunu xüsusi §akilda qeyd etmak lazimdir.
Yuxari siniflarda alqoritmlaçdirma masalalarina, bu tadris fanninin bütün mazmunu boyu baxilan va maktablilarin kompüter savadliliginin formalaçdirilmasinin asas vasitasi olan proqramlaçdirma masalasina bazilir.
Har §eydan avval, §agirdlarin kompüter savadliliginin nazari komponentlara malik olmalari ^ün mühüm rol oynayir. Bununla barabar §agirdlar müxtalif cür alqoritmlari qurmaq va icra etmak vardiçlari qazanirlar. Yuxari siniflarda diqqat markazinda masalanin kompüterda halli ^ün proqram tartib etmasi durur. §agirdlarin masalalarin halli metodlarina yiyalanmalari maktablinin riyazi instrumentariyasini asasli suratda geniçlandirir. Talimin hayatla alaqasini möhkamlandirir.
Masalanin kompüterdla hallina yanaçmanin mahiyyatini açarkan "masala halli" anlayiçi üçün iki aspektin daqiq göstarilmasi zaruridir: bir tarafdan maktabliya masalani neca hall etmayi,digar tarafdan masalanin hallini neca tapmali, ba§qa sözla hall üsulu,metodu ideyasini neca tapmagi öyranmak daha vacibdir. Masalani neca hall etmak ^ün masala hallinin marhalalari, texnologiyasi, masala halli alqoritmini göstarmak vacib masaladir.
Maktablilarda masalanin kompüter vasitasila hallini ba§a dü§mayi formalaçdirmaq üçün mühüm marhala, kompüterda masala hallinin marhalalarini onun qoyluçundan alinan naticalarin tahlil olunmasina kimi araçdirmaqdan ibaratdir.
Masala hallinin marhalalarindan biri riyazi modelin qurulmasidir. Burada nazara alinmalidir ki, modelini qurmaq lazim galan ela masalalardan istifada edilir ki, onlarin asaslandirilmasi üçün bazi maktablilarin biliklari çarçivasindan kanara çixmaq talab olunur. Bu halda hesab etmak lazimdir ki, baxilan masalalarin hall metodlari alqoritmlarin qurulmasi vardiçi va masala hallinin marhalalari haqqinda tasavvürün formalaçdirilmasi kimi didaktik masala ila alaqadardir. istifada olunan metodlarin asaslandirilmasi masalasi müasir elmin fundamental metodunu ba§a dü§mak üçün yeni tatbiqi vardi§ va tasavvür formasidir.
Tadris metodikasini informatika fannina uygunlaçdirmaq lazimdir ki, bu kursada kamiyyat anlayiçinin ahamiyyatli daracada geniçlandirilmalidir. Müxtalif növ informasiyalarin avtomatik içlanmaisi zaruratindan yaranan kamiyyat anlayiçinin alqoritmik dilda inkiçaf spesifikasi qeyd edilmalidir.
informatika kursunda kamiyyatlarin müxtalif növlari daxil edilir va içladilir. Bundan ba§qa, çagirdlar verilanlarin massivlar çaklinda taçkilinin yeni formasi ila tani§ edilir. Kamiyyat bir qiymatin daçiyicisi olmur. O bir tam kimi qavranilan xüsusi yolla taçkil olunmu§ qiymatlarin tam formasini ifada edir.
informatika kursunda bütün öyranilan alqoritmlara, alqoritmik dilda va ya proqramlaçdirma dilinda ciddi eyni§akilli yazili§ formasi verilir. Buna göra da informatika alqoritmlarin tartibati va yazili§i i§larina yeni talablar standartini verir.
informatika kursunun xüsusiyyatlari tafakkürün, §arhin va yazili§ tarzinin daqiqliyindan ibaratdir. Bir qayda olaraq çagirdin masalani neca hall etmayi tapmasi müallimi qane edir. informatika kursunda i§ takca bunu tapmaqda deyil, onu daqiq va alqoritmik dilda va ya kompüterda proqramlaçdirma dilinda reallaçdirmalidir.
Alqoritmlarin va alqoritmik dilin öyradilmasinda maktabli bir qayda olaraq alqoritmlarin yazili§inin dinamik manasini ba§a dü§a va qavraya bilmir. Buna göra da bu metodik mürakkablik nazara alinmalidir. Alqoritmin har bir amri, icraçidan müayyan amaliyyati yerina yetirmayi talab edir. Bu isa har hansi kamiyyatin qiymatinin dayiçmasina gatirib çixaran hesablama amaliyyati, ba§qa halda amrlar seriyasinin budaqlanmasi va ya takrarlanmasi ola bilar.
Alqoritmlarin kompütersiz öyranilmasi çaraitinda bu çatinliklar daha da artir. Çûnki maktablilarin tartib etdiyi göstari§larin dinamik mahiyyatini kompüterla icra ila darhal tasdiq etmaya imkani olmur. Ba§qa maktab fanlarinin tacrübasi burada kömakçi olmur. Düsturla manavi yazili§ formalari öz asasina göra statistik mana kasb edir.
Bu problemin halli ^ün metodik üsul, §agirdlarla birlikda alqoritmin icrasinin protokolunun tartibindan va onun araçdirilmasindan ibaratdir. Alqoritmin icrasinin qeyda alinmasi formasi kimi qiymatlar cadvali taklif olunur. Bu cadvalda alqoritmda istifada olunan kamiyyatlarin cari qiymatlari ila barabar, onlarin bütün avvalki qiymatlari da saxlanilir. Alqoritmin icrasi prosesi burada bütün dinamikasi ila tasvir olunur.
Alqoritmlarin öyranilmasinda, onlarin qrafik tasvirinin da sözsüz ki, böyük metodik kömayi vardir. Sxemlar, tarkibinda budaqlanma va dövri amrlar olan mürakkab alqoritmlarin araçdirilmasinda xüsusi ila ahamiyyatlidir.
Müasir dövrda hesablama texnikasinin rolu va mövqeyi haqqinda §agirdlarda düzgün tasavvürü formalaçdirmagi, tadris fannina masuliyyatli münasibati, kompüter tahsilina maragi müallim yaratmalidir. Maktablarin kompüterla§dirilmasinin asas prinsipi kompüter tahsilinin elmin, texnikanin va istehsalatin inkiçafina hami§a hassas olan yetginla§mi§ talim bazasinda yaradilmasindan ibaratdir.
informatikanin asaslarinin öyranilmasi prosesinda hesablama alqoritmlari tartib edilmasi vardiçlarinin qazanilmasinda, an baçlicasi isa alqoritmlarin avtomatik icrasinin aydinlaçdirilmasinda nisbatan geni§ tatbiqini tapacaqdir.
Hal-hazirda "informatika" fanninin mazmunu ila yana§i, bu saha üzra müallimlarin hazirlanmasi asas problemlardandir. Ali maktablarda bu ixtisas üzra pedoqoji kadrlar hazirlanmasina baxmayaraq, hamin kadrlara xüsusi kurslar keçmak talab olunur. Bela ki, ali maktablarda tadris olunan "informatika" fanninin mazmununda va tadrisinda olan problemlar mazunlarin hazirliq saviyyasinda özünü aks etdirir. informasiya texnologiyalarinin süratla inkiçafi va bu sahada bilik va bacariqlarin tez köhnalmasi müallimlarin marhalali talim keçmali oldugunu talab edir. Müallimlara yeni texnologiyalardan istifada ^ün marhalali talimlarin keçirilmasi "informatika" fanninin daha yüksak saviyyada tadris edilmasina imkan yaradacaqdir [1].
Natica. Camiyyatda yüksak saviyyali mütaxassislar hazirlamaq baçlica olaraq tahsil sisteminin üzarina dü§ür. informatika fanninin tahsilda çox ahamiyyatli bir yer tutdugunu nazara alaraq bu fannin tadris proqrami va metodikasinda olan problemlarin aradan qaldirilmasi olduqca zaruridir. Çünki bu fann orta maktablarin bütün siniflarinda tadris olunur. Bütün qeyd edilan problemlarin aradan qaldirilmasi galacakda respublikada yüksak ixtisasli mütaxassislarin yetiçdirilmasina öz töhfasini veracakdir.
9D9BIYYAT
1. Ablullayev C., Mahmudov N., Tagiyev H., öliyev A., öhmadov H. informatikanin tadrisi metodikasi. Ali maktab talabalari ûçûn vasait, Baki, 2008, 240 s.
2. Ayda-zada K.R., öliyeva A.E. Orta ümumtahsil maktablarinda informatika fanninin tadrisinin tahlili // informasiya camiyyati problemlari, 2019, №1, s. 44-50.
3. Damirli A.H., ölizada B.Y. informatika. Baki:Müallim naçriyyati, 2011.- 420s.
4. ölizada C.B. informatika kursunun tadrisinin ümumi metodik masalalari / Davamli inki§afin milli modeli va strategiyasi mövzusuna hasr edilmiç Respublika Elmi Konfransinin materiallari, Mingaçevir, 2015, s. 359-361.
5. Müslümov V.B., öliyev Э.Э., Habibullayev S.B., Sardarov Y.B. informatika. Ali maktablar ûçûn darslik. Baki: "TQDK-Abituriyent", 2015, 622 s.
6. Novruzova X.T. informatikanin tadrisi metodikasi (1-4-cü siniflar), Dars vasaiti, Baki, ADPU, 2017, 152 s.
7. Кужелева Г.Ф. «Методика преподавания информатики», Илек, 2013. - 31 c.
8. Малев В.В. Общая методика преподавания информатики: Учебное пособие. -Воронеж: ВГПУ, 2005. - 271 с.
